4.3.1. Przedsiębiorstwa przemysłu maszynowego i ich struktura własnościowa
Przekształcenia własnościowe – jak już podkreślano – miały m.in. wyeliminować z działań przedsiębiorstw państwowych nieefektywne gospodarowanie, które wynikało z braku związku, pomiędzy podejmowaniem decyzji, a odpowiedzialnością finansową za prowadzoną działalność. Przejście, zatem, przedsiębiorstwa z sektora państwowego do prywatnego miało wymusić na nim wyższą efektywność ekonomiczną oraz
doprowadzić do wzrostu konkurencyjności i większej dynamiki całej gospodarki388.
388 Zauważmy ponadto, że istotnymi uwarunkowaniami wpływającymi na proces prywatyzacji były: dominacja przemysłu ciężkiego, przewaga monopolistycznej struktury przedsiębiorstw, brak rynku kapitałowego niezbędnego przy wycenie i prywatyzacji przedsiębiorstw, zamknięcie gospodarki przed konkurencją zagraniczną, częściowa, odgórna regulacja cen, konieczność przestawienia kierunków powiązań gospodarczych z zagranicą po załamaniu się RWPG. Konsekwencją tego stanu było to, że w gospodarce centralnie sterowanej najwyższym prestiżem cieszyli się pracownicy przemysłu ciężkiego, hutnictwa, metalurgii. Obecnie natomiast najwyższe pozycje w hierarchii prestiżu zajmują ludzie z innych grup zawodowych: przedsiębiorcy, bankowcy, finansiści, biegli księgowi, menedżerowie.
Natomiast restrukturyzacja branż przemysłu jest jednym z podstawowych zadań stawianych przed transformacją ustrojową. Ma ona zmienić wywodzące się z gospodarki nakazowo-rozdzielczej struktury przemysłowe i rozwiązać problem niekorzystnej relacji pomiędzy rozbudowanym kompleksem przemysłu ciężkiego a przemysłami produkcyjnymi dobra konsumpcyjne będące nośnikami nowych technologii. Ocena postępów w tych dziedzinach, dokonana przez ekspertów z Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, w komentarzu do rankingu 500 największych polskich firm nie wygląda jednak optymistycznie. Według autorów komentarza, obraz gospodarki polskiej wyłaniający się z tego zestawienia uwidacznia: - biurokratyczny charakter przekształceń struktur przemysłowych, ponieważ podziału dawnych zjednoczeń czy zrzeszeń udało się dokonać nie pod kątem merytorycznym, ale terytorialnym (możliwości lub nie „opłotowania nowych części”);
- dominujące znaczenie przedsiębiorstw sektorów dóbr wyjściowych, np. przemysłu paliwowo-energetycznego, hutnictwa, nisko przetworzonej chemii;
- mały udział producentów dóbr konsumpcyjnych oraz ich archaiczna przynależność branżowa, znajdujące wyraz w śladowej obecności wysoko przetworzonych dóbr finalnych.
(Uwaga autorki - A zatem tu ważne wydaje się zauważyć spostrzeżenie, że nie ma w tych wywodach żadnej wzmianki o przemysłach produkujących maszyny i urządzenia, bez istnienia, których nie ma szans na istnienie żadnej innej branży, bowiem wszystkie dobra, i to zarówno konsumpcyjne, jak i inwestycyjne
W tym też celu – od początku lat dziewięćdziesiątych – dokonywane w gospodarce i w przemyśle, a w tym także w przemyśle maszynowym, przekształcenia
własnościowe przybierały rozmaite formy. Do najważniejszych wśród nich – jak to już wcześniej przedstawiano – należały: prywatyzacja spontaniczna, prywatyzacja bezpośrednia, prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych tracących zdolność przetrwania, prywatyzacja pośrednia (kapitałowa), prywatyzacja powszechna (masowa) w ramach Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, jak też i ewolucja
przedsiębiorstw publicznych389. W efekcie tych przekształceń następowały istotne
zmiany, zarówno w liczebności podmiotów gospodarczych, jak i w ich strukturze własnościowej. Charakterystyczną, zaś, cechą zachodzących w latach 1990 – 2003 zmian, było m.in. zmniejszanie się ogólnej liczby podmiotów państwowych (publicznych), a w strukturze tych, które pozostały – znaczny przyrost przedsiębiorstw
prywatnych390, przede wszystkim spółek prawa handlowego.
Wśród przedsiębiorstw przemysłu maszynowego – jak wynika
z przedstawionych danych – zaobserwowano tendencję, polegającą głównie na tym, że nastąpił nie tylko znaczny wzrost ilości przedsiębiorstw prywatnych, ale także znaczny ogólny wzrost ilości podmiotów, zaliczanych do tegoż przemysłu, co przedstawiono na wykresie 4.1.
produkowane są przy użyciu maszyn). Szerzej: H. Januszek, Przeobrażenia w gospodarce
i funkcjonowaniu przedsiębiorstw w Polsce, op. cit., s. 28.
389 J. Mujżel, Przedsiębiorstwa w okresie transformacji ustrojowej, w: Przedsiębiorstwa
w procesie transformacji pod red. J. Mużela, Polska Akadema Nauk, Instytut Nauk Ekonomicznych, Poltext, Warszawa 1997, s. 16.
390 Właściwym zatem wydaje się też w tym miejscu sprecyzować pojęcia własności prywatnej i publicznej, a nie jest to jednak - z uwagi na rozbieżności istniejące pomiędzy statystyką, przepisami prawa i interpretacją - zadanie łatwe. Do sektora publicznego zalicza się bowiem podmioty stanowiące własność państwa (tzn. Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych), komunalną oraz mieszaną z przewagą kapitału sektora publicznego. Sektor prywatny tworzą natomiast zakłady osób fizycznych,
spółdzielnie, organizacje społeczne i stowarzyszenia, spółki i fundacje oraz własność mieszana z przewagą kapitału sektora prywatnego. Sektor prywatny to zarówno nowo powstałe firmy prywatne, jak
i te sprywatyzowane, w których kontrola właścicielska została przekazana na zewnątrz przedsiębiorstwa,
tzn. nie jest sprawowana ani przez pracowników, ani przez zespól menedżerów. Z ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji pp wynika z kolei, że sprywatyzowane przedsiębiorstwo to
jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, w której większościowy pakiet akcji/udziałów Skarbu Państwa sprzedano osobom trzeci, niekoniecznie prywatnym. Formalnie więc wszelkiego rodzaju fundusze inwestycyjne i emerytalne, spółki Skarbu Państwa (nawet z większościowym jego działem) należą do własności prywatnej, w tym również pokaźny sektor spółdzielczy, który do 1990 roku był traktowany jako publiczny. W ujęciu statystycznym własność prywatna obejmuje również szarą strefę, czyli prywatną działalność nierejestrowaną, której skala ze względu na poważne obciążenia fiskalne i rosnące koszty pracy rosła. Tak rozumiana własność nie oddaje więc w pełni ekonomicznego sensu prywatyzacji, ale jednak pozwala na prześledzenie jej skutków dla transformującej się prywatyzacji. Wypada tylko zwrócić uwagę, iż fakt ten w mniejszym stopniu dotyczy przemysłu maszynowego, bowiem przedsiębiorstwa państwowe należące do tegoż przemysłu maszynowego nie istniały wcześniej w tak szerokim wachlarzu własnościowym.
Otóż, łączna liczba podmiotów gospodarczych, działających w przemyśle maszynowym w 1989 roku wynosiła 8 808 i wzrosła do poziomu 13 500 w 2003 roku. Zatem, na przestrzeni badanego okresu ich liczba ulegała znacznemu zwiększeniu, poza latami 1990 (8 344), 1991 (7 992) i 1993 (8 009), w których nieznacznie zmalała. W latach 1989–2003 nastąpił wzrost liczby tych podmiotów o 5 492, tj. o 62,4%.
Z kolei, liczba przedsiębiorstw tegoż przemysłu, zaliczana do sektora publicznego, zmalała z 674 podmiotów w 1989 roku do 220 podmiotów w 2003 roku, a w sektorze prywatnym wzrosła, z liczby 8 134 do 13 280 podmiotów. Udział podmiotów w sektorze publicznym zmalał na przestrzeni lat 1989-2003 o 67,4%, a wzrósł w sektorze prywatnym na przestrzeni lat 1989-2003 o 63,3%. Tak więc, przy jednoczesnym spadku ilości podmiotów w sektorze publicznym, (o 454 podmiotów), nastąpił wzrost ilości podmiotów ogółem (o 5 146 podmiotów).
0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000 14 000 16 000 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003
Ogółem Sektor publiczny Sektor prywatny
Wykres 4.1. Podmioty gospodarcze* w przemyśle maszynowym według sektorów
własności w latach 1989-2003
* prowadzące działalność w ciągu roku
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1990, GUS, Warszawa 1990, TABL. 4, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1992, GUS, Warszawa 1992, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1993, GUS, Warszawa 1993, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1994, GUS, Warszawa 1994, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1995, GUS, Warszawa 1995, TABL. 2, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1996, GUS, Warszawa 1996, TABL.2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1997, GUS, Warszawa 1997, TABL. 2, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1998, GUS, Warszawa 1998, TABL. 2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1999, GUS, Warszawa 1999, TABL.2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2000, GUS, Warszawa 2000, TABL. 2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2001, GUS, Warszawa 2001, TABL.2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, TABL.2, s. 5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2003, GUS, Warszawa 2003, TABL.1, s. 5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2004, GUS, Warszawa 2004, TABL. 2, s. 42.
Ponad połowa podmiotów w sektorze publicznym zmniejszyła się w wyniku przekształcenia, likwidacji, bądź podziału dawnych dużych przedsiębiorstw
państwowych. Zaobserwowana tendencja świadczyć może o powstaniu – w wyniku przekształceń dużych przedsiębiorstw państwowych – znacznej ilości podmiotów małych i średnich.
Ta sytuacja potwierdza fakt występowania, także w polskim przemyśle maszynowym, prywatyzacji spontanicznej, jako głównego czynnika przeobrażającego strukturę własnościową gospodarki. Ten typ prywatyzacji mieści, bowiem, w sobie dwa elementy: niezwykle szybki wzrost liczby nowo zakładanych przedsiębiorstw oraz ekspansję tych podmiotów. Podmioty powstające w wyniku prywatyzacji spontanicznej cechuje ogromna różnorodność, pod względem ich typu i wielkości. Zdecydowanie przeważają podmioty małe i średnie, co powoduje znaczne wzmocnienie konkurencyjności rynkowej.
Wypada też podkreślić, iż nowo powstające podmioty prywatne przejmowały część majątku sektora publicznego, jednak w znacznej części kapitał ich powstawał przez tworzenie majątku nowego (nowe inwestycje). Dynamika ilościowa nowych podmiotów prywatnych była, zaś, najwyższa w pierwszych latach transformacji. Później, natomiast, w miarę „nasycania” gospodarki nową prywatną aktywnością, dynamika ta uległa spowolnieniu.
0 50 000 100 000 150 000 200 000 250 000 300 000 350 000 400 000 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 Ogółem Sektor publiczny sektor prywatny
Wykres 4.2. Podmioty gospodarcze* w przemyśle ogółem według sektorów własności
w latach 1989 -2003
* prowadzące działalność w ciągu roku
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1990, GUS, Warszawa 1990, TABL.4, s. 2;Rocznik Statystyczny Przemysłu 1992, GUS, Warszawa 1992, TAB. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1994, GUS, Warszawa 1994, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1997, GUS, Warszawa 1997, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2000, GUS, Warszawa 2000, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, TABL. 2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2003, GUS, Warszawa 2003, TABL. 1, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2004, GUS, Warszawa 2004, TABL. 2, s. 40.
W całym okresie transformacji, dynamice ilościowej towarzyszyły procesy restrukturyzacji, w tym zarówno łączenia, jak i podziału. W ostatnich latach pojawił się
także proces „odpadania”, w wyniku konkurencji, jednostek słabych
i niedokapitalizowanych, które to jednostki nie były w stanie dostosować się do
zaostrzających się wymagań coraz bardziej dojrzałego i konkurencyjnego rynku391.
Odmiennie, natomiast, zjawisko kształtowało się w odniesieniu do przemysłu ogółem. (Wykres 4.2.). Otóż, w całym przemyśle liczba podmiotów systematycznie malała (z 297 983 w 1989 roku do 223 000 w 2003 roku), osiągając w roku 2003 poziom 74,8% z roku 1989, natomiast, w przemyśle maszynowym wzrosła do poziomu 162,4%. Ogółem liczba podmiotów zaliczanych do całego przemysłu zmalała o 74 983 podmiotów.
Wykres 4.3. Udział procentowy podmiotów sektora prywatnego w łącznej liczbie
podmiotów gospodarczych, w przemyśle maszynowym i przemyśle ogółem w latach 1989 -2003 (w %)
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1990, GUS, Warszawa 1990, TABL. 4, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1992, GUS, Warszawa 1992, TABL.2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1993, GUS, Warszawa 1993, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1994, GUS, Warszawa 1994, TABL. 2, s. 1-2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1995, GUS, Warszawa 1995, TABL. 2, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1996, GUS, Warszawa 1996, TABL. 2, s. 2-3 Rocznik Statystyczny Przemysłu 1997, GUS, Warszawa 1997, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1998, GUS, Warszawa 1998, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1999, GUS, Warszawa 1999, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2000, GUS, Warszawa 2000, TABL.2, s. 2- 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2001, GUS, Warszawa 2001, TABL. 2, s. 4-5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, TABL. 2, s. 4-5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2003, GUS, Warszawa 2003, TABL. 1, s. 3 i 5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2004, GUS, Warszawa 2004, TABL. 2 , s. 40 i 42.
391 Por. J. Mujżel, op. cit., s. 16-17. 98,5598,7598,6198,7198,62 97,8497,9198,09 98,4498,6998,7798,6998,71 99,0099,00 92,3592,6192,33 93,5193,42 93,04 94,16 94,78 96,23 97,0097,4197,39 97,52 98,3498,37 88,00 90,00 92,00 94,00 96,00 98,00 100,00 1989 1993 1996 1999 2003 1989 1993 1996 1999 2003 przemysł ogółem przemysł maszynowy
Mamy tu, więc, do czynienia sytuacją, wzrostu ilości podmiotów w sektorze przedsiębiorstw przemysłu maszynowego, a spadkiem wśród wszystkich przedsiębiorstw w przemyśle ogółem. Z kolei, w relacji sektora publicznego do prywatnego, miał miejsce stały wzrost sektora prywatnego, kosztem sektora publicznego. I tak, udział sektora prywatnego w ogólnej liczbie podmiotów, zaliczanych do przemysłu maszynowego, wzrósł w latach 1989-2003 z 92,3% do 98,5%. Natomiast, w całym przemyśle nastąpił wzrost z 98,5 % w 1989 roku do 99,0% w 2003 roku. Stosowne i bliższe wyniki w tym zakresie dla przemysłu maszynowego i dla przemysłu ogółem przedstawiono na wykresie 4.3.
1,451,251,391,291,382,162,091,91 1,56 1,311,231,311,291,001,01 7,657,397,67 6,496,58 6,96 5,84 5,22 3,77 3,00 2,592,612,48 1,661,50 0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 1989 1993 1997 2001 2003 1989 1993 1997 2001 2003 przemysł ogólem przemysł maszynowy
Wykres 4.4. Udział procentowy podmiotów sektora publicznego w łącznej liczbie
podmiotów gospodarczych, w przemyśle maszynowym i przemyśle ogółem w latach 1989-2003 (w %)
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1990, GUS, Warszawa 1990, TABL. 4, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1992, GUS, Warszawa 1992, TABL.2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1993, GUS, Warszawa 1993, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1994, GUS, Warszawa 1994, TABL. 2, s. 1-2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1995, GUS, Warszawa 1995, TABL. 2, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1996, GUS, Warszawa 1996, TABL. 2, s. 2-3 Rocznik Statystyczny Przemysłu 1997, GUS, Warszawa 1997, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1998, GUS, Warszawa 1998, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1999, GUS, Warszawa 1999, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2000, GUS, Warszawa 2000, TABL.2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2001, GUS, Warszawa 2001, TABL. 2, s. 4-5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, TABL. 2, s. 4-5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2003, GUS, Warszawa 2003, TABL. 1, s. 3 i 5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2004, GUS, Warszawa 2004, TABL. 2 , s. 40 i 42.
Z poniższych zestawień wynika, iż w przemyśle maszynowym, jak również w całym przemyśle, zdecydowana większość podmiotów należała do sektora prywatnego, a udział ten był bardzo wysoki. I odwrotnie: w przemyśle maszynowym
udział podmiotów sektora publicznego w ogólnej liczbie podmiotów w latach 1989-2003 systematycznie malał (z 7,7% do 1,5%). Odpowiednie dane dla całego przemysłu przedstawiają się następująco: 1,5%; 1,0%. Zjawisko to prezentuje się na wykresie 4.4.
Podnosząc, przy tym, znaczenie faktu, iż ilość podmiotów zaliczana do sektora publicznego, i to zarówno w przemyśle maszynowym, jak i w przemyśle ogółem, przez cały badany okres, wykazywała tendencję malejącą, zauważmy również i to, iż spadek ten w przemyśle maszynowym był o 16,4 pkt. procentowego większy, niż w całym przemyśle (przemysł maszynowy 67,4%; przemysł ogółem 51,0%). Zmniejszanie się ilości podmiotów w sektorze publicznym było spowodowane, w znacznej mierze, dokonującymi się przekształceniami własnościowymi. Zmiany w badanym obszarze
przedstawiono na wykresie 4.5. 0 1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 przemysł ogółem przemysł maszynowy
Wykres 4.5. Ilość podmiotów gospodarczych zaliczanych do sektora publicznego
w latach 1989 -2003
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1990, GUS, Warszawa 1990, TABL. 4, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1992, GUS, Warszawa 1992, TABL.2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1993, GUS, Warszawa 1993, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1994, GUS, Warszawa 1994, TABL. 2, s. 1-2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1995, GUS, Warszawa 1995, TABL. 2, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1996, GUS, Warszawa 1996, TABL. 2, s. 2-3 Rocznik Statystyczny Przemysłu 1997, GUS, Warszawa 1997, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1998, GUS, Warszawa 1998, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1999, GUS, Warszawa 1999, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2000, GUS, Warszawa 2000, TABL.2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2001, GUS, Warszawa 2001, TABL. 2, s. 4-5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, TABL. 2, s. 4-5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2003, GUS, Warszawa 2003, TABL. 1, s. 3 i 5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2004, GUS, Warszawa 2004, TABL. 2 , s. 40 i 42.
Jak wynika z danych prezentowanych na wykresie 4.6., w sektorze prywatnym nastąpił wzrost podmiotów zaliczanych do przemysłu maszynowego oraz spadek podmiotów zaliczanych ogółem do przemysłu. W przemyśle maszynowym nastąpił wzrost o 63,3% i wiele też wskazuje na to, iż zwiększanie się ilości podmiotów prywatnych miało miejsce wskutek podziału podmiotów większych na mniejsze. Z kolei, w przemyśle ogółem, spadek ilości podmiotów, w porównaniu do okresu wyjściowego, ukształtował się na poziomie niższym, dopiero po dwukrotnej fali wzrostu, która przypadła na lata 1992 i 1998. W badanym okresie, w przemyśle ogółem, ilość podmiotów należąca do sektora prywatnego, zmniejszyła się o 24,8%, co mogło być m.in. skutkiem nieprzystosowania się istniejących podmiotów do nowych warunków, właściwych gospodarce rynkowej. Zmieniającą się ilość podmiotów sektora prywatnego, w przemyśle maszynowym i ogółem w przemyśle, przedstawiono na wykresie 4.6. 0 50 000 100 000 150 000 200 000 250 000 300 000 350 000 400 000 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
przemysł ogółem przemysł maszynowy
Wykres 4.6. Ilość podmiotów gospodarczych zaliczanych do sektora prywatnego
w latach 1989 -2003
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1990, GUS, Warszawa 1990, TABL. 4, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1992, GUS, Warszawa 1992, TABL.2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1993, GUS, Warszawa 1993, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1994, GUS, Warszawa 1994, TABL. 2, s. 1-2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1995, GUS, Warszawa 1995, TABL. 2, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1996, GUS, Warszawa 1996, TABL. 2, s. 2-3 Rocznik Statystyczny Przemysłu 1997, GUS, Warszawa 1997, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1998, GUS, Warszawa 1998, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1999, GUS, Warszawa 1999, TABL. 2, s. 2-3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2000, GUS, Warszawa 2000, TABL.2, s. 2- 3 ; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2001, GUS, Warszawa 2001, TABL. 2, s. 4-5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, TABL. 2, s. 4-5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2003, GUS, Warszawa 2003, TABL. 1, s. 3 i 5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2004, GUS, Warszawa 2004, TABL. 2 , s. 40 i 42.
Zaobserwowano ponadto, że wzrosła liczba przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 49 osób (razem sektor publiczny i prywatny), i to zarówno w przemyśle
maszynowym, jak i w przemyśle ogółem. Nastąpił wzrost liczby podmiotów
w przemyśle maszynowym o 15,2%, a w przemyśle ogółem o 42,7%392. Może to
świadczyć o utrzymywaniu się na rynku podmiotów średnich, które charakteryzują się silniejszą pozycją konkurencyjną i lepiej radzą sobie na rynku od podmiotów bardzo małych i bardzo dużych.
Wypada wskazać, o czym już wspominano, że na przestrzeni lat 1990-2003 ilość podmiotów, zaliczanych do przemysłu maszynowego, wzrosła o 5 492. Z kolei, liczba podmiotów przemysłu maszynowego, zatrudniających powyżej 49 osób wzrosła o 94 podmioty. Świadczyć to może, również, o powstawaniu większej liczby podmiotów mniejszych, w miejsce dużych zakładów, istniejących przed przekształceniami.
698 684 651 768 764 780 807 825 827 846 762 725 713 7 992 9 036 8 009 9 736 10 531 11 612 13 44814 710 14 77513 391 12 41313 54213 020 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 podmioty zatr. pow.49 osób podmioty ogółem
Wykres 4.7. Podmioty gospodarcze w przemyśle maszynowym według liczby
zatrudnionych osób w latach 1991-2003
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1992, GUS, Warszawa 1992, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1993, GUS, Warszawa 1993, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1994, GUS, Warszawa 1994, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1995, GUS, Warszawa 1995, TABL. 2, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1996, GUS, Warszawa 1996, TABL.2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1997, GUS, Warszawa 1997, TABL. 2, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1998, GUS, Warszawa 1998, TABL. 2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1999, GUS, Warszawa 1999, TABL.2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2000, GUS, Warszawa 2000, TABL. 2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2001, GUS, Warszawa 2001, TABL.2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, TABL.2, s. 5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2003, GUS, Warszawa 2003, TABL.1, s.5; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2004, GUS, Warszawa 2004, TABL. 2, s. 42.
O powstałym „rozproszeniu” przedsiębiorstw, świadczyć również może już sam fakt wzrostu liczby istniejących podmiotów ogółem (bez względu na liczbę zatrudnionych w nich osób), przy ogólnej tendencji zmniejszania się (spadku) zatrudnienia we wszystkich istniejących podmiotach na rynku. Zauważmy, zatem, że w przemyśle maszynowym w ostatnim trzynastoleciu (1991-2003) nastąpił wzrost, nie tylko podmiotów ogółem, o 5 508, czyli o 68,9%, i to bez względu na sektor własnościowy, ale również wzrost podmiotów zatrudniających powyżej 49 osób, o 15 podmiotów, tj. o 2,1%. Można, zatem, stwierdzić, iż badany sektor łatwiej zaakceptował nowe warunki gry rynkowej. Powyższe dane prezentowane są na wykresie 4.7.
Z kolei, na wykresie 4.8., przedstawiono ilość podmiotów w przemyśle ogółem, według ilości zatrudnionych. Obserwowana tendencja, jaka ukształtowała się wśród podmiotów zaliczanych do przemysłu ogółem, czyli spadek liczby podmiotów ogółem, a wzrost liczby podmiotów zatrudniających powyżej 49 osób, może potwierdzić fakt, że na rynku powstało więcej małych i średnich, niż dużych przedsiębiorstw oraz świadczyć o tym, że w nowych warunkach gospodarowania, najlepiej „radziły sobie” przedsiębiorstwa średnie i małe, gdyż to one łatwiej i szybciej przystosowały się do zmieniających się warunków gospodarowania.
7088 6783 6784 7179 7586 7953 9000 9176 9091 9430 8640 8524 8576 340 400356 000 307 850 216 305213 978230 295241 661 269 520254 816 231 394215 336221 704210 260 0 50000 100000 150000 200000 250000 300000 350000 400000 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003
podmioty zatr. pow. 49 osób podmioty ogólem
Wykres 4.8. Podmioty gospodarcze w przemyśle ogółem według liczby zatrudnionych
osób w latach 1991 -2003
Źródło: Opracowane własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1992, GUS, Warszawa 1992, TAB. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1994, GUS, Warszawa 1994, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 1997, GUS, Warszawa 1997, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2000, GUS, Warszawa 2000, TABL. 2, s. 2; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, TABL. 2, s. 4; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2003, GUS, Warszawa 2003, TABL. 1, s. 3; Rocznik Statystyczny Przemysłu 2004, GUS, Warszawa 2004, TABL. 2, s. 40.
Tak przeprowadzona analiza i obserwacja ogólnych danych statystycznych, jakie otrzymano z badań przemysłu maszynowego, nie umożliwia jeszcze dokonanie oceny różnic w kondycji, czy też w sytuacji poszczególnych przedsiębiorstw sektora publicznego, bądź prywatnego, ani też nie umożliwia określenia siły w „zdobywaniu” rynków zachodnich przez te przedsiębiorstwa. Tym niemniej, umożliwia, jednak, wskazanie tendencji, w rozwoju opisywanego sektora w okresie transformacji.
Natomiast, badając proces przekształceń własnościowych i postępy w prywatyzacji za pomocą wskaźnika udziału podmiotów sektora prywatnego w ogólnej liczbie podmiotów, można stwierdzić, że proces ten przyniósł zamierzony
efekt, gdyż zaistniała oczekiwana i pożądana sytuacja, polegająca na wzroście sektora prywatnego, w stosunku do publicznego. Świadczy to, zatem, także o zaawansowanym postępie procesu przekształceń i dostosowywaniu się naszej gospodarki do działań
zgodnych z regułami rynkowymi393.
Konkludując, można stwierdzić, że istniejąca w badanym okresie struktura własnościowa i organizacyjna przemysłu maszynowego ukształtowała się w wyniku zmian, jakie dokonały się w procesie transformacji polskiej po 1989 roku. W wyniku dokonywanej stopniowej prywatyzacji i restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych, tworzenia się nowych i rozbudowy już istniejących prywatnych przedsiębiorstw, nastąpiły także istotne przekształcenia w strukturze własnościowej. Zmiany te charakteryzowały się spadkiem, na skutek prywatyzacji i likwidacji, liczby podmiotów sektora publicznego i spadkiem udziału tych podmiotów w ogólnej liczbie podmiotów, działających w sferze przemysłu maszynowego. Dominującą liczebnie formą organizacji przemysłu stały się prywatne podmioty gospodarcze. Stanowiły one w 2003 roku 98,4% ogólnej liczby jednostek, prowadzących działalność gospodarczą w ciągu roku.
393
Ponadto godnym zainteresowania jest również i to, że publiczne przedsiębiorstwa przemysłowe stanowiły w 2003 roku 2,7% liczby podmiotów publicznych funkcjonujących w skali całej gospodarki. W gospodarce udział przedsiębiorstw państwowych w sektorze publicznym był zdecydowanie niższy, wynosił bowiem 1,3%. Natomiast w przemyśle maszynowym ten sam udział w 2003 roku wyniósł 1,63%. Wyższy udział przedsiębiorstw państwowych w liczbie podmiotów publicznych w przemyśle niż w gospodarce wynika również i ze struktury całego przemysłu. Przemysł obejmuje bowiem – poza przetwórstwem przemysłowym – jeszcze dwie sekcje zwane sekcjami bezpieczeństwa energetycznego, tj. górnictwo i kopalnictwo oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, które to sekcje w mniejszym stopniu przekształcone zostały w podmioty prywatne. Por.
Polska 2004, Raport o stanie przemysłu, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych, Wydawnictwo i Zakład Poligrafii i Technologii i Eksploatacji, Radom 2005, s. 16.
4.3.2. Proces przekształceń własnościowych w przemyśle maszynowym
Zmiany w ilości podmiotów gospodarczych, zaliczanych do poszczególnych sektorów własnościowych, na przestrzeni badanego okresu były, jak wyżej wskazywano,
Tabela 4.1. Podmioty gospodarcze prowadzące działalność gospodarczą, według
sektorów własności, w przemyśle maszynowym i w przemyśle ogółem