Wzrastająca rola procesów innowacyjnych, zwáaszcza w kontekĞcie glo-balizacji gospodarki, powoduje, Īe zagadnieniom tym poĞwiĊca siĊ coraz wiĊcej opracowaĔ o charakterze naukowym, zarówno teoretycznych, jak i empirycznych.
ZwiĊkszające siĊ znaczenie tych procesów w rozwoju spoáeczno-gospodarczym widoczne jest takĪe w dokumentach o charakterze strategicznym, opracowywanych przez róĪne instytucje. W przypadku Unii Europejskiej podkreĞla siĊ znaczenie innowacji w rozwoju podmiotów gospodarczych w odniesieniu do róĪnych roz-wiązaĔ prawno-instytucjonalnych (Strategia LizboĔska oraz obecnie obowią-zująca Strategia Europa 2020). Strategia Europa 2020166 – Unia Innowacji167 wskazuje na wyzwania, jakie stoją przed paĔstwami czáonkowskimi w zakresie innowacji, oraz na dziaáania, jakie powinny byü przeprowadzone, aby cel zapew-nienia stabilnego rozwoju gospodarczego mógá byü realizowany.
Biorąc pod uwagĊ powyĪsze dokumenty, moĪna stwierdziü, Īe istnieje potrzeba podjĊcia skoordynowanych, efektywnych i skutecznych dziaáaĔ przez paĔstwa czáonkowskie w odpowiedzi na wyzwania spoáeczno-gospodarcze skie-rowane na:
x realizacjĊ zrównowaĪonej gospodarki zasobami naturalnymi, która wynika z ograniczonej dostĊpnoĞci tych zasobów, ich nieefektywnego wykorzystania, potrzeby ochrony Ğrodowiska oraz dziaáaĔ skierowanych na zrównowaĪoną produkcjĊ przy zastosowaniu idei zrównowaĪonego rozwoju;
x zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego – szacuje siĊ wzrost liczby lud-noĞci do 9 mld w 2050 roku oraz zwiĊkszenie zapotrzebowania na ĪywnoĞü o 70%, a w tym podwojenie zapotrzebowania na miĊso;
x ograniczenie zaleĪnoĞci od zasobów nieodnawialnych – stąd istotna pro-mocja gospodarki niskoemisyjnej oraz wzrost produkcji ekologicznej;
x przeciwdziaáanie zmianom klimatycznym – opracowanie systemów produk-cyjnych zmniejszających emisjĊ gazów cieplarnianych.
W budowie scenariuszy rozwoju naleĪy uwzglĊdniü szereg czynników, m.in.: potencjaá badawczo-rozwojowy, nakáady na dziaáalnoĞü innowacyjną, wspóá-pracĊ miĊdzy nauką a biznesem oraz jakoĞü otoczenia biznesowego. Nie naleĪy
166 Komunikat Komisji, Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowaĪonego rozwoju sprzyjającego wáączeniu spoáecznemu,Bruksela, 3.3.2010 KOM(2010) 2020 wersja ostateczna, http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf (dostĊp: lipiec 2017).
167 www.euractiv.pl/.../unia-innowacji-elementem-strategii-ue-2020-002121 (dostĊp: lipiec 2017).
jednak zapominaü o determinantach wynikających z caáego sektora rolno- -spoĪywczego, a mających wpáyw na rozwój gospodarki, ksztaátowanie popytu na ĪywnoĞü w skali globalnej, warunki przyrodnicze związane ze zmianą klimatu czy postĊpującą degradacją Ğrodowiska naturalnego. Szerszy opis tych zagad-nieĔ zostaá przedstawiony w rozdziaáach 3 i 4, poniĪej zostaną poruszone tylko wybrane kwestie z tej problematyki.
Opisując scenariusze rozwoju przemysáu rolno-spoĪywczego w Polsce, naleĪy gáównie zwróciü uwagĊ na uwarunkowania dotyczące drobnych i Ğrednich firm rolno-spoĪywczych, charakteryzujących siĊ duĪym zróĪnicowaniem pod wzglĊdem skali i rodzaju aktywnoĞci gospodarczej oraz sytuacji finansowo- -ekonomicznej. W tym kontekĞcie istotną rolĊ odgrywają nakáady na badania i rozwój (B+R), które w przypadku najbardziej konkurencyjnych gospodarek, do jakich naleĪą amerykaĔska czy japoĔska, ksztaátują siĊ na poziomie 3% PKB.
W Polsce natomiast pozostają na niskim poziomie i wynoszą ok. 0,7% PKB, co oznacza blisko trzykrotnie mniej niĪ przeciĊtnie w UE (2,01%)168.
Tylko efektywne wykorzystanie tych nakáadów i wdraĪanie badaĔ do praktyki pozwoli na wykreowanie przewagi technologicznej, przekáadającej siĊ na innowacyjnoĞü i jakoĞü wytwarzanych produktów oraz koszty produkcji.
KaĪda dziaáalnoĞü gospodarcza związana jest z ponoszeniem okreĞlonych na-káadów, które są szczególnie wysokie w przypadku aktywnoĞci innowacyjnej.
Wynika to m.in. z faktu, Īe dziaáalnoĞü ta wiąĪe siĊ z finansowaniem rozwiązaĔ naukowo-badawczych wymagających kosztownej, specjalistycznej aparatury oraz wysoko wykwalifikowanych pracowników. WdraĪanie innowacyjnych produk-tów wymaga zastosowania nowoczesnych technologii, zakupu specjalistycznego oprogramowania, zewnĊtrznego wsparcia specjalistycznego, co nie pozostaje bez znaczenia dla ponoszonych kosztów, które są znacznie wiĊksze niĪ utrzy-manie dotychczas wykorzystywanych linii technologicznych169.
Dla sprawnego wdraĪania wyników badaĔ do praktyki niezbĊdna jest kooperacja nauki z biznesem, która nie jest jeszcze w Polsce wystarczająco po-wszechna, poniewaĪ wyniki badaĔ naukowych najczĊĞciej koĔczą siĊ wyáącznie ich publikacją w czasopismach naukowych i branĪowych, bez wdroĪenia i wyni-kających z tego korzyĞci gospodarczych. WĞród podmiotów realizujących wy-znaczone zaáoĪenia w zakresie kreowania i wdraĪania innowacji mogą
168 W. Poczta i in., Ekspertyza „Analiza potrzeb i kierunków wsparcia sektora przetwórstwa, przetwarzania, wprowadzania do obrotu i rozwoju produktów rolnych w Polsce w latach 2014-2020”, PoznaĔ 2012,http://ksow.pl/fileadmin/user_upload/ksow.pl/pliki/ANALIZY_
ekspertyzy/Ekspertyza_Przemysl_spozywczy_POCZTA_Poznan.pdf.
169 P. Zadura-Lichota (red.), ĝwit innowacyjnego spoáeczeĔstwa. Trendy na najbliĪsze lata, PARP, Warszawa 2013.
czyü róĪne rodzaje instytucji partnerskich, m.in.: placówki naukowe, instytuty badawcze, szkoáy wyĪsze, ale równieĪ dostawcy, klienci, firmy doradcze. Taka wspóápraca moĪe nie tylko wspomóc procesy adaptacyjne nowych rozwiązaĔ, ale przede wszystkim zmniejszyü koszty jednostkowe wdraĪania tych rozwiązaĔ.
Jest to takĪe moĪliwoĞü pozyskania informacji o zapotrzebowaniu na innowa-cyjne rozwiązania, co prowadziü moĪe do przechodzenia z modelu podaĪowego tworzenia innowacji na popytowy. Pozwala wiĊc uzyskaü wymierne korzyĞci finansowe wynikające ze sprzedaĪy posiadanych rozwiązaĔ lub poĞrednictwa w transferze innowacji.
NiezbĊdne staje siĊ zatem stworzenie rozwiązaĔ prawno-instytucjonalnych wspomagających wspóápracĊ nauki z przemysáem. Dlatego tworzone są róĪne formy wspierania takich dziaáaĔ w postaci usáug doradczych, zespoáów kreacji innowacji, klastrów czy inkubatorów przedsiĊbiorczoĞci170. Jednak efektywnoĞü tych dziaáaĔ jest ciągle zbyt maáa, w szczególnoĞci w odniesieniu do przemysáu rolno-spoĪywczego, o czym Ğwiadczy m.in. niewielka wspóápraca pomiĊdzy przedsiĊbiorcami z tej branĪy a placówkami badawczo-rozwojowymi.
Omawiając czynniki wpáywające na sektor rolno-spoĪywczy w przyszáoĞci, nie moĪna pominąü zmian klimatycznych, które są coraz wyraĨniejsze w skali globalnej. NaleĪy spodziewaü siĊ, Īe w przyszáoĞci emisja CO2, CH4 i N2O, bĊdzie bardziej zauwaĪalna i coraz dotkliwiej odczuwalna dla spoáeczeĔstw i gospodarek.
W przypadku produkcji ĪywnoĞci mamy do czynienia z dualnoĞcią problemu.
Z jednej strony sektor rolny odpowiada za emisjĊ 50% CH4, który przyczynia siĊ do ocieplenia klimatu. Z drugiej jednak strony zwiĊkszone stĊĪenie CO2 w po-wietrzu moĪe spowodowaü wzrost wydajnoĞci fotosyntezy, a co za tym idzie zwiĊkszoną produkcjĊ biomasy i czĊĞciową sekwestracjĊ wĊgla171.
W ostatnim stuleciu Ğrednia temperatura powietrza przy powierzchni ziemi wzrosáa o 0,74°C i nadal odnotowuje siĊ jej wzrost. Wieloletnie obserwacje wskazują, Īe obszary lądowe na obu póákulach ocieplają siĊ szybciej niĪ oceany.
W ostatnich 20 latach tempo wzrostu temperatury byáo dwukrotnie wyĪsze nad lądem niĪ nad oceanem i wynosiáo odpowiednio 0,27 i 0,13°C na dziesiĊcio-lecie172. Symulacje wykonane przez MiĊdzyrządową KomisjĊ ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPPC) wykazaáy, Īe do roku
170 Ministerstwo Gospodarki, PrzedsiĊbiorczoĞü w Polsce, Warszawa 2010.
171 P. Smith, Carbon sequestration in croplands: the potential in Europe and the global con-text, „European Journal of Agronomy” 2004, vol. 20(3), s. 229-236.
172 Instytut Ochrony ĝrodowiska – PaĔstwowy Instytut Badawczy, Opracowanie i wdroĪe-nie Strategicznego Planu Adaptacji dla sektorów i obszarów wraĪliwych na zmiany klimatu, Etap III Adaptacja wraĪliwych sektorów i obszarów Polski do zmian klimatu do roku 2070, Warszawa 2013.
2030 Ğrednia temperatura w Europie ĝrodkowej i Póánocnej wzroĞnie o 1°C173, co spowoduje przesuniĊcie siĊ stref upraw w kierunku biegunowym. Zdaniem Kundzewicza i Kozyry174, prawdopodobne jest globalne ocieplenie na poziomie 0,2°C w ciągu 10 lat. Przyjmuje siĊ, Īe wzrost temperatury o 1°C przyspiesza uprawĊ np. kukurydzy o 2 tygodnie175, pszenicy o 1 tydzieĔ176. Wedáug przewi-dywaĔ177, wzrost temperatury powietrza o 3-4°C spowoduje przyĞpieszenie terminu siewu zbóĪ jarych o okoáo 3 tygodnie, a terminu zbiorów roĞlin nawet o 3-4 tygodnie. Stwarza to moĪliwoĞci uprawy w Polsce roĞlin ciepáolubnych, takich jak soja czy nawet owoców krajów strefy tropikalnej.
Kluczowe znaczenie dla omawianego problemu ma takĪe gospodarka wodna.
Modele klimatyczne tworzone przez ekspertów wskazują, Īe do roku 2050 Ğred-nia opadów w Europie obniĪy siĊ o 15-20%. Jednak ich zmiana nie bĊdzie równo-mierna – na poáudniu Europy spadek ten moĪe wynieĞü od 20 do 30%, co moĪe doprowadziü do czĊĞciowego pustynnienia niektórych obszarów Ğródziemno-morskich, podczas gdy na póánocy Europy opady staną siĊ bardziej intensywne178.
Potrzeby adaptacyjne rolnictwa wobec zmian klimatycznych nie są áatwe do sprecyzowania, zmuszają jednak do wprowadzania innowacyjnych rozwiązaĔ, przykáadowo w zakresie nowych Ğrodków produkcji czy odmian roĞlin uprawnych179.
Obecne kierunki innowacji w sektorze rolno-spoĪywczym dotyczyü mogą róĪnych obszarów, wĞród których najwaĪniejsze dziedziny wprowadzania inno-wacji przedstawiono w tabeli 5.1.
173 S. Solomon i in., Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press, Cambridge and New York 2007.
174 Z.W. Kundzewicz, J. Kozyra, Ograniczanie wpáywu zagroĪeĔ klimatycznych w odniesieniu do rolnictwa i obszarów wiejskich, „Polish Journal of Agronomy” 2011, nr 7, s. 68-81.
175 R. Rosa, Wpáyw terminu siewu i przykrycia gleby agrowáókniną na wzrost i dáugoĞü okresu wegetacji kukurydzy cukrowej uprawianej w warunkach wschodniej Polski, „Nauka, Przyroda, Technologie” 2013, t. 7, z. 4.
176 T. Górski, Zmiany warunków agroklimatycznych i dáugoĞü okresu wegetacyjnego w ostat-nim stuleciu, [w:] Dáugotrwaáe przemiany krajobrazu Polski w wyniku zmian klimatu i uĪyt-kowania ziemi, IGBP-Global Change, PoznaĔ 2006, s. 65-77.
177 T. Deputat, Konsekwencje zmian klimatu w fenologii wybranych roĞlin uprawnych, [w:] Zmiany i zmiennoĞü klimatu Polski, Materiaáy ogólnopolskiej konferencji naukowej, Uniwersytet àódzki, àódĨ 1999, s. 49-56.
178 R.G. Jones, J.M. Murphy, M. Noguer, Simulation of climate change over Europe using a nested regional-climate model. I: Assessment of control climate, including sensitivity to location of lateral boundaries, „Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society” 1995, vol. 121(526), s. 1413-1449.
179 I. Burton, B. Lim, An Adaptation Policy Framework: Capacity Building for Stage II Adap-tation, UNDP-GEF, National Communications Support Programme, New York 2001.
Tabela 5.1. Obecne kierunki innowacji w sektorze rolno-spoĪywczym Lp. Obszar dziaáaĔ innowacyjnych Rozwiązania innowacyjne
1. Technologia produkcji x ĪywnoĞü minimalnie przetworzona
x technologie zmniejszające alergicznoĞü mleka i jaj x technologie pozwalające na zastĊpowanie táuszczów
zwierzĊcych roĞlinnymi
x technologie otrzymywania táuszczów o obniĪonej zawartoĞci izomerów trans kwasów táuszczowych 2. Surowiec, produkt, usáugi x ĪywnoĞü funkcjonalna
x produkty o zmniejszonej iloĞci soli, kwasów táusz-czowych czy cholesterolu
x uprawa nowych gatunków roĞlin uprawnych boga-tych w bioaktywne substancje
x áatwiejsza dostĊpnoĞü do produktów funkcjonalnych 3. Opakowanie x wykorzystanie odnawialnych surowców
x stosowanie inteligentnych opakowaĔ ze wskaĨni-kiem monitorującym stan ĪywnoĞci
4. Gospodarka odpadami x recykling 5. ĩywienie czáowieka
i bezpieczeĔstwo ĪywoĞci x ĪywnoĞü funkcjonalna
x indywidualne diety dla kaĪdego z konsumentów x wykorzystanie procesów nanotechnologicznych x wykorzystanie mikrobiologii prognostycznej ħródáo: opracowano na podstawie: L. Michalczuk (red.), ĩywnoĞü i Īywienie w XXI w. Scena-riusze rozwoju polskiego sektora rolno-spoĪywczego, Spoáeczna WyĪsza Szkoáa PrzedsiĊbior-czoĞci i Zarządzania w àodzi, àódĨ 2011.
Wedáug badaĔ przeprowadzonych przez PocztĊ i in.180 do najbardziej znanych przez przedsiĊbiorców rozwiązaĔ innowacyjnych naleĪą te z zakresu technologii produkcji ĪywnoĞci ekologicznej i opakowaĔ biodegradowalnych (74-78% respondentów). Na dalszych miejscach znalazáy siĊ surowce genetycznie modyfikowane (73%), biotechnologia (64%), inĪynieria genetyczna, zamienniki táuszczu i zamienniki cukru oraz opakowania specjalnego przeznaczenia. Tego typu technologie rozpoznaje 58-61% respondentów. DuĪo mniej znane są tech-nologie do produkcji ĪywnoĞci minimalnie przetworzonej, do pakowania w mo-dyfikowanej atmosferze, i technologie Ğrodowiskowe, bowiem w tym przypadku rozpoznaje je 44-48% respondentów. Natomiast maáo znane okazaáy siĊ opako-wania aktywne i inteligentne, nanotechnologie i nanoopakoopako-wania, opakoopako-wania barierowe (26-34% respondentów). Na koĔcu rankingu znalazáy siĊ technologie do produkcji ĪywnoĞci wygodnej i ĪywnoĞci projektowanej, identyfikowaáo je 15-18% ankietowanych firm.
180 W. Poczta i in., Ekspertyza „Analiza potrzeb…”, op. cit.
Porządkując determinanty ksztaátowania konkurencyjnoĞci i innowacyjnoĞci sektora rolno-spoĪywczego w Polsce, wyznaczyü moĪna szeĞü grup, wĞród których istotne znaczenie mają rozwiązania: