Dane, dotyczące przemysłu, w tym także przemysłu maszynowego, do 31 grudnia 1997 roku prezentuje się zgodnie z Europejską Klasyfikacją Działalności (EKD). Natomiast, od 01 stycznia 1998 roku dane te prezentuje się zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD), która zastąpiła dotychczasową EKD.
Ogólny dział „Przemysł” dzieli się, według PKD, na trzy sekcje: - „Górnictwo i kopalnictwo”,
- „Przetwórstwo przemysłowe”
- „Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę”368.
368 Polska Klasyfikacja Działalności ze zmianami na 2001, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2001, s. 5-6.
Polska Klasyfikacja Działalności jest umownie przyjętym, hierarchicznie usystematyzowanym podziałem zbioru rodzajów działalności społeczno-gospodarczych, jakie realizują jednostki (podmioty gospodarcze) tworzące gospodarkę narodową. Klasyfikuje podmioty gospodarcze dla potrzeb krajowego, urzędowego rejestru podmiotów gospodarki narodowej REGON – według prowadzonej przez nie działalności. PKD ustala symbole, nazwy i zakres poszczególnych grupowań klasyfikacyjnych na pięciu poziomach, tj. sekcji i podsekcji, działów, grup, klas i podklas.
Obowiązująca PKD różni się (siedmioma zmianami) od obowiązującej wcześniejszej Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD) i została opracowana na podstawie klasyfikacji działalności gospodarczej Unii Europejskiej – NACE Rev. 1, opublikowanej w Official Journal of the European
Communities (OJ) Nr L 293 z 24 października 1990 roku z późniejszymi zmianami opublikowanymi w (OJ) Nr L 83 z 3 kwietnia 1993 roku oraz publikacji NACE Rev. 1. Statistical classification of
economic activities in the European Community (Eurostat, Bruksela, Luksemburg 1996). Wydaje się przy tym, że wprowadzone zmiany korzystnie wpływają nie tylko na postrzeganie nas przez inne kraje, jak również są ważne dla przeprowadzania badań oraz analiz i porównań do danych z krajów Europy Zachodniej.
Badany przemysł maszynowy369 zakwalifikowany został do sekcji „Przetwórstwo przemysłowe”, w ramach której dotychczasową nazwę „przemysł
maszynowy” zmieniono na „maszyny i urządzenia”370.
W rocznikach statystycznych zastosowano skróty nazw niektórych poziomów klasyfikacyjnych. W zestawieniach tych figuruje, także, skrót dotyczący badanego obszaru – produkcja maszyn i urządzeń (pełna nazwa: produkcja maszyn i urządzeń,
gdzie indziej niesklasyfikowanych)371.
Polska Klasyfikacja Działalności obejmuje również dane dotyczące sektorów własności: publicznego i prywatnego. Sektor publiczny grupuje wyłącznie własność państwową (Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych), własność jednostek samorządu terytorialnego oraz „własność mieszaną” z przewagą kapitału podmiotów sektora publicznego. Sektor prywatny, natomiast, grupuje prywatną własność krajową (osób fizycznych i pozostałych jednostek prywatnych), własność zagraniczną (osób zagranicznych) oraz „własność mieszaną” z przewagą kapitału (mienia) podmiotów sektora prywatnego. „Własność mieszana” określana jest, przy tym, głównie dla spółek i wyznaczana na podstawie struktury kapitału (mienia), deklarowanego we wniosku rejestracyjnym spółki. Zauważmy przy tym jeszcze, że wcześniejsza klasyfikacja, dotycząca lat 1990-1997, wyróżniała podział na przemysł uspołeczniony i przemysł
prywatny372.
369 Ibidem, s. 36-38. Badania dotyczą przemysłu maszynowego sklasyfikowanego według nowej PKD w następujący sposób: Sekcja D Działalność Produkcyjna; Podsekcja DK Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej nie sklasyfikowana; Dział 29 Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej nie sklasyfikowana; Klasa 29.1-29.7; Podklasa 29.11.A-29.72.Z. Na podanych stronach można szczegółowo zapoznać się z rodzajami maszyn i urządzeń zaliczonych do podsekcji DK.
Wydaje się zatem, iż wypada wymienić w tym miejscu grupy należące do działu 29 według Europejskiej Klasyfikacji Działalności, która obowiązywała do 1998 roku tj. przez osiem lat badanego okresu (struktura przemysłu według sekcji, działów i grup); i tak:
29.1 – produkcja urządzeń wytwarzających energię mechaniczną, z wyjątkiem silników lotniczych, samochodowych, i motocyklowych;
29.2 – produkcja pozostałych maszyn ogólnego przeznaczenia; 29.3 – produkcja maszyn dla rolnictwa i leśnictwa;
29.4 – produkcja narządzi mechanicznych;
29.5 – produkcja pozostałych maszyn specjalnego przeznaczenia; 29.6 – produkcja broni i amunicji;
29.7 – produkcja sprzętu gospodarstwa domowego, gdzie indziej niesklasyfikowana.
370 Zgodnie z obowiązującą PKD opracowaną na podstawie Wydawnictwa Biura Statystycznego Wspólnot Europejskich EUROSTAT. PKD została wprowadzona z dniem 1 stycznia 1998 roku, rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 października 1997 roku w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (Dz. U. Nr 128, poz. 829) z późniejszymi zmianami, w miejsce stosowanej Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD), w którym szczegółowo omawia się zasady metodyczne dotyczące struktury PKD, rodzajów działalności, jednostek statystycznych i zasad ich kwalifikowania.
371 Por. Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, Uwagi ogólne, s. XXII-XXIV.
372 Do przemysłu uspołecznionego zaliczano osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, które zgodnie z obowiązującą Klasyfikacją Gospodarki Narodowej ujęto w dziale przemysł: (1) przedsiębiorstwa i spółdzielnie, (2) zakłady przemysłowe samodzielnie
Przemysł maszynowy, po zmianie klasyfikacji, obejmował, między innymi, produkcję maszyn i urządzeń dla rolnictwa, leśnictwa, przetwórstwa żywności, produkcji napojów i przetwórstwa tytoniu, ochrony środowiska, dla gospodarstw domowych oraz maszyn specjalnego przeznaczenia (np. do przerobu krwi w szpitalach i wiele innych).
Ponadto, przemysł ten realizował również dostawy maszyn i urządzeń oraz ciągników dla rolnictwa (Ursus), w tym dla około 2,5 miliona gospodarstw indywidualnych. Produkcja, natomiast, samych ciągników rolniczych, realizowana była w 1994 roku przez 60 podmiotów, w tym 36 jednostek sektora publicznego, zatrudniającego 79% ogólnej liczby zatrudnionych, w tym przemyśle i 24 jednostki sektora prywatnego, zatrudniającego 21% pracowników tegoż przemysłu. W tej grupie wyrobów, produkowane były także maszyny i urządzenia zapewniające pełny cykl produkcji rolniczej, od przygotowania gleby począwszy, aż po maszyny zbierające plony. Grupa ta obejmowała także producentów urządzeń dla produkcji hodowlanej oraz narządzi i urządzeń dla gospodarki leśnej i sadownictwa. Wachlarz produkcyjny obejmował łącznie ponad 600 asortymentów. Pod względem jakości i nowoczesności,
wyroby te prezentowały średni poziom europejski373.
Natomiast, asortyment wyrobów omawianego przemysłu, przeznaczony dla przetwórstwa żywności, obejmował maszyny i urządzenia technologiczne dla przemysłu mleczarskiego, mięsnego, owocowo-warzywnego, gastronomicznego, olejarskiego i tłuszczów roślinnych, piekarskiego, cukrowniczego, młynarskiego i makaronowego oraz ziemniaczanego. Większość wytwarzanych w tym sektorze maszyn i urządzeń kwalifikowała się, również, do średnich standardów europejskich. Produkowano także maszyny i urządzenia, które wyróżniały się nowoczesnością i spełniały wymagania stawiane na rynku europejskim. Należały do nich piekarnie
bilansujące wchodzące w skład kombinatów i wielozakładowych przedsiębiorstw (w pełni dzielonych), (3) zakłady przemysłowe jednostek budżetowych, (4) spółki prawa handlowego. Do przemysłu prywatnego zaliczono: (1) spółki z udziałem kapitału zagranicznego, (2) przedsiębiorstwa międzynarodowe, (3) przedsiębiorstwa zagraniczne drobnej wytwórczości, (4) spółki prawa handlowego i cywilnego, (5) fundacje, (6) zakłady wytwórcze i usługowe prowadzone przez osoby fizyczne.
Dane dotyczące przemysłu uspołecznionego nie obejmowały pomocniczych zakładów przemysłowych w przedsiębiorstwach nieprzemysłowych. Działalność tych zakładów zaliczona była do poszczególnych działów gospodarki narodowej łącznie z działalnością podstawową przedsiębiorstw, w skład których wchodzą. Dane, z których korzystano dla działu przemysł i branży przemysł maszynowy, opracowane były zgodnie z obowiązującymi klasyfikacjami gospodarki narodowej: od 1986 roku – według klasyfikacji obowiązującej od dnia 1 stycznia 1986 roku, wydanie IV – seria „Zeszyty Metodyczne” nr 55, Warszawa 1985. Zgodnie z Klasyfikacją Gospodarki Narodowej (KGN)zastosowano podział przemysłu na wydobywczy i przetwórczy. Por. Rocznik Statystyczny Przemysłu 1990, Uwagi ogólne, s. XXX-XXXI.
373 Raport o stanie polskiego przemysłu w roku 1994, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Opracowanie Ministerstwa Przemysłu i Handlu, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 1995, s. 88.
osiedlowe i wiejskie, fabryki osłonek białkowych, małe młyny zbożowe, maszyny i urządzenia dla cukrowni, minibrowary, kompletne zautomatyzowane fabryki serów prasowanych, linie do produkcji krochmalu, frytek, chipsów i płatków ziemniaczanych.
Wobec bardzo rozwiniętej produkcji tego rodzaju maszyn na świecie, maszyny i urządzenia dla przetwórstwa żywności, produkowane w Polsce, miały ograniczone
możliwości „wejścia” na rynki zagraniczne. Tym niemniej, produkcja krajowa niektórych urządzeń oraz linii technologicznych była konkurencyjna i z powodzeniem mogła rywalizować z wyrobami produkcji zagranicznej (młyny, kompletne cukrownie
i krochmalnie oraz linie produkcyjne osłonek białkowych)374.
Zauważmy ponadto, że przemysł maszyn i urządzeń dla przetwórstwa żywności
miał decydujący wpływ na stopień wykorzystania zasobów produktów rolnych i hodowlanych, poziom ich uszlachetniania, a tym samym, i na całą gospodarkę
żywnościową kraju, co przy znacznym zapotrzebowaniu na towar coraz bardziej przetworzony, nie pozostawało bez wpływu na występowanie stałego popytu na pracowników. Corocznie, w Polsce – zgodnie z danymi opublikowanymi w Raporcie
o stanie polskiego przemysłu w roku 1994375 – przetwarzano 100 milionów ton
produktów rolnych i zwierzęcych (zboże, owoce, warzywa, mięso, mleko, grzyby itp.), przy zastosowaniu kilkuset różnych technologii. Sektor przetwórstwa żywności był, przy tym, jednym z najbardziej energochłonnych działów gospodarki narodowej. Mimo, że przemysł ten łącznie produkował ponad 1 000 asortymentów maszyn i urządzeń, nie zaspokajało to potrzeb całego przetwórstwa spożywczego. Niedostatek produkowanych
urządzeń spowodował, że krajowe przetwórstwo spożywcze, np. w 1994 roku,
w 50-60% zaopatrywało się i wyposażało w urządzenia technologiczne z importu376.
Z kolei, w roku 2002377 już tylko 30% krajowego zapotrzebowania na maszyny
i urządzenia (wykorzystywane w przemyśle spożywczym) „pokrywane” było przez krajowe przedsiębiorstwa tego sektora. Pozostałe zaś potrzeby w znacznym stopniu
były pozyskiwane z importu378.
374 Por. tamże, s. 90.
375 Tamże, s. 88.
376 Tamże, s. 89.
377
Polska 2003, Raport o stanie przemysłu, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych, Wydawnictwo i Zakład Poligrafii Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 2004, s. 217.
378 Dla przykładu: w Europie produkcją maszyn dla przetwórstwa spożywczego zajmuje się wiele firm. Wiodącą jednak rolę w ich produkcji mają firmy niemieckie i włoskie. Ocenia się także, że na świecie produkowanych jest łącznie 20000 asortymentów tego rodzaju maszyn i urządzeń.W Polsce produkcją tego typu maszyn w 1994 roku zajmowały się 54 podmioty gospodarcze zatrudniające powyżej 50 osób, z których przypadało na sektor publiczny 25 (56%), a na sektor prywatny 29 (44%). W 2002 roku ww. produkcją zajmowały się w Polsce 34 zakłady o liczbie pracujących powyżej 49 osób. Taka
Ponadto, należy tu podkreślić, iż dostępne i wykorzystywane do spożycia
produkty, są coraz bardziej przetworzone, uszlachetnione oraz produkowane w higienicznych i sterylnych warunkach, a co za tym idzie przy wykorzystaniu
olbrzymiej ilości maszyn i urządzeń do ich produkcji, porcjowania, jak również pakowania. Stwarza to ponad wszelką wątpliwość wzrost zapotrzebowania na nowe technologie. Sytuacja taka wymusza, z kolei, dalsze (rozpoczęte już) zmiany strukturalne w przemyśle, a zarazem zwiększa zapotrzebowanie na wykwalifikowaną, nową kadrę pracowników.