WSPÓŁCZESNEJ ILUMINACJI I OŚWIETLENIA MIAST
2. MIASTO LYON JAKO PRZYKŁAD HOLISTYCZNEGO PODEJŚCIA DO OŚWIETLENIA I ILUMINACJI
2.1. PLAN ILUMINACJI
Przykładem miasta, w którym realizacja działań świetlnych obrazuje profesjonalne i holistyczne podejście do oświetlenia i iluminacji w skali miasta jest Lyon. W 1989 roku władze miasta opracowały plan iluminacji, który skupiał się na eksponowaniu kilkudziesięciu obiektów takich jak: kościoły, wieże, mosty, atrakcyjne kamienice, pomniki i historyczne place. Dla każdego obiektu wykonano indywidualny projekt iluminacji i połączono je szlakami „świetlnymi”, które miały za zadanie kierować i orientować turystów w mieście. Wprowadzono hierarchię jasności i koloru światła w zależności od elementów struktury przestrzennej miasta, wyróżniając: główne osie, wjazdy do miasta, obszary historyczne i przestrzenie zielone. W 2003 roku rozpoczęto pracę nad nowym projektem5. Zmiany, jakie zostały przyjęte są ukierunkowane na podkreślanie zwykłych miejsc oraz stosowaniu bardziej oszczędnych rozwiązań. Pierwszy plan skupiał się na eksponowaniu przede wszystkim obiektów zlokalizowa-nych w centrum miasta. Drugi zakłada pięć punktów ogniskowych i zwrócenie się w stronę obszarów peryferyjnych. Nieatrakcyjne, pomijane i „opuszczone” części dzięki iluminacji mają zostać „zrehabilitowane”.
Aktualna koncepcja iluminacji miasta uwzględnia takie aspekty jak: – różnicowanie atmosfery i nastroju poszczególnych rejonów, __________
5 Autorami pierwszego planu iluminacji (1989) byli Alain Guilhot i Michel Bouit. Poczynając od ro-ku 1995 roro-ku eksperci lyońscy pod kierunkiem Antoine Bouchet’a, współautora drugiej generacji planu z roku 2003 (wraz z Jean-Pierre Charbonneau, François Brégnac i Isabelle Fèvre) byli angażowani do ponad 150 prestiżowych iluminacji na świecie.
M. ZIENOWICZ, E. PODHAJSKA 140
– identyfikowanie charakteru poszczególnych dzielnic,
– dostosowanie iluminacji do rytmu i tempa życia społeczeństwa (podział na ilu-minację o charakterze stałym, sezonowym oraz zmniejszenie poziomów natęże-nia światła w wybranych rejonach),
– obniżanie poziomu zanieczyszczenia światłem poprzez modernizację systemów oświetleniowych, recykling zużytych źródeł światła oraz ograniczenie ilumina-cji w niektórych częściach miasta jedynie do zaznaczenia granicy obszaru. Istotą strategii planu iluminacji Lyonu jest tworzenie szczegółowych strefowych pla-nów obejmujących określony obszar, a następnie łączenie je w plany całościowe. Metoda ta umożliwia uniknięcie generalizacji i uniformizacji rozwiązań. Plany szczegółowe do-kładniej precyzują cele, rolę i zadania, jakie pełni światło w określonej części miasta.
Iluminacja Lyonu bazuje na walorach krajobrazowych: rzekach, wzgórzach, doli-nach i głównych arteriach komunikacyjnych, które krystalizują układ przestrzenny miasta. Promuje dziedzictwo, historię oraz unikalną geografię miejsca. Zwraca się również w kierunku osobliwości ukrytych w zwykłych dzielnicach mieszkalnych. Nocą tworzy widoki, które sprzyjają powiększaniu się liczby iluminowanych panoram i sylwetek zewnętrznych [7, s. 63].
Tereny nabrzeżne, rzeki oraz obszary zieleni są podświetlane w sposób ostrożny, aby pozostawić wśród nich fragmenty zacienione, które mają stanowić miejsca natu-ralnego siedliska dla fauny i flory. Równocześnie dąży się do tworzenia światłem at-mosfery charakterystycznej dla określonego miejsca, np. zakłada się różne ilumino-wanie nabrzeża rzeki Saône i Rhône, które równolegle przecinają miasto.
Bardzo istotnym aspektem w iluminacji Lyonu jest sterowanie oświetleniem. Zało-żono, że iluminacja ma być dopasowana do rytmu życia mieszkańców, jak również ma sprzyjać turystyce. Wszystkie urządzenia oświetleniowe zostały wyposażone w foto-zegary, które kontrolują nastanie mroku i świtu. Czas zapalania i gaszenia świateł dopasowuje się do każdego dnia indywidualnie, w zależności od panujących warun-ków atmosferycznych. Ponadto miasto zostało podzielone na kategorie; wyróżniono obszary i obiekty, które są iluminowane codziennie i takie, które są przedmiotem oka-zjonalnych działań. Dodatkowo każdego dnia po północy następuje spadek poziomu natężenia światła celem nie zakłócania snu mieszkańców.
Kreowanie sztucznego oświetlenia w Lyonie podąża w kierunku iluminacji, dosto-sowanej do określonej przestrzeni i tempa życia w mieście. Plan iluminacji podlega ciągłym zmianom. Wykorzystując najnowsze osiągnięcia techniki oświetleniowej ewoluuje wychodząc naprzeciw potrzebom mieszkańców, turystów oraz aktualnym wymogom ekologicznym i energetycznym.
2.2. CELE, PRAKTYKI I METODY ROZWOJU POLITYKI OŚWIETLENIOWEJ MIASTA
Władze Lyonu starają się wykazać rentownością z inwestowania w oświetlenie. Pokazują, że oświetlenie może być jednym ze sposobów stymulowania rozwoju
go-XIII. Holistyczne uwarunkowania współczesnej iluminacji i oświetlenia miast 141
spodarczego. Miasto wydało kartę tzw. jakości życia nocnego (fr. pour charte la qualité de la vie), która stara się łączyć różne wymagania: przedsiębiorców, mieszkań-ców i turystów. Podstawą działań zapisanych w dokumencie jest:
– dostosowanie oświetlenia publicznego do godzin otwarcia firm, sklepów, ka-wiarni, barów,
– wspieranie nową infrastrukturą oświetleniową obszarów miasta rozwijających się i wykazujących potencjał gospodarczy,
– włączenie sektora prywatnego do wspólnych inwestycji, poprzez stworzenie listy priorytetów, podpisanie umów o długoterminowym partnerstwie.
Efektem tych skorelowanych działań jest rosnąca z roku na rok liczba turystów, wy-dłużenie się czasu aktywności społecznych, poczucie dumy z zamieszkiwania w Lyonie oraz coraz lepsza kondycja ekonomiczna aglomeracji. Do sławy Lyonu jako „miasta światła”, przyczynił się zarówno imponująco zrealizowany plan iluminacji, jak i corocz-ny festiwal światła6. Odbywający się od 1999 roku jest miejscem spotkań sztuki i naj-nowszej techniki świetlnej. Jego kilkuletnia historia pozwala śledzić najnowsze trendy oraz obserwować ewolucję iluminacji od „sztywnej” – opierającej się na rozwiązaniach wyłącznie technicznych do subtelnej – zachwycającej wirtuozerią artystyczną.
Władze Lyonu aspirują, aby miasto cały czas kontynuowało swoją pionierską rolę w dziedzinie iluminacji i oświetlenia. Równolegle ze zmianą nocnego wizerunku miasta zaangażowały się w promowanie „wiedzy o iluminacji”. Wyrazem działań edukacyjnych i naukowych jest przygotowanie terenu do prowadzenia eksperymentów świetlnych. W 2011 roku miasto wprowadziło dwa eksperymentalne projekty oświetlenia, które mają na celu edukować w kierunku zmniejszania i racjonalizacji zużycia energii elektrycznej. Pierwszy projekt został zrealizowany na moście dla pieszych Passerelle St Vincent nad rzeką Saône. Dotychczasowe sodowe oświetlenie kładki zastąpiono diodami LED, które są wyposażone w czujniki ruchu. Natężenie światła po nastaniu mroku osiąga 10% swojej mocy, jednak gdy ktoś zamierza przejść przez most natężenie wzrasta do 100%. Zastoso-wanie sterowników wykrywających obecność zapewnia, że ciąg pieszy jest oświetlony tylko wtedy, gdy jest to konieczne. Drugą realizacją jest oświetlenie Square des droits des Enfants – niewielkiego ogrodu dla dzieci w jednej z dzielnic w Lyonie. Przy wejściu na skwer obok bramy został umieszczony przełącznik światła, tak aby w porze wieczornej mieszkańcy mogli sami włączyć i wyłączyć światła. Działanie to bazuje na odruchach ludzkich włączania i wyłączania światła. Włączenie przełącznika powoduje, że natężanie światła podobnie jak we wcześniejszym przykładzie wzrasta do 100% swojej mocy, wy-łącznie natomiast zmniejsza znacznie natężenie światła.
__________
6 Uroczystość ma swoje korzenie w tradycyjnym święcie obchodzonym od 1862 roku w dniu 8 grud-nia. Tego dnia co roku ludzie umieszczają w swoich oknach świece, by podziękować Najświętszej Marii Panie za otrzymane łaski. Święto religijne od 1999 roku zamieniono w czterodniowe wydarzenie kultu-ralno-społeczne, obchodzone w otoczeniu światła we wszystkich jego formach: pochodni, świec, oświe-tlenia, sygnałów świetlnych, projektorów i sztucznych ogni [2].
M. ZIENOWICZ, E. PODHAJSKA 142
Lyon również jako jedno z pierwszych miast na świecie przy wdrażaniu oświetle-nia zwraca uwagę na tzw. analizę cyklu życia (ang. life cycle analysis – LCA). Jest to metoda oceny, która umożliwia określenie oddziaływania produktu na środowisko w całej jego egzystencji. Zastosowane jej do sprzętu oświetleniowego, pozwala na identyfikację wszystkich źródeł oddziaływania na środowisko jak:
– ekstrakcja surowców użytych do wytworzenia urządzenia, – proces produkcji,
– transport,
– aktywność produktu (zużycie energii, zanieczyszczenie światłem), – recykling.
Metoda ta jest bardzo pomocna dla uwzględnienia negatywnego wpływu sprzętu oświetleniowego na środowisko i określenia priorytetów działań naprawczych, które zostaną wdrożone.
Ocenie wpływu na środowisko podlegają w Lyonie nie tylko stałe iluminacje i oświe-tlenie, ale także festiwale. Bada się oddziaływanie związane z polityką rozwoju turystyki jak: transport, zakwaterowanie, wyżywienie, komunikację. Od 2011 roku miasto Lyon organizuje festiwal światła w myśl rozwiązaniom eko-desing. Program ma na celu zmniejszenie niekorzystnego wpływu festiwalu na środowisko. Działania w roku 2011 uwzględniały:
– recykling materiałów, jakie były użyte do poszczególnych instalacji,
– 13 instalacji na 50 wykorzystała wyłącznie technologie LED, a kilka promo-wało powrót do naturalnych źródeł światła,
– forma wydruku programu festiwalu została ograniczona do niezbędnych infor-macji, dzięki temu zaoszczędzono 14 ton papieru w porównaniu z rokiem po-przednim,
– system transportu kołowego zredukowano do minimum, wytyczono strefy pie-sze, które umożliwiały najlepsze poruszanie się po mieście,
– organizatorzy oraz służby porządkowe korzystały z wyłącznie pojazdów elek-trycznych.
Otwarta polityka i strategia miasta sprawia, że mieszkańcy są coraz bardziej świa-domi zagrożeń. Antoine Bouchet dyrektor departamentu oświetlenia publicznego dla miasta Lyon stwierdził, że postrzeganie ludzi zmienia się bardzo szybko, jeszcze trzy lata temu mieszkańcy Lyonu twierdzili, że w mieście jest za mało światła. Aktualnie otrzymuje listy, z których wynika, że oświetlenie Lyonu należy ograniczyć [3, s. 130].
3. PODSUMOWANIE
Uzyskanie zamierzonego efektu iluminacyjnego i oświetleniowego jest wypadko-wą szeregu działań i wyborów, dokonywanych na kolejnych etapach realizacji pro-jektu. Coraz bardziej niezbędna staje się w tym zakresie ścisła współpraca
architek-XIII. Holistyczne uwarunkowania współczesnej iluminacji i oświetlenia miast 143
tów, architektów krajobrazu i projektantów światła, ekologów i innych specjalistów zjednoczonych wspólnym poczuciem artyzmu, wiedzą techniczną i etyką, której pod-stawowym kanonem jest odpowiedzialność.
Wprowadzenie światła sztucznego powinno być wynikiem profesjonalnego i inter-dyscyplinarnego procesu projektowania. Za najbardziej trafną dewizę działalności w tym zakresie można przyjąć słowa wypowiedziane przez Adolfa Guzziniego – świa-towej sławy projektanta światła „Nasza przyszłość będzie zależała od jakości naszych projektów, a nie od samych produktów” [1, s. 12].
Aktualnie każdy projekt iluminacji i oświetlenia powinien spełniać określone kry-teria ekonomiczne, energetyczne i ekologiczne, takie jak: oszczędność zużycia energii, ograniczenie zanieczyszczenia światłem, szacunek dla świata roślin, zwierząt i firma-mentu ciemnego nieba. Dąży się, aby aspekty środowiska były ujęte w koncepcjach iluminacji i oświetlenia miast, które aktywnie wdrażają strategię zrównoważonego rozwoju. Minimalizowanie wpływu oświetlenia publicznego na środowisko można ująć w kilku punktach:
– zapobieganie niepotrzebnemu oświetleniu, oświetlenie powinno być instalowa-ne wyłącznie tam gdzie jest niezbędinstalowa-ne,
– uwzględnianie kryteriów środowiskowych w przetargach publicznych w zakre-sie oświetlenia,
– określenie celów w zakresie efektywności energetycznej w umowach serwiso-wych,
– promowanie i wykorzystanie energooszczędnych lamp, które zmniejszają ryzy-ko związane z zanieczyszczeniem świetlnym: powietrza, wody i ziemi,
– sterowanie oprawami oświetleniowymi, ściemnianie w warunkach, które na to pozwalają.
Mając na uwadze, że prawie każdy kryzys gospodarczy przekłada się na restrykcje budżetowe i energetyczne, w planach iluminacji i oświetlenia należy te aspekty uczynić istotnym elementem weryfikacji założeń projektowych. Ten tryb postępowania wdrożyło już wiele państw stawiając na holistyczny kierunek działań. Przykładem mogą być Wło-chy, Holandia, Niemcy oraz Francja, których metody i strategie sporządzania planów oświetleniowych zostały przybliżone. Dąży się do uzyskania jak najlepszych efektów przy jak najniższych kosztach i działaniach eliminujących negatywny wpływ na środo-wisko. W tym kontekście można zaryzykować stwierdzenie, że Polska jest na wczesnym etapie rozwoju prac w tym zakresie. Aby wykorzystać doświadczenia państw bardziej zawansowanych należałoby podjąć działania w kierunku:
– regulacji prawnych polegających na wprowadzenia wytycznych odnośnie oświetlenia i iluminacji do planów zagospodarowania przestrzennego,
– określenia szczegółowych zaleceń (w tym formy i zakresu) oraz trybu sporzą-dzania planów oświetleniowych.
Aktualnie każdy wdrażany projekt oświetlenia i iluminacji powinien zakładać takie rozwiązania, które nie niszczą elementu cienia i wykazują szacunek do ciemności. Od
M. ZIENOWICZ, E. PODHAJSKA 144
projektantów i władz miasta zależy, czy iluminacja będzie wynikiem zrozumienia krajobrazu i przyczyni się do wniesienia „nowej wartości”, czy też przyśpieszy eks-ploatację i degradację środowiska. Czy będzie traktowana jako „podbój” krajobrazu przez człowieka, czy też będzie wyrazem szacunku wobec przyrody i dziedzictwa kulturowego.
LITERATURA
[1] „iGuzzini”, 2013-14: External lighting systems, Recanati, Italy, 2013.
[2] GAMBIER G., The great story behind the 8th December in Lyon, Editions La Taillanderie, Châtillon-sur-Chalaronne, France, 2004.
[3] LUCI Lighting Urban Community International, Light as a tool for tourism development, Lyon, France 2012.
[4] NARBONI R., Lighting the landscape, Birkhäuser – Publishers for Architecture, Basel–Berlin–Bos-ton 2004.
[5] PLUS Mainstream Guide, Guidelines from cites on sustainable public lighting strategies, Sepec, France, 2012.
[6] The Journal Official - Chapter II/ Prevention of light pollution, Articles R. 583-1–R. 583-7 21. [7] ZIENOWICZ M., Iluminacja krajobrazu miasta na przykładzie Lyonu, Architektura Krajobrazu,
nr 4/2010, 59–66, Wydawnictwo Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław. HOLISTIC CONSIDERATIONS OF CONTEMPORARY ILLUMINATION
AND URBAN LIGHTING
Currently, each of illumination and lighting design should meet certain economic criteria, energy and environmental issues such as energy savings, reduction of light pollution, respect for the world of plants, animals and dark sky. The ambition is that the environmental aspects are included in all concepts of illumination and lighting as an indicator of the quality of creating a night landscape. Given that almost every economic crisis translates into budget and energy restrictions, in the plans of illumination and lighting, these aspects must make an important element of verification of design intent.
ROZDZIAŁ XIV