Metodyka foresightu

Proces przeprowadzenia foresightu zawiera siĊ w trzech fazach: przygo-towawczej, realizacyjnej i wdroĪeniowej. DecyzjĊ o podjĊciu projektu poprze-dza analiza jego wykonalnoĞci, tj. stwierdzenie, czy istniejące warunki pozwolą na przeprowadzenie skutecznego badania. Przygotowania obejmują okreĞlenie celów i zakresu projektu oraz czasu, wybór zespoáu i komitetu sterującego, grup roboczych ekspertów oraz partnerów spoáecznych. Istotne jest równieĪ okreĞle-nie budĪetu i Ĩródeá finansowania, szczegóáowego planu wdroĪeniowego oraz metod komunikacji. We wáaĞciwej fazie (realizacyjnej) foresightu najpierw przeprowadzane są badania wstĊpne, a nastĊpnie wáaĞciwe.

Etap ostatni to, poza podsumowaniem, kontynuacja projektu: jako proces systematycznego spoglądania w przyszáoĞü foresight nie powinien siĊ koĔczyü.

JeĞli kontynuowanie w szerokim zakresie nie jest moĪliwe, to powinno przy-najmniej dotyczyü najistotniejszych elementów – dziedzin bĊdących gáównym

52 P. Stanovik, M. Kos, Technology Foresight in Slovenia, Institute for Economic Research, Ljubljana 2005.

obiektem zainteresowania. Poza weryfikacją efektów realizowanego projektu poĪądane jest wyznaczenie toku dalszych prac.

Podstawowym warunkiem realizmu w myĞleniu o przyszáoĞci jest pogo-dzenie siĊ z tym, Īe nie da siĊ jej przewidzieü, ale moĪna podejmowaü dziaáania, które pozwolą na nią wpáywaü. Analizy przyszáoĞci mają sprzyjaü podejmowa-niu lepszych decyzji w teraĨniejszoĞci przy ustawicznym kwestionowapodejmowa-niu przy-jĊtych zaáoĪeĔ. Najgorszym rozwiązaniem wydaje siĊ byü próba przewidzenia czegoĞ, a nastĊpnie uparte trzymanie siĊ tej prognozy, przy poĞwiĊceniu coraz wiĊkszych Ğrodków na powstrzymanie niezgodnych z przewidywaniami zmian.

W foresightcie stosuje siĊ wiele zróĪnicowanych metod badawczych do-stosowanych do uczestników projektu, tematu, celów, czasu trwania, budĪetu.

Krótki opis wybranych metod/technik przedstawiono w tabeli 2.2.

Tabela 2.2. Wybrane metody/techniki stosowane w foresight

Metoda Opis Skanowanie Ğrodowiskowe

(bierne, czynne, skierowane) Identyfikacja waĪnych elementów w Ğrodowisku przy wyko-rzystaniu róĪnych technik.

Analiza SWOT^a NarzĊdzie analityczne wykorzystywane do kategoryzacji zna-czących (aktualnych i przyszáych) zewnĊtrznych i wewnĊtrz-nych czynników wpáywających na strategie terytorialne.

Ankiety problemowe Instrument szerokich konsultacji opinii eksperckich, w drugiej fazie równieĪ spotkania ekspertów w cztery oczy dla uzgod-nienia najistotniejszych aspektów badanych obszarów.

Ekstrapolacja trendu Trend odnosi siĊ do danych historycznych (np. wzrost popula-cji, rozwój gospodarczy, postawy spoáeczne itp.). Ekstrapola-cja oznacza, Īe dokonuje siĊ projekcji tych danych.

Modelowanie symulacyjne Komputerowe modele symulacyjne to narzĊdzie prognozowa-nia, które pozwala na prezentacjĊ badanego obszaru w kon-tekĞcie jego kluczowych komponentów i zaleĪnoĞci. MoĪe byü wykorzystany do projekcji dziaáania w przyszáoĞci lub jako rezultat konkretnych interwencji.

Prognozowanie geniusza Generowanie wizji (lub kilku wizji) przyszáoĞci poprzez wkáad utalentowanej i szanowanej osoby. Niektóre osoby mogą wnieĞü ĞwieĪe myĞlenie do foresightu, przyjmując per-spektywy czĊsto ignorowane w pracach komisji i paneli.

„Geniuszami” mogą byü naukowcy, dziennikarze, róĪni dzia-áacze zbierający przez lata wyniki wáasnych badaĔ i doĞwiad-czeĔ, jak i futuryĞci korzystający z pracy innych.

Delphi

(wáączając tzw. Policy Delphi, Public Delphi, Delphi Conference, Delphi face-to-face)

Ankieta opinii – w zasadzie powinna to byü opinia ekspercka.

Tym, co czyni metodĊ delficką odmienną od innych ankiet opinii, jest sposób, w jaki siĊ ją wykonuje. Metoda Delphi nie dotyczy tylko jednorazowego zadawania pytaĔ, lecz jest roz-prowadzana w tej samej grupie respondentów przynajmniej dwa razy.

Metoda Opis Burza mózgów Metoda generowania nowatorskich rozwiązaĔ dla problemów,

obejmująca dwa etapy: (1) okres wolnego myĞlenia, który jest wykorzystywany do wyraĪenia i uchwycenia koncepcji, bez krytycznych komentarzy, (2) bardziej zdyscyplinowana dys-kusja nad pomysáami.

Panele eksperckie Dziaáania oparte na uczestnictwie i rozmowie, wykorzystujące dostĊp do dowodów i osądów o róĪnym poziomie profesjonali-zmu i róĪnym spektrum tematycznym. Metoda szczegóáowych dyskusji i debaty obejmującej nawet duĪą liczbĊ uczestników.

Analiza miĊdzy wpáywami

Metoda opierająca siĊ na ekspertach generujących wyniki iloĞciowe. PodejĞcie opierające siĊ na poproszeniu ekspertów o ocenĊ prawdopodobieĔstwa róĪnych zdarzeĔ, które mają miejsce, a nastĊpnie ocenĊ prawdopodobieĔstwa kaĪdego zda-rzenia, jeĞli zachodzą bądĨ nie.

Scenariusze Wizja przyszáoĞci i dróg rozwoju, zorganizowana w sposób systematyczny.

Technologie krytyczne lub kluczowe

Ocena róĪnych technologii (lub kierunków badaĔ), gdzie wy-bór priorytetów jest gáównym zadaniem dziaáania foresightu.

Mapy technologii Metoda przyjmująca róĪne formy. NajczĊĞciej mapy techno-logii skáadają siĊ z wielowarstwowych wykresów graficznych opierających siĊ na czasie, które są dopasowywane do tren-dów rynkowych.

Proces hierarchii analitycznej

Technika stosowana do opisu scenariuszy w kontekĞcie wskaĨników, wykorzystująca tzw. sieci hierarchiczne dla kon-strukcji modelu prawdopodobieĔstwa lub realizacji kaĪdego moĪliwego scenariusza.

Model Bayesa Technika pozwalająca – na podstawie zaobserwowanego do-wodu – zrozumieü, który z moĪliwych scenariuszy dla przy-száoĞci stanie siĊ rzeczywistoĞcią. Jest to dobre narzĊdzie do przewidywania tendencji w ĞciĞle okreĞlonych scenariuszach.

Technika sáuĪąca do wsparcia procesu decyzyjnego, ostrzega-jąca przed tym, co moĪe zdarzyü siĊ w przyszáoĞci.

Analiza morfologiczna Technika ustanowiona w podejĞciach systemowych, wymaga-jąca identyfikacji parametrów w badanych obszarach; logiczno--analityczna metoda poszukiwania rozwiązaĔ problemów w drodze systematycznej analizy wszystkich moĪliwych roz-wiązaĔ; przebiega w trzech fazach.

a S (Strengths) – mocne strony, W (Weaknesses) – sáabe strony, O (Opportunities) – szanse, T (Threats) – zagroĪenia

ħródáo: K. Borodako, R. Cichocki, A. Rogut, Obszary badaĔ foresightu rekomendowane do realizacji w 2010 r. w ramach foresightu regionalnego dla województwa wielkopolskiego, UMWW, PoznaĔ 2009, s. 22-23.

Metody wykorzystywane w ramach foresightu moĪna sklasyfikowaü z uwzglĊdnieniem róĪnych kryteriów, poniĪej podano najwaĪniejsze z nich:

– Metody wstĊpne i koĔcowe (kryterium: etap badaĔ foresightu)

Pierwsza grupa – metody wstĊpne – sáuĪą identyfikacji zagadnienia, na których skupia siĊ dany foresight, m.in. przegląd literatury, analiza bibliometryczna, analiza przez analogie, analiza korelacyjna, modele przyczynowe, SWOT. GrupĊ drugą stanowią metody identyfikujące priorytety badaĔ i rozwoju technologii, np. analiza interesariuszy, backcasting⁵³, DEA⁵⁴.

– Metody eksploracyjne i normatywne (kryterium: punkt wyjĞcia)

Tu w pierwszym przypadku punktem wyjĞcia jest teraĨniejszoĞü, nastĊpnie antycypacja w kierunku moĪliwej przyszáoĞci (np. ekstrapolacja trendów).

Metody normatywne (np. analiza interesariuszy czy metoda scenariuszowa) zakáadają odwrotny kierunek – najpierw kreuje siĊ poĪądany przyszáy obraz, a nastĊpnie na tej podstawie okreĞla siĊ dziaáania, które do takiego stanu rzeczy mogą doprowadziü.

– Metody iloĞciowe i jakoĞciowe (kryterium: rodzaj analizowanych danych) Metody iloĞciowe opierające siĊ gáównie na analizie mniej záoĪonych zjawisk przy uĪyciu modeli matematycznych posáugują siĊ róĪnego rodzaju algorytmami.

Szukają odpowiedzi na pytania badawcze typu „co” oraz „ile”. Przykáadem mogą byü: ekstrapolacja trendów, modele AHP⁵⁵, analiza regresji. Z kolei metody jako-Ğciowe wykorzystuje siĊ przy zjawiskach (trendach) bardziej záoĪonych, trudnych do jednoznacznego zobrazowania liczbowego, poszukując odpowiedzi na pytania badawcze typu „jak” oraz „dlaczego”. Oparte są na eksperckich opiniach, jak metoda delficka czy analiza potrzeb. Dla ostatecznego wyniku foresightu istotne jest zachowanie równowagi pomiĊdzy uĪyciem metod iloĞciowych i jakoĞciowych.

53 Backcasting (prognozowanie wstecz) – metoda analizy alternatywnych przyszáoĞci. Metoda ta wyróĪnia siĊ odwróconą logiką wnioskowania, tzn. rozpoczynamy od wizji przyszáoĞci, którą chcemy osiągnąü, a nastĊpnie krok po kroku cofamy siĊ, aĪ do dziĞ. Horyzont docelowy najczĊĞciej siĊga od 25 lat do 50 lat w przyszáoĞü. Metoda ma charakter prognostyczny i naj-czĊĞciej sáuĪy do tworzenia normatywnych scenariuszy i okreĞlenia ich wykonalnoĞci oraz moĪliwych konsekwencji.

54 DEA – Data Envelopment Analysis (Metoda Obwiedni Danych) – z technicznego punktu widzenia naleĪy do metod programowania liniowego, w których w odróĪnieniu od metod parametrycznych wykorzystuje siĊ wartoĞci graniczne, a nie przeciĊtne, co nie pozostawia miejsca na wystĊpowanie báĊdów losowych.

55 AHP – Analytic Hierarchy Process (wielokryterialna metoda hierarchicznej analizy pro-blemów decyzyjnych) – umoĪliwia dekompozycjĊ záoĪonego problemu decyzyjnego oraz utworzenie rankingu finalnego dla skoĔczonego zbioru wariantów. Metoda zostaáa opracowana w 1970 roku przez T.L. Saatiego i jest wykorzystywana w wielu dziedzinach, takich jak: zarzą-dzanie, politologia, socjologia, wytwarzanie czy transport. Metoda jest zaliczana do amery-kaĔskiej szkoáy wielokryterialnego podejmowania decyzji (MCDM).

– Metody analityczne i heurystyczne

Metody analityczne (wĞród nich: ekstrapolacja trendów, analiza bibliometryczna, benchmarking, analiza korelacyjna) bazują na wiedzy ekspertów lub statystykach.

Metody heurystyczne (np. metoda delficka, burza mózgów, prognozowanie ge-niusza, panele eksperckie) oparte są na intuicji.

– Badania typu bottom-up i top-down

Badania bottom-up (np. metoda delficka, wywiady, panele obywatelskie, konfe-rencje, warsztaty) oparte są na otwartym uczestnictwie jak najszerszego grona interesariuszy z róĪnych Ğrodowisk, zaĞ w badaniach top-down (np. benchmar-king, burza mózgów, prognozowanie geniusza) gáówną rolĊ odgrywają eksperci.

Oprócz doboru metod wáaĞciwych do realizacji konkretnych zadaĔ ba-dawczych kluczowe jest efektywne ich poáączenie, co umoĪliwia osiągniĊcie efektu synergii we wnioskowaniu.

W polskich projektach foresight najpopularniejszymi metodami badaw-czymi są: metoda delficka, metody scenariuszowe, panele eksperckie, SWOT i analiza PEST⁵⁶.

2.3. Zagraniczne doĞwiadczenia badaĔ foresightowych w rolnictwie i jego