biał. Мендзырэч Падляскі, ukr. Межиріччя, jid. שטירעזעמ
Na ścianie naszego klubu młodzieżowego było napisane: ‘Ignoruj morały swego ojca, zostaw naukę swej matki’
Maszka Grynberg – wypowiedź z filmu A klejne Amerike, 2002
74
Międzyrzec Podlaski
Ajzykowicz oskarżony o przyjęcie w zastaw przedmiotów skradzionych u dworzanina królewskiego. Wyznawcy judaizmu zajęli tereny zwane Szmulo-wizną, na płd.-wsch. od rynku, u zbiegu dzisiejszych ulic: Mydlarskiej, Jatkowej i Nassuta. Trudnili się handlem, rze-miosłem oraz prowadzeniem szynków piwnych i gorzałczanych. Miasto miało dogodne położenie komunikacyjne przy trakcie z Brześcia do Łukowa w kierunku Małopolski. Znajdowała się tu komora celna. W księdze przewozo-wej z 1583 r. odnotowano nazwiska 3 Żydów: Moszki Abramowicza, Cadeka Jehudycza, Chechła Szachnowicza han-dlujących solonymi rybami. Od 1598 r.
miasto posiadało już własną, jedyną na pograniczu Litwy i Korony warzelnię soli, a równie znane jak sól było tutejsze piwo, stawiane na stołach Lublina i Brześcia. W połowie XVI w. społecz-ność żydowska posiadała synagogę, bejt ha-midrasz, łaźnię i szpital. Gmina pod-legała kahałowi w Tykocinie. W 1624 r.
Żydzi otrzymali od ówczesnego właściciela miasta – Jana Tęczyńskiego
wyłączny przywilej sprzedaży alkoholu.
Oprócz wyszynku, zajmowali się także garbowaniem skór, dzierżawą oraz pobieraniem grobelnego, mostowego i innych opłat dla właścicieli miasta, np.
od rzezi bydła czy handlu dziegciem.¶ Wojny 2. połowy XVII w. zahamowały rozwój tych terenów, zaludnienie miast podlaskich spadło o połowę. W 1674 r.
społeczność żydowska w Międzyrzecu liczyła 207 osób czyli ok. 21% miesz-kańców. W XVIII w. utworzyła samo-dzielną gminę niezależną od kahału w Tykocinie. Nowa właścicielka mia-sta – Helena Sieniawska z Lubomirskich potwierdziła dotychczasowe przywileje dotyczące posiadania kramnic i szyn-ków, a w 1718 r. zezwoliła na wzniesie-nie murowanej synagogi, szpitala, wagi, szkoły, domu rabina i kirkutu. Wcze-śniejsza drewniana zabudowa dzielnicy żydowskiej spłonęła częściowo podczas pożaru miasta. W 1761 r. gmina otrzy-mała także zgodę od biskupa łuckiego Wołłowicza na postawienie murowanej
Domy drewniane przy ul. Granicznej w Międzyrzecu Podlaskim, 2015, fot. Tal Schwartz Sofer, 1925, fot.
Alter Kacyzne, zbiory YIVO Institute for Jewish Research
75 bóżnicy. Powstała wtedy Wielka
Syna-goga, zdolna pomieścić 3 tys. wiernych, która została całkowicie zniszczona w czasie II wojny światowej.
Z Międzyrzeca pochodził oświeceniowy hebraista, redaktor i poeta Sza-lom ben Jakow ha-kohen (1771–1845). Jego pierwszą książką był zbiór rymowanych baśni i bajek moralizatorskich Miszle(j) Agur (hebr. Opowieści Agura) mających na celu uczenie dzieci żydowskich języka hebrajskiego.
W wieku 17 lat wyjechał na studia do Berlina, a następnie do Londynu, gdzie bezskutecznie próbował założyć szkołę żydowską. W Londynie opubliko-wał podręcznik do nauki religii mojżeszowej Szorsze(j) emuna (hebr. Korze-nie wiary). PóźKorze-niej mieszkał i pracował w Wiedniu i Hamburgu. Był wtedy jednym z najbardziej znanych poetów języka hebrajskiego, autorem dra-matu alegorycznego Amal we-Tirca, kilku zbiorów wierszy, hymnów i ód, a także komentarzy religijnych i historii Żydów z czasów Machabeuszy.
W 1778 r. 717 międzyrzeckich Żydów stanowiło 40% mieszkańców miasta.
Gmina międzyrzecka była na piątym miejscu co do liczebności na Podlasiu.
Posiadała murowaną synagogę, bejt ha--midrasz, łaźnię, szpital, kilka chederów i dom rabina. Nowy właściciel miasta – Adam Kazimierz Czartoryski w 1782 r.
potwierdził przywileje handlowe dla starozakonnych i zobowiązał się do wybudowania 12 murowanych kramów dla kupców żydowskich. Miasto słynęło z handlu futrami i wyrobu szczeciny.
Działały tu liczne garbarnie, warsztaty szczotkarskie i sortownie szczeciny.
Po III rozbiorze Polski, Międzyrzec włączony został pod panowanie Austrii.
Nowa administracja przejęła wpływy z badań koszerności mięsa, wprowa-dziła podatek „świeczkowy”, zniosła sąd rabinacki i zakazała prowadzenia praktyki lekarskiej. Żydom nadano niemieckie nazwiska i zmuszono do pełnienia służby wojskowej. ¶ Po kongresie wiedeńskim w 1815 r.
okolice Międzyrzeca weszły w skład Królestwa Polskiego. Rozwój miasta zdynamizowało zbudowanie bitej drogi
i utworzenie połączenia kolejowego z Warszawy do Brześcia. Od 1829 r.
w mieście działał młyn wodny Dawida i Arona Wajnbergów. Wiele rodzin utrzymywało się z wyrobu pędzli i szczotek. Powstała żydowska fabryka zapałek, obsadek do piór i fabryka maszyn rolniczych. Działały garbarnie, hamernia Lejbka Mintza, wytwórnie drutu i żarówek oraz 2 nowe odlewnie miedzi należące do Salomona Cir-lesa. Były także browary, fabryka octu i pieców kaflowych oraz 3 mydlarnie, 2 waciarnie i gręplarnie. W 1827 r. Żydzi stanowili 65% mieszkańców miasta, a podczas spisu w 1864 r. było ich już ok. 80%. ¶ W mieście działała synagoga, 10 domów modlitwy, 45 chederów, szpital i różnorodne stowarzysze-nia żydowskie. Żydzi angażowali się w życie publiczne, a podczas powsta-nia styczniowego dostarczali broń powstańcom (Szymon Goldberg i Jelko Winderbaum). Już w 1882 r. założono w Międzyrzecu pierwszą organizację o charakterze syjonistycznym. Pod koniec stulecia zaczął też rozwijać się żydowski ruch robotniczy. W 1904 r.
76
Międzyrzec Podlaski
powołano żydowskie Towarzystwo Straży Ogniowej, przemianowane potem na Ochotniczą Straż Pożarną.
W 1915 r. przy młynie braci Finkelsz-tajn otwarto elektrownię. Miasto było
ważnym ośrodkiem gospodarczym Kró-lestwa Kongresowego. Ze względu na eksport szczotek i szczeciny nazywano je nawet „Małą Ameryką”.
kto CzyJe Domy Chroni? ¶ Przed wojną w mieście działała ochotnicza żydowska straż pożarna. Misja ratowania dobytku nie przysparzała jej jednak szacunku, a stawała się powodem sporów. Gdy płonęły obejścia katolików, nawet jeśli strażakom udało się uratować dom właściciela – opinia publiczna zarzucała im zbyt późne przybycie do pożaru. Gdy ogień trawił mienie żydow-skie, każdy sukces był potwierdzeniem, że straż chroni tylko swoich. Czarę goryczy przelał pożar w pałacu Potockich. Wybuchł on niefortunnie w szabas, kiedy strażakom trudniej było się skrzyknąć. Mimo, iż przybyli na czas, komen-tarze znów były nieprzychylne. Część wrogo nastawionych do Żydów środowisk Międzyrzeca postanowiła powołać polską straż, która miała chronić chrześcijan nie przed pożarami, a przed żydowskimi strażakami, na których nie można było liczyć. ¶ Na podstawie wspomnień Josefa Czepelińskiego, tłum. A Kopciowski, za: Tam był kiedyś mój dom… Księgi pamięci gmin żydowskich, Lublin 2009 Początek XX w. przyniósł rozkwit
działalności kulturalno-społecznej.
Powstawać zaczęły organizacje dobro-czynne (m.in. Bajs Lechem – Dom
Chleba), banki – Kupiecki i Ludowy, biblioteki, amatorski teatr żydowski, chóry i orkiestra dęta Mendla Szpil-mana „Klezmera” przy ochotniczej
Ochotnicza Straż Pożarna w Międzyrzecu Podlaskim, przed 1939, reprodukcja z Sefer Mezricz (hebr. Księga Międzyrzeca Podla-skiego), Izrael 1978
77 straży pożarnej. Społeczność chętnie
uczęszczała na występy teatralne i spotkania z pisarzami. Międzyrzec odwiedzili m.in. Szalom Asz i Icchok Lejbusz Perec. W 1913 r. Jankiel Rajsze Zilberberg otworzył pierwsze kino
„Iluzjon”. Aktywną działalność prowa-dziły stowarzyszenia kulturalno-oświa-towe: syjonistyczny Tarbut i KulturLiga działająca pod auspicjami robotniczego Bundu oraz Frajhajt, zajmujące się pracą oświatową wśród dorosłych. Ok. 1915 r.
dwór chasydzki założył cadyk Meir Szlomo Jehuda Rabinowicz (1868–
1942), syn Icchaka Jaakowa, cadyka z Białej Podlaskiej. Oprócz licznych chederów i gminnej Talmud-Tory funk-cjonowała religijna szkoła dla dziewcząt Bejt Jaakow oraz prywatne, świeckie żydowskie szkoły powszechne. Od 1916 r. działalność rozpoczęła Prywatna Koedukacyjna Szkoła Powszechna. Rok później w mieście powstało Towarzy-stwo Szkoły Średniej dla Młodzieży Wyznania Mojżeszowego. W 1923 r.
otrzymało ono prawo do prowadze-nia gimnazjum koedukacyjnego. Pod auspicjami partii politycznych działały także organizacje młodzieżowe, m.in.
Ha-Szomer ha-Cair i Gordonia. Zało-żony w 1926 r. oddział Robotniczego Stowarzyszenia Wychowania Fizycz-nego „Jutrznia” liczył ok. 100 członków zaangażowanych w działalność drużyny sportowej i orkiestry dętej. Przed II wojną światową na etacie gminy znajdo-wało się 12 pracowników (rabin, dwóch podrabinów, dwóch rzezaków, dwóch kantorów, sekretarz, buchalter, kasjer i dwóch woźnych).
prasa ¶ Ważnym przejawem dzia-łalności kulturalnej Międzyrzeca był
ożywiony ruch wydawniczy. W XX w.
powstało tu 16 różnych tytułów żydowskich pisanych w jidysz. Niektóre wychodziły tylko jeden raz, jak choćby opublikowany w 1913 r. „Blihung” (jid.
Rozkwit), który w zamierzeniu miał być periodykiem literackim. Wydana broszura liczyła 46 stron i zawierała zbiór wierszy i opowiadań młodych mieszkańców Miedzyrzeca. Co ciekawe, debiutowało tu dwóch redaktorów przyszłych gazet. „Rozkwit” powstał pod redakcją miejscowego nauczyciela i tłumacza – Abrahama Gelmana.
Najdłużej, bo ponad rok wychodziły 4 tygodniki i 2 dwutygodniki. Były też wydawnictwa publikowane nieregu-larnie. Na podstawie badań Adama Kopciowskiego odnotowano, że w Mię-dzyrzecu powstało 9% ogółu wszystkich wydawnictw Lubelszczyzny – czyli 1043 publikacji. „Mezryczer Wochnblat” (jid.
Tygodnik Międzyrzecki) wydawany w latach 1926–1929 poświęcony był
Plakat informujący o balu charytatywnym organizowanym przez Ochotniczą Straą Pożarną z Międzyrzeca Podlaskiego, 1923, zbiory Biblioteki Narodowej (www.polona.pl)
78
Międzyrzec Podlaski
interesom stowarzyszeń żydowskich oraz życiu politycznemu, kulturalnemu i ekonomicznemu miasta. Ukazało się 290 numerów pisma, a następnie przekształcone ono zostało w „Undzer Mezriczer Wochnblat”, wydawane do końca 1930 r. Redaktorem obu pism był Menasze Himlsztejn, a drukowano je w drukarni Rogożyka. Kolejne pismo
„Podlasier Cajtung” (jid. Gazeta Pod-laska) na początku było jednodniówką wydawaną co tydzień pod redakcją innej osoby. Po 3 latach stałym redak-torem został Moszko Feldman. Gazetę drukowano w drukarni Radio a ukazy-wała się ona od 1932 do 1937 r. Bardziej zaangażowana politycznie była zwią-zana z ruchem syjonistycznym gazeta
„Mezryczer Trybune” (jid. Trybuna Międzyrzecka) wychodząca w latach 1928–1932 (194 numery, drukarnia Radio). Kolejne pismo „Mezryczer Lebn” (jid. Życie Międzyrzeca) (1933–
1937) znajdowało się pod wpływem fołkistów. Oprócz stałych tytułów wychodziły też wydawnictwa tema-tyczne jak np. „Mezryczer Klajnhen-dler” (jid. Międzyrzecki drobny kupiec), w którym prezentowano tylko artykuły i doniesienia dotyczące handlu, czy
„Mezriczer Arbeter Informator” (jid.
Międzyrzecki Informator Robotniczy).
Informacje o życiu miasta pojawiały się również w pismach o zasięgu regional-nym, np. „Podlaszer Panorame” albo
„Lubliner Tugblat”.
Spacer po międzyrzecu¶Miasto zachowało układ urbanistyczny z XV w.
Drewniana zabudowa w poł. XIX w.
zastąpiona została murowanymi budynkami. Główny plac Między-rzeca otaczają kamienice ze zdobnymi
kutymi balkonami. Na lewo od sytu-owanego na placu kościoła św. Józefa znajduje się dawny budynek magistratu z 2. poł. XIX w., a naprzeciw – dawny hotel Sobelmana. W płd.-wsch. pierzei rynku zachowały się charakterystyczne wąskie uliczki i przejścia dawnej dzielnicy żydowskiej zwieńczone kolebkowymi łukami. Szczególną urodą wyróżniają się drewniane domy poło-żone przy ul. Granicznej. Z Placu Jana Pawła II warto skręcić w ul. Warszaw-ską, gdzie pod numerem 2–4 mieści się działający i dziś, dawny szpital żydow-ski – zbudowany w latach 1846–1850, nowoczesny i wyposażony wtedy w 60 łóżek dostępnych dla wszystkich mieszkańców miasta, niezależnie od wyznania. Ciekawym obiektem przy ul Warszawskiej są też budynki dawnej stanicy i poczty konnej z 1823 r., w których na nocleg zatrzymywał się m.in. car Aleksander II czy Romuald Traugutt. Przy rogu ul. Kościelnej i Łukowskiej zachował się też budynek dawnego Domu Strażaka, zbudowany w 1925 r., jako siedziba Żydowskiej Ochotniczej Straży Pożarnej. Na parte-rze pparte-rzechowywano w nim sprzęt stra-żacki, zaś na piętrze znajdowała się sala widowiskowa na 300 miejsc, w której funkcjonował kino-teatr „Olimpia”.
Oprócz spektakli filmowych odbywały się tu przedstawienia teatralne, zabawy taneczne i publiczne odczyty. Przy ul.
Staromiejskiej, w piętrowej kamienicy, w której obecnie mieści się komenda policji znajdowało się drugie mię-dzyrzeckie kino – „Casino” założone przez Symchę Mandelbauma. Podczas seansów niemych filmów przygrywali tu miejscowi muzycy.
79 Synagoga ¶ Główna synagoga,
wybudowana w latach 1761–1779 w miejscu poprzedniej – drewnianej, znajdowała się przy dzisiejszej ul.
Nassuta 13. Powstała dzięki wsparciu rodziny Czartoryskich władających wtedy miastem. Budynek był central-nym punktem dzielnicy żydowskiej.
Posiadał trzy kondygnacje i dwa babińce – północny i południowy. Do części męskiej dobudowany był niższy człon pokryty dachem czterospado-wym. Naprzeciwko synagogi, od strony zachodniej działał gminny bejt ha--midrasz. Szkoła powstała już w 1560 r.
Pierwotnie drewniany budynek spłonął w 1718 r. i został odbudowany w 1761.
W poł. XIX w. ponownie strawił go pożar. Odbudowano go dzięki wspar-ciu rodziny Czartoryskich. Synagoga została zdewastowana w 1942 r., a następnie wysadzona przez Niemców w czerwcu 1943 r. Według świadków,
gruzy ze zniszczonej bóżnicy wykorzy-stano do budowy drogi leśnej w kie-runku wsi Żerocin i Sitno. W miejscu dawnej bóżnicy w latach 60. XX w.
powstały bloki mieszkalne.¶Na początku XX w. Międzyrzec był jednym z największych i najszybciej rozwijają-cych się miast na Podlasiu. Społeczność żydowska posiadała synagogę, gminny bejt ha-midrasz, 10 domów modlitwy, przytułek dla starców, przytułek dla dzieci, rytualną rzeźnię ptactwa, łaźnię rytualną, bibliotekę, lokal biura zarządu gminy, dom rabina i kantora. Domy modlitwy należały do poszczególnych cechów, np. przy ul. Szkolnej 18 spoty-kali się krawcy, przy Warszawskiej 67 – furmani, a przy Brzeskiej 70 – szewcy.
W mieście funkcjonowało także kilka-naście chasydzkich izb modlitewnych, m.in. zwolenników cadyków z Góry Kalwarii, Radzynia, Sokołowa, Łomży, Białej Podlaskiej czy Łomaz.
palący problem ¶ W XIX w. do ortodoksyjnej społeczności żydowskiej mia-sta dotarły wpływy chasydyzmu. W 1840 r. Moszko Tajtelberg, mieszkaniec
Synagoga w Międzyrzecu Podlaskim, elewacje zachodnia i południowa, 1919, zbiory Instytutu Sztuki PAN
80
Międzyrzec Podlaski
Międzyrzeca i przeciwnik chasydyzmu wpadł na pomysł, jak powstrzymać nowe idee. Wysłał do Komisji Rządowej prośbę o zakazanie chasydom pale-nia tytoniu w bejt ha-midraszach. Był to ich powszechny obyczaj. Chasydzi również odpowiedzieli pismem. Rafał Goldman w imieniu 400 osób wystą-pił w obronie palenia, załączając liczne cytaty religijne wskazujące na konieczność legalizacji tych praktyk. Komisja nie dała się zwieść i przyznała rację Tajtelbergowi. Dziś korespondencja w tej sprawie pozwala historykom m.in. precyzyjniej szacować liczbę wyznawców poszczególnych odłamów judaizmu w Międzyrzecu. ¶ Na podstawie: Marcin Wodziński Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu, Warszawa 2003 Cmentarz¶Minz (1807), Preter
(1835), Rosen (1843), Rapaport (1846) to wybrane nazwiska z odczytanych XIX-wiecznych macew znajdujących się na nowym kirkucie w Międzyrzecu.
Cmentarz powstał w 1810 r. przy ul.
Brzeskiej 90, naprzeciw cmentarza katolickiego. Zastąpił wcześniejszą, utworzoną w XVI w. nekropolię, wyłączoną już wtedy z użytkowania.
Zachowało się na nim ok. 300 macew, z których najstarsza pochodzi z 1706 r.
Ok. 200 ocalałych fragmentów wmu-rowanych jest ponadto w ogrodzenie cmentarza, stanowiąc swoistą ścianę płaczu. Podczas wojny obydwa cmen-tarze został zdewastowane przez Niemców. Na nowym kirkucie przepro-wadzano egzekucje ludności żydow-skiej. Ofiary zostały upamiętnione w 1946 r. pomnikiem ufundowanym przez Abrama i Sarę Finkelsteinów z USA. Wśród wykonanych z piaskowca i granitu macew znajdują się także dwie unikalne, prawdopodobnie jedyne na Lubelszczyźnie, żeliwne stele wykonane przez miejscową hutę braci Szejmel.
Odnaleźć też można powojenne nagrobki – ostatni należący do Mosze Kaufmana z 1973 r. Obok cmentarza znajduje się budynek pełniący niegdyś funkcje domu przedpogrzebowego.
Wejście na cmentarz możliwe jest przez furtę znajdującą się w obejściu domu.
ii wojna światowa i zagłada
¶W 1939 r. w mieście żyło ok. 12 tys.
Żydów tj. 75% ogółu mieszkańców. Na początku wojny miasto zostało zbom-bardowane przez niemieckie lotnictwo.
Pod koniec września 1939 r. do Mię-dzyrzeca wkroczyły wojska sowieckie, które po kilkunastu dniach zastąpiła armia niemiecka. Razem z wycofu-jącą się na wschód Armią Czerwoną zdołało uciec ok. 2 tys. międzyrzeckich Żydów, głównie młodych mężczyzn.
Już w pierwszych miesiącach po zajęciu miasta Niemcy rozpoczęli prześladowa-nia ludności żydowskiej, zmuszać ją do bezpłatnej pracy i odbierać własność.
Do miasta przesiedlano Żydów z powi-atu radzyńskiego oraz z innych miast Polski, a także z Wiednia i Słowacji.
Szacuje się że przebywało tu od 17 do 24 tys. osób. 25 maja 1942 r. Niemcy deportowali ok. 800 Żydów z Między-rzeca do obozu zagłady w Treblince.
W dniach 25 i 26 sierpnia 1942 r.
Niemcy rozstrzelali kilkuset chorych i niedołężnych na miejskim rynku, a prawie 11 tys. osób deportowali do Treblinki. Pozostałych w mieście Żydów skupiono w gettcie, które utworzono
81 28 sierpnia 1942 r. pomiędzy ulicami
Brzeską, Warszawską, Szkolną i Żela-zną. Większość z mieszkańców getta pracowała w miejscowych obozach pracy przymusowej. Część osadzonych wykorzystano do prac przy irygacji Krzny koło Międzyrzeca i Rogoźnicy oraz budowy dróg i lotniska w Krzewicy.
Niemcy przejęli także zakłady szczot-karskie, w których zatrudniali ok. 1 tys.
robotników. We wrześniu i październiku 1942 r. przesiedlono tu Żydów z Wohy-nia, Parczewa i Radzynia. Większość
z nich została wywieziona do obozu zagłady w Treblince w trzech akcjach deportacyjnych (6–9 października, 27 października, 7–8 listopada). W listo-padzie 1942 r. okupanci utworzyli getto szczątkowe, w którym zamknięto ocalałych Żydów z powiatu radzyń-skiego oraz grupę szczeciniarzy z getta warszawskiego. Kolejne transporty kie-rowano do obozu na Majdanku. Odbyły się one w dniach 30 kwietnia 2–3 i 26 maja 1943 r. Na cmentarzu żydowskim rozstrzelano 200 Żydów, którzy próbo-wali uniknąć wywiezienia do obozu.
Ostatnia akcja miała miejsce w dniach 18–19 lipca 1943 r. kiedy w odwecie za śmierć dwóch Niemców na przedmie-ściu Piaski zamordowano 179 ostatnich Żydów z Międzyrzeca. Getto zlikwido-wano. Cała dzielnica żydowska została zniszczona.
Strych ¶Przy rynku, na strychu domu będącego w czasie okupacji sie-dzibą Gestapo, przez 13 miesięcy ukrywała się grupa 10 Żydów, kobiet i mężczyzn w różnym wieku. Przestrzeń w której się ukrywali miała w naj-wyższym miejscu 70 cm, panował tam głód i choroby, obchodzono święta Pesach i Purim, a nawet toczono spory ideologiczne, jako że wśród ukry-wających się był i ortodoksyjny Żyd i komuniści. Historię tę usłyszał i udoku-mentował Efraim Sidor, izraelski pisarz, dramaturg i satyryk, którego rodzice pochodzą z Międzyrzeca i który na zlecenie Związku Byłych Mieszkańców
Synagoga główna, aron ha-kodesz, przed 1939, reprodukcja z Sefer Mezricz; le-zecher kedoszej irenu hi”d, red. I. Ronkin, B. Heler, Izrael 1978
Żeliwna macewa na cmentarzu żydowskim w Międzyrzecu Podlaskim, 2015, fot. Tal Schwartz
82
Międzyrzec Podlaski
Międzyrzeca Podlaskiego nakręcił w 2002 r. film dokumentalny A klejne Amerike (jid. Mała Ameryka), opowiadający o życiu i zagładzie tego kwitnącego podlaskiego miasteczka. Na kanwie historii powstała sztuka teatralna Mezericz (jid. Międzyrzec), napisana przez Efraima Sidora i Itzika Weingartena i wystawiona w 2004 r. przez Teatr Cawta w Tel Awiwie.
po wojnie¶Na początku 1945 r.
w Międzyrzecu mieszkało 129 Żydów, spośród których 71 pochodziło z tego miasta. W ciągu 1945 r. wróciło z ZSRR wielu ocalonych, jednak niewielu z nich decydowało się na powrót do Międzyrzeca. 19 maja 1946 r. w pobliżu stacji kolejowej Sokule (niedaleko Międzyrzeca, przy trasie do Białej Podlaskiej) zamordowani zostali Isroel Zylbersztejn (były partyzant) i Genia Adlerstein z Białej Podlaskiej (była więźniarka KL Auschwitz-Birkenau).
W atmosferze narastającego zagroże-nia, przy niechęci części miejscowej ludności, większość Żydów opuściła miasto, w sierpniu 1946 r. mieszkało tu już tylko 47 Żydów. Większość z nich wyjechała z Międzyrzeca w kolejnych latach. Ostatni z mieszkających tu po wojnie ocalałych z Zagłady międzyrzec-kich Żydów zmarł w 1997 r.
pomnikowa „modlitwa”¶17 maja 2009 r. prawie 200 Żydów z całego świata przybyło na uroczystość odsło-nięcia pomnika poświęconego pamięci społeczności żydowskiej dawnego Mezericz, na głównym placu miasta.
Rzeźba powstała z inicjatywy izrael-skiego Związku Byłych Mieszkańców Międzyrzeca Podlaskiego we współ-pracy z młodymi mieszkańcami działa-jącymi w Ochotniczej Straży Pożarnej.
Jej autorką jest światowej sławy rzeź-biarka Yael Artzi. Pomnik przedstawia postać kobiety otulonej modlitewnym talitem. Inspiracją dla formy upamięt-nienia był wygląd modlącej się matki autorki. Przejmującym momentem uroczystości była pieśń w wykonaniu pochodzącej z Międzyrzeca Podlaskiego znanej piosenkarki Sławy Przybylskiej.
Pomnik „Modlitwa”, 2015, fot. Tal Schwartz
83 Cmentarz żydowski, ul. Brzeska 90 ¶ Rynek Starego Miasta (XV w.) z rzeźbą „Modlitwa”
upamiętniającą międzyrzeckich Żydów¶Pałac Potockich (XVIII w.), ul. Lubelska 63¶ Kościół św. Mikołaja (1477) z plebanią (1818), ul. Łukowska 6¶Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła (1772–1774), ul. Lubelska 61 ¶ Kościół św. Józefa (1564), pl. Jana Pawła II 4
¶Szpital, (1846–1850), ul.Warszawska 2–4¶Cmentarz katolicki, ul. Brzeska
War to zobaczyć
Międzyrzec Podlaski, przejście z pl. Jana Pawła II do ul. Jatkowej, 2015, fot. Tal Schwartz
MIĘDZYRZEC PODLASKI
84
Międzyrzec Podlaski
Biała Podlaska (29 km): zespół pałacowo-parkowy (XVII w.); kościół św. Anny (1572);
kościół Narodzenia NMP (poł. XVIII w.); budynek Akademii Bialskiej (1628); Muzeum Południowego Podlasia; dawna synagoga przy ul. Łaziennej; dawny szpital żydowski, obec-nie Urząd Stanu Cywilnego; cmentarz żydowski (XVIII w.)¶Komarówka Podlaska (24 km): cmentarz żydowski przy ul. Krótkiej¶Wohyń (26 km): cmentarz żydowski (XIX w.);
dawna drewniana kaplica unicka św. Dymitra, obecnie Matki Bożej Bolesnej (1. poł.
XVIII w.); kościół św. Anny Samotrzeciej (1840)¶Łuków (32 km): Muzeum Regionalne;
zespół klasztorny pijarów (XVIII, XIX w.), kolegiata Przemienienia Pańskiego (1733–1762);
zespół klasztorny bernardynów (2. poł. XVIII w.), kościół Podwyższenia Krzyża Św.
(1665–1770); drewniany kościół cmentarny św. Rocha (1829); stary bejt ha-midrasz, obec-nie siedzibą MOPS; nowy cmentarz żydowski przy ul. Warszawskiej (XIX w.); pomnik na miejscu egzekucji w Lesie Malcanowskim¶Łomazy (39 km): cmentarz żydowski przy ul.
Brzeskiej znajduje się pomnik i 2 mogiły z prochami Żydów zamordowanych przy likwida-cji getta w pobliskim Lesie Hały; drewniany dom rabina przy ul. Małobrzeskiej; kościół śś.
Brzeskiej znajduje się pomnik i 2 mogiły z prochami Żydów zamordowanych przy likwida-cji getta w pobliskim Lesie Hały; drewniany dom rabina przy ul. Małobrzeskiej; kościół śś.