Uwarunkowania wewnĊtrzne

Uwarunkowania wewnĊtrzne są najtrudniejsze do opisania. W ukáadzie globalnym nieprzewidywalne, lokalne zdarzenia niwelują siĊ lub są minimali-zowane przez gáówny trend, co powoduje, Īe áatwiej jest budowaü dáugookre-sowe prognozy. W ukáadzie krajowym takie sytuacje mogą prowadziü do caá-kowitego odwrócenia trendu, co ogranicza skutecznoĞü prognozy jedynie do bardzo ogólnych zaáoĪeĔ. W niniejszym opracowaniu za przedmiot badania przyjĊto innowacyjnoĞü w sektorze rolno-spoĪywczym. W efekcie analizĊ krajo-wych uwarunkowaĔ podporządkowano temu celowi, tj. podjĊto próbĊ okreĞlenia warunków, jakie bĊdą sprzyjaü rozwojowi takich innowacyjnych podmiotów.

ZaáoĪono, Īe proces wdraĪania innowacji ma charakter kilkuletni, co stwarza koniecznoĞü finansowania przedsiĊwziĊcia w tym okresie. Ponadto rozwój in-nowacyjnych podmiotów jest uwarunkowany odpowiednim zapotrzebowaniem na nowe lub ulepszone produkty oraz zdolnoĞciami do ich wytworzenia. W ten sposób za kluczowe przyjĊto nastĊpujące kryteria miĊkkie:

x zdolnoĞü do tworzenia wynalazków, x zdolnoĞü do absorpcji innowacji, x stabilnoĞü systemów finansowych,

x stabilnoĞü warunków prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej.

PobieĪna analiza powyĪszych cech wskazuje na dwa istotne trendy: stabi-lizacjĊ oraz innowacyjnoĞü. Stabilizacja dotyczy przede wszystkim warunków finansowania i prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej, co wynika z czynników rynkowych oraz z ingerencji paĔstwa w rynek. Zmiany rynkowe mogą wynikaü z róĪnych przesáanek i nie bĊdą w niniejszym opracowaniu analizowane, bardziej zasadne jest wskazanie roli paĔstwa w zapewnieniu wspomnianej stabilnoĞci.

Rola ta moĪe byü zarówno stabilizująca, np. poprzez áagodzenie szoków rynko-wych, jak i destabilizująca. W tym drugim przypadku naleĪy wymieniü brak trwaáoĞci, czy wrĊcz ciągáoĞci warunków prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej w wyniku zmian prawnych, np. w sferze podatkowej. W przypadku wdraĪania

projektów innowacyjnych, z istoty rzeczy charakteryzujących siĊ duĪym ryzy-kiem, ponoszenie dodatkowej niepewnoĞci wynikającej z niestabilnoĞci systemu podatkowego czy zmiany warunków prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej¹⁶² moĪe byü czynnikiem decydującym o przeniesieniu inwestycji do innego kraju.

W podobny sposób naleĪy odnieĞü siĊ do zmian systemu podatkowego, które są realizowane prawie w sposób ciągáy, tj. zakoĔczenie prac w jednym obszarze skutkuje rozpoczĊciem zmian w innym. W efekcie trudno jest uzyskaü dáugookresowe przekonanie co do prawidáowoĞci kalkulacji opáacalnoĞci inwe-stycji. Im bardziej záoĪona jest inwestycja i jej zwrot wydáuĪony w czasie¹⁶³, tym wiĊksze jest to ryzyko.

Innowacje to nie tylko zdolnoĞü do wytworzenia wynalazku i umiejĊtnoĞü jego wdroĪenia na rynek, ale równieĪ skáonnoĞü rynku do zaakceptowania nowych rozwiązaĔ¹⁶⁴. Wymaga to pewnego rodzaju otwartoĞci na nowe rozwią-zania i nieszablonowego myĞlenia. NiezaleĪnie od rodzaju innowacji kluczem jest niestandardowe podejĞcie do istniejącego problemu. Z tego powodu pod-stawowym sposobem zwiĊkszania innowacyjnoĞci dziaáalnoĞci gospodarczej i skáonnoĞci spoáecznej do akceptacji innowacyjnych rozwiązaĔ powinna byü edukacja oparta na kreatywnoĞci, umiejĊtnoĞci interdyscyplinarnego kojarzenia faktów oraz nastawiona na myĞlenie w kategoriach przyszáoĞci. O skutecznoĞci innowacji bĊdzie przesądzaü zdolnoĞü do odpowiadania na przyszáe potrzeby istniejące na rynku w momencie wejĞcia nowego rozwiązania w Īycie. W przy-padku zmian organizacyjnych czy marketingowych okres wyprzedzenia jest sto-sunkowo krótki, ale w przypadku innowacji produktowych moĪe on byü liczony nawet w dziesiątkach lat. Z tego powodu innowatorzy muszą mieü zdolnoĞü przewidywania przyszáych potrzeb.

162 Za przykáad moĪe posáuĪyü propozycja nowelizacji ustawy o odnawialnych Ĩródáach ener-gii z dnia 12.07.2017 r., która po raz kolejny diametralnie zmienia warunki prowadzenia tej dziaáalnoĞci i czyni nieopáacalnym, m.in. rozwój energetyki wiatrowej. Istnieje ryzyko, Īe wiele niedawno uruchomionych inwestycji zostanie zamkniĊtych ze wzglĊdu na zmianĊ warunków prowadzenia dziaáalnoĞci.

163 W tym miejscu naleĪy podkreĞliü, Īe z punktu widzenia gospodarki kraju najwiĊksze zna-czenie mają innowacje przeáomowe, w przypadku których czas od powstania wynalazku do upowszechnienia siĊ innowacji jest liczony w dziesiątkach lat, zazwyczaj okoáo czterdziestu (por. P. Drewe, Long waves of innovations, turning points and cycles oraz A.P. Wierzbicki, Fundamental innovations, turning points and cycles, [w:] A. KukliĔski, K. Pawáowski, J. Swianiewicz (red.), The Turning Points of World. History Financial and Methodological Interpretations, WyĪsza Szkoáa Biznesu – National-Louis University – Rewasz Publishing House, Nowy Sącz–Pruszków 2012).

164 Por. K. Prandecki, InnowacyjnoĞü a rozwój – ujĊcie teoretyczne, „Kwartalnik Naukowy Uczelni Vistula” 2013, nr 2(36), s. 5-15.

System edukacji w Polsce podlega diametralnym zmianom. Jego ksztaát nie jest do koĔca znany. Z tego powodu nie da siĊ oceniü, jak wprowadzane rozwiązania wpáyną na innowacyjnoĞü spoáeczeĔstwa, a wiĊc kluczową cechĊ umoĪliwiającą tworzenie innowacyjnych podmiotów gospodarczych. Wiadomo, Īe okresom zmian w systemach edukacyjnych towarzyszą przejĞciowe spadki efektywnoĞci nauczania. Z tego powodu obecną reformĊ bĊdzie moĪna oceniü dopiero w perspektywie co najmniej kilku, a w praktyce kilkudziesiĊciu lat. Biorąc pod uwagĊ, Īe okres edukacji obejmuje okoáo 20 lat, obecnie rodzące siĊ dzieci, które w 2050 roku bĊdą przedstawicielami máodego pokolenia (25-40 lat), bĊdą miaáy istotny wpáyw na ksztaát innowacyjnoĞci w Polsce. Z tego powodu na-stawienie obecnego systemu edukacji do kreatywnoĞci, innowacji i nowych technologii moĪe okazaü siĊ kluczowe dla rozwoju innowacyjnoĞci, równieĪ w sektorze rolno-spoĪywczym.

W Polsce targanej silnymi napiĊciami spoáeczno-politycznymi trudno jest spodziewaü siĊ nawet w bardzo dáugim okresie, tj. do poáowy stulecia, stabilizacji w zakresie prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej. CyklicznoĞü zmian jest powią-zana z kalendarzem wyborczym. KaĪda zmiana wáadzy wiąĪe siĊ z zerwaniem ciągáoĞci strategii rozwoju kraju i budową wáasnych rozwiązaĔ. Skutkuje to tylko kilkuletnim, zbyt krótkim okresem ich obowiązywania. W efekcie, nawet jeĞli mamy do czynienia z ciągáym powtarzaniem hasáa o potrzebie zwiĊkszania in-nowacyjnoĞci gospodarki, to stosowanie róĪnych rozwiązaĔ do realizacji tego celu i ich duĪa zmiennoĞü powodują, Īe ponoszone wysiáki nie przynoszą rezultatów.

DoĞwiadczenia 25 lat przemian nie wskazują, aby w podobnym okresie miaáy nastąpiü istotne zmiany w tym zakresie. Co wiĊcej, doĞwiadczenia historyczne pozwalają na stwierdzenie, Īe zmiana podejĞcia i wypracowanie odpowiedniego klimatu na rzecz innowacyjnoĞci i stabilnoĞci gospodarczej są bardziej prawdo-podobne w wyniku dziaáania z zewnątrz niĪ jako krajowy proces.

Podsumowując, naleĪy podkreĞliü, Īe o sukcesie gospodarczym Polski, którego jednym z istotnych skáadników powinna byü innowacyjnoĞü, przesądzi zdolnoĞü do zbudowania, w ciągu najbliĪszych kilku lat, dáugookresowej strategii gospodarczej realizowanej ponad podziaáami, niezaleĪnie od wyników wyborów.

4.4. Uwagi koĔcowe

Dáugookresowe trendy wpáywające na innowacyjnoĞü sektora rolno- -spoĪywczego podlegają wielu uwarunkowaniom. W niniejszym opracowaniu gáównie zwrócono uwagĊ na uwarunkowania o bardzo ogólnym spoáeczno- -gospodarczym charakterze. W Ğladowym stopniu pokazano znaczenie uwarun-kowaĔ politycznych. Odlegáy horyzont czasowy prawie uniemoĪliwia ocenĊ

znaczenia róĪnych uwarunkowaĔ w kontekĞcie badanych rynków, ponadto ocena takiego wpáywu, tj. wyznaczanie trendów, nie byáo celem niniejszego opracowania.

Przedstawiona analiza wskazuje, Īe przewidywanie klimatu dla innowacji, tj. skáonnoĞci do ich absorpcji, moĪliwoĞci finansowania przedsiĊwziĊü, wielkoĞci potencjalnych rynków itp. jest niezwykle trudne. MoĪliwe jest jedynie wskazanie ogólnych uwarunkowaĔ wpáywających na caáoĞü gospodarki, a wiĊc poĞrednie szacowanie sytuacji w sektorze rolno-spoĪywczym.

Przedstawiony opis pokazuje równieĪ, Īe analiza praktycznie sprowadza siĊ jedynie do uwarunkowaĔ globalnych. Bardziej szczegóáowe rozwaĪania wiąĪą siĊ z duĪym prawdopodobieĔstwem wystąpienia báĊdów, co czyni je maáo przydatnymi. Z tego powodu w uwarunkowaniach krajowych wymieniono tylko czynniki miĊkkie, a nie np. prognozy wzrostu gospodarczego.

Przedstawione uwarunkowania wskazują na silne oddziaáywanie demo-grafii na przyszáy ksztaát gospodarki, konsumpcji i rynków. Wynika to nie tylko ze zmian iloĞciowych (np. liczba ludnoĞci, jej rozkáad i poziom urbanizacji), ale równieĪ jakoĞciowych (m.in. wzrost zamoĪnoĞci i zmiana jego rozkáadu geogra-ficznego, starzenie siĊ ludnoĞci).

W poáączeniu z procesami globalizacji i postĊpem technicznym bĊdzie to powodowaü silne przemiany spoáeczne, które w istotny sposób mogą zawaĪyü na ksztaácie rynków rolnych. Kierunek tych zmian moĪe mieü wpáyw na poziom konsumpcji ĪywnoĞci i skalĊ jej marnotrawienia. Obserwowane w ostatnich latach przyspieszone tempo przyrostu ludnoĞci oraz wzrostu jej zamoĪnoĞci z duĪym prawdopodobieĔstwem moĪe prowadziü do wiĊkszego zapotrzebowania na ĪywnoĞü, niĪ jest to najczĊĞciej przytaczane w literaturze¹⁶⁵.

W kontekĞcie innowacyjnoĞci rolnictwa, a gáównie przetwórstwa spoĪyw-czego, warto równieĪ zwróciü uwagĊ na rosnącą rolĊ urbanizacji, w tym mega-miast, które niejednokrotnie uzyskują tak silną pozycjĊ, Īe praktycznie stają siĊ podmiotami wydzielonymi ze struktury paĔstwowej. Ich rola w kreowaniu trendów

165 W wiĊkszoĞci prognoz zakáada siĊ, Īe do 2050 roku konieczny jest wzrost podaĪy ĪywnoĞci o 70%. ZaáoĪenie to opiera siĊ na badaniach sprzed okoáo 10 lat (J. Bruinsma, The Resource Outlook to 2050, zaprezentowano na How to Feed the World in 2050, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 2009; FAO, World agriculture towards 2030/2050:

Interim report, Food and Agriculture Organization of the United Nations 2006, www.fao.org/

fileadmin/templates/em2009/docs/FAO_2006_.pdf (dostĊp: lipiec 2017); FAO, How to feed the World in 2050, zaprezentowano na How to feed the World in 2050: High-level expert forum, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 2009, www.fao.org/

fileadmin/templates/wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_2050.pdf (dostĊp:

lipiec 2017)), które powstawaáy z uwzglĊdnieniem zupeánie innych uwarunkowaĔ niĪ ana-lizowane w niniejszym opracowaniu. Wywoáuje to potrzebĊ aktualizacji prognoz zapotrzebo-wania na ĪywnoĞü w perspektywie poáowy stulecia.

konsumpcyjnych oraz nowych technologii jest nieoceniona. Ponadto procesy urbanizacyjne prowadzą do drenaĪu obszarów wiejskich z najbardziej odwaĪnych innowacyjnych jednostek, co moĪe prowadziü do przyspieszonego starzenia siĊ tych regionów oraz do zmniejszenia skáonnoĞci do innowacji.

NaleĪy równieĪ podkreĞliü, Īe duĪą rolĊ w przyszáych procesach gospo-darczych bĊdzie odgrywaáa globalizacja. Jej postĊpu nie da siĊ zatrzymaü, co oznacza wzrost wpáywu centrum gospodarczego Ğwiata na globalne peryferia.

Obserwowane przemieszczanie siĊ tego centrum w kierunku Azji Wschodniej prowadzi do wniosku, Īe trendy konsumpcyjne równieĪ bĊdą podporządkowane klientom z tego regionu, co w dáuĪszej perspektywie oznacza wzrost globalnej dyfuzji kultury wschodniej i zastĊpowanie nią kultury zachodniej. To moĪe pociągnąü za sobą zmiany w ofercie producentów ĪywnoĞci. PrzedsiĊbiorstwa nastawione na nowego klienta pochodzącego z tzw. rynków wschodzących mogą osiągnąü znaczące przewagi nad konkurencją.

Biorąc pod uwagĊ skrótową analizĊ zmian w zakresie postĊpu technicznego, moĪna stwierdziü, Īe bardziej interesujące od samych technologii są spoáeczne aspekty, bĊdące skutkiem tego postĊpu. Mogą one prowadziü do jeszcze wiĊk-szych i bardziej gwaátownych zmian spoáecznych, niĪ to obserwujemy obecnie.

Rosnące przywiązanie do efektów rewolucji informacyjnej, w szczególnoĞci do wirtualnego Ğwiata, moĪe prowadziü do wiĊkszej alienacji czáowieka i rozpadu wiĊzi spoáecznych. Konsekwencją tej tendencji moĪe byü wzrost zapotrzebowa-nia na ĪywnoĞü wysoko przetworzoną, przygotowywaną z myĞlą o jednostkach, a nie zbiorowoĞciach – rodzinach.

W perspektywie 2050 roku konieczne jest uwzglĊdnianie uwarunkowaĔ Ğrodowiskowych. W licznych opracowaniach wskazuje siĊ na rosnące zagroĪe-nie wyczerpania znanych zasobów zagroĪe-nieodnawialnych. Jako alternatywĊ wskazuje siĊ moĪliwoĞci czerpania zasobów z gáĊbin morskich, ale technologie sáuĪące temu celowi są jeszcze zbyt sáabo rozwiniĊte lub zbyt kosztowne. Coraz czĊĞciej obawy naukowców budzą zasoby odnawialne, w tym woda i dostĊp do ziemi, które wydają siĊ byü niezbĊdne do pozyskiwania ĪywnoĞci na masową skalĊ.

Utrudnienia w dostĊpie do tych zasobów mogą wynikaü z nadmiernej ich kon-sumpcji lub przerwania naturalnych procesów nazywanych usáugami Ğrodowiska.

Jako przyczynĊ czĊsto wskazuje siĊ zmiany klimatyczne. Oznacza to, Īe produk-cja ĪywnoĞci bĊdzie musiaáa odbywaü siĊ w nowych, nie do koĔca zbadanych warunkach. W przypadku Polski przewiduje siĊ m.in. koniecznoĞü intensywnego nawadniania upraw.

Warto podkreĞliü, Īe uwarunkowania regionalne (europejskie) i krajowe mają charakter drugorzĊdny w stosunku do ogólnoĞwiatowych. Są one pewną

formą odpowiedzi na procesy globalizacji i próbą dostosowania siĊ do nowych, zmieniających siĊ uwarunkowaĔ globalnych. Na to nakáadają siĊ jeszcze prze-miany cywilizacyjne, które powodują kruszenie siĊ istniejącej struktury spo-áecznej. W efekcie uwarunkowania te bardziej moĪna opisywaü w charakterze zagroĪeĔ niĪ kierunków przemian. Takie podejĞcie nie byáoby jednak skuteczne w kontekĞcie celu niniejszego opracowania. Z tego powodu przyjĊto, Īe prze-miany zachodzące w Unii Europejskiej w duĪej mierze bĊdą miaáy charakter ekstrapolacji istniejących trendów, tj. nadal bĊdą zmierzaü do ograniczania wsparcia dla rolnictwa, przy jednoczesnym wzroĞcie wymagaĔ w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych. Te uwarunkowania mogą stanowiü silny bodziec dla rozwoju innowacyjnoĞci, o ile bĊdą Ğrodki na sfinansowanie nowych, ryzykownych rozwiązaĔ oraz nie spotka siĊ to z oporem spoáecznym.

W ramach uwarunkowaĔ krajowych skupiono siĊ na opisaniu uwarunko-waniach miĊkkich, niezbĊdnych do rozwoju innowacyjnoĞci. Wskazano na istotną rolĊ dáugookresowego strategicznego kierowania paĔstwem i tym samym wskazywania kierunków rozwoju gospodarczego. Bez takiego podejĞcia Polska bĊdzie powoli traciü przewagi konkurencyjne w stosunku do dynamicznie roz-wijających siĊ gospodarek wschodzących.

5. Próba zarysowania scenariuszy rozwoju innowacyjnoĞci