zmiany klimatyczne spowodowane są działalnoś-1
cią gospodarczą ludzi .
W XX wieku średnia temperatura na Zie-mi wzrosła o 0,8°C, a druga połowa tego stulecia była na półkuli północnej najcieplejsza od 1300 r. Niepokojące jest ciągle zwiększające się tempo ocieplania klimatu, np. w kwietniu 2020 r. średnia temperatura na świecie była o 1,06°C wyższa od
2 średniej temperatury kwietnia XX wieku .
Mechanizm ocieplania się klimatu we wszystkich regionach świata jest znany. Tempera-tura wzrasta na skutek koncentracji gazów cie-plarnianych (dwutlenek węgla, metan, chloro-fluorowęglowodory, nadtlenek azotu) w atmo-sferze ziemskiej, spowodowanej działalnością gospodarczą, nie tylko w wyniku spalania w pro-cesach produkcyjnych, transporcie i gospodar-stwach domowych paliw kopalnych (węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny, torf) i związanej z tym emisji do atmosfery dwutlenku węgla, ale także rozwoju rolnictwa i hodowli na dużą skalę bydła oraz innych dziedzin gospodarki. Mamy wówczas do
3
czynienia z efektem cieplarnianym , z którym w parze występują inne zakłócenia w środowisku naturalnym, spowodowane wycinaniem lasów, zanieczyszczaniem wód i gleby chemikaliami, powstawaniem olbrzymiej ilości odpadów i innymi czynnikami.
Zmiany klimatyczne i zanieczyszczenie środowiska naturalnego mają daleko idące kon-sekwencje dla życia ludzi i gospodarki we wszyst-kich regionach świata. Wzrost temperatury na Ziemi przyspiesza topnienie lodowców w Arkty-ce, na Grenlandii i Antarktydzie, przez co podno-si podno-się lustro oceanu światowego, grożąc zalaniem portów morskich i nisko położonych lądów. W XX wieku globalny poziom mórz podniósł się o 15 cm. Według prognoz do 2100 r. może on wzrosnąć o 110 cm, ale gdyby wszystkie państwa zrealizowały zalecenia paryskiej konferencji klimatycznej z 2015 r., to ten niebezpieczny wskaźnik obniżyłby się do 50 cm. Podniesienie się globalnego lustra mórz o 1 m spowodowałoby zalanie 20% powierzchni Bangladeszu, gdzie mieszka 30 mln osób, pod wodą znalazłaby się
znaczna część delty Nilu, Mekongu, zagrożone byłyby najniżej położone dzielnice Nowego Jor-ku, Tokio, Szanghaju, Dżakarty, BangkoJor-ku, Mani-li i innych dużych miast. Tragiczne następstwa dla milionów mieszkańców miałoby też zniknięcie lodowców górskich, które zasilają w wodę pitną wielkie rzeki świata, np. Indus, Ganges, Mekong, Jangcy i Huangho mają swoje źródła w Himala-jach i są wzbogacane w wodę spływającą z
tam-4 tych stoków .
Na skutek zmian klimatycznych w nie-których regionach świata coraz częściej występują ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak huraga-ny, obfite opady deszczu i powodzie, podczas gdy inne regiony cierpią z powodu suszy i ciężkich fal upałów, których skutkiem jest zwiększona umieralność słabszych osób. Ocieplenie klimatu powoduje też zwiększenie obszarów występowa-nia chorób przenoszonych przez owady, np. ma-larii. Przewiduje się, że zjawiska te w ciągu na-stępnych kilkudziesięciu lat jeszcze bardziej się nasilą. Następstwa anomalii klimatycznych naj-boleśniej odczuwają mieszkańcy ubogich krajów rozwijających się, których los w dużym stopniu zależy od stanu środowiska naturalnego. Kraje te nie dysponują środkami finansowymi pozwala-jącymi radzić sobie z niekorzystnymi zmianami klimatycznymi.
Zmiany klimatyczne mają też określone konsekwencje dla Europy. Kraje Południowej i Środkowej Europy często borykają się z upa-łami, pożarami lasów i suszami. Natomiast w pół-nocnej Europie klimat staje się coraz bardziej wil-gotny i wzrasta tam ryzyko wystąpienia powodzi, szczególnie zimą.
Ocieplanie się klimatu wpływa negatyw-nie na gospodarkę negatyw-niemal we wszystkich krajach na świecie: upały powodują zmniejszenie wydaj-ności pracy, huragany i powodzie niszczą infra-strukturę mieszkaniową i drogi, susze pociągają za sobą zmniejszenie plonów w rolnictwie i wzrost cen żywności, a długotrwałe susze zmu-szają tysiące rolników i hodowców bydła w Afry-ce do opuszczania swoich terenów i poszukiwania bezpieczniejszych miejsc do życia, co prowadzi 1 R. Neukom et al., No evidence for globally coherent warm and cold periods over the preindustrial Common Era,
„Nature” 2019, Vol. 571, s. 550–554.
2 Die globale Klimaerwärmung schreitet im Rekordtempo voran, https://www.energiezukunft.eu/klimawandel/ [26.08.2020]. 3
Szerzej na temat efektu cieplarnianego zob. M. Popkiewicz, A. Kardaś, Sz. Malinowski, Nauka o klimacie, Wydawnictwo Nieoczywiste, Warszawa 2018.
4 IPCC Special Report on Climate Change, Desertification, Land Degradation, Sustainable Land Management, Food Security and Greenhouse gas fluxes in Terrestrial Ecosystems,
Gostomski, Michałowski, HANDEL ...
do wzrostu emigracji i konfliktów międzynaro-dowych. Oszacowanie w jednostkach pienięż-nych wysokości strat spowodowapienięż-nych coraz częściej występującymi anomaliami pogodowymi jest niezwykle trudne ze względu na to, że mogą one wpływać na życie gospodarcze i społeczne na wiele sposobów i dotykać wiele dziedzin aktyw-ności społeczeństwa. W 2019 r. ekstremalne zjawiska pogodowe na świecie (susze, huragany, cyklony, tajfuny, tsunami) spowodowały straty gospodarcze w wyniku spadku produkcji rolnej i energii wodnej, zniszczenia infrastruktury, wzrostu kosztów systemów chłodniczych i in-nych niekorzystin-nych zjawisk w wysokości co naj-mniej 100 mld USD. Według szacunków The Economist Intelligence Unit skumulowane straty spowodowane zmianami klimatycznymi na Ziemi do 2050 roku wyniosą 8 bilionów USD, czyli będą kosztować 3% światowego PKB. W Afryce w re-lacji do PKB będą one wyższe i wyniosą 4,7% PKB, w Ameryce Łacińskiej 3,8%, a w azjatyckich
5 krajach Środkowego Wschodu 3,7% .
Wpływ zmian klimatycznych na handel mię-dzynarodowy
Generalnie rzecz biorąc, spowodowana zmiana-mi klimatycznyzmiana-mi redukcja PKB pociąga za sobą także zmniejszenie obrotów handlu światowego. Jak podkreślono w raporcie przygotowanym przez Światową Organizację Handlu i Program Narodów Zjednoczonych ds. Ochrony Środo-wiska, szczególnie duże zmiany mogą nastąpić w obszarze międzynarodowego handlu
artyku-6
łami rolnymi . Spadek produkcji rolnej w krajach dotkniętych kataklizmami pogodowymi (powo-dzie, długotrwałe susze, gradobicie) zmusza je do importu żywności w celu ratowania społeczeń-stwa przed klęską głodu. W równie trudnej sytuacji znajduje się wiele krajów afrykańskich dotkniętych stepowieniem terenów stanowiących dawniej miejsce upraw rolnych lub wypasu bydła. Pozwala to zwiększyć eksport krajom, które dy-sponują nadwyżkami artykułów rolno-spożyw-czych, ale jednocześnie prowadzi pogorszenia bilansu handlowego importerów tych produktów, ograniczając import innych towarów.
Wzrost temperatury i niedostatek wody stanowi zagrożenie dla produkcji i eksportu wielu produktów rolnych. Tak jest np. w przypadku uprawy drzewek kawowych, które źle znoszą wysokie temperatury. Ocieplanie się klimatu w krajach będących głównymi producentami kawy (Brazylia, Wietnam, Etiopia, Gwatemala i inne kraje) prowadzi do zmniejszenia produkcji i eksportu tego ważnego dla gospodarki świato-wej produktu. Wraz z ocieplaniem się klimatu roś-nie też ryzyko zarażenia plantacji rdzą kawową, np. w 2012 r. ekstremalnie wysokie temperatury w Gwatemali, połączone z wysokim opadami deszczu, spowodowały spadek zbiorów kawy aż
7
o 85% . Należy podkreślić, że w ostatnich latach nie był to odosobniony przypadek w światowym rolnictwie.
Inny element zmian klimatycznych – podnoszenie się globalnego poziomu lustra wody – stanowi zagrożenie dla istniejących na świecie portów o kluczowym znaczeniu dla funkcjono-wania transportu morskiego, mającego niemal 90% udziału (licząc w tonokilometrach) w trans-porcie towarów stanowiących przedmiot świato-wego handlu. W dalszej perspektywie bowiem istnieje groźba zalania terenów portowych, co miałoby niewyobrażalne skutki dla międzynaro-dowego obrotu towarowego. Już dzisiaj tsunami, nawiedzające coraz częściej wybrzeża Azji Połud-niowo-Wschodniej Ameryki Północnej, nie tylko przerywają funkcjonowanie portów, ale również wyrządzają wielkie straty w infrastrukturze portów będących w zasięgu tych żywiołów.
Z badań ankietowych, przeprowadzo-nych z inspiracji Międzynarodowego Stowarzy-szenia Portów i Przystani (International Associa-tion of Ports and Harbors – IAPH), wynika, że w 2019 r. niekorzystne zjawiska atmosferyczne spowodowały w portach przestoje od 6 do 72 godzin, a koszty naprawy wyrządzonych przez nie szkód w co piątym ankietowanym porcie wynosiły od 100 tys. do 10 mln USD. Już 78% por tów uwzględnia zmiany klimatyczne w podejmowanych inwestycjach infrastruktu-ralnych, np. budując nabrzeża i falochrony bardziej odporne na działanie silnych fal 5 Global economy will be 3 percent smaller by 2050 due to lack of climate resilience,
https://www.eiu.com/n/global-economy-will-be-3-percent-smaller-by-2050-due-to-lack-of-climate-resilience/ [26.08.2020].
6 El comercio y cambio climatico, Organización Mundial del Comercio, Programa de las Naciones Unidas para el Medio Ambiente, Geneva 2009.
7 Zmiana klimatu zagraża światowej produkcji kawy,
https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/zmiana-klimatu-zagraza-swiatowej-produkcji-kawy-217 [27.08.2020].
8
uderzeniowych . Następstwem przerwania pracy portów morskich są zakłócenia w dostawach drogą morską elementów do produkcji dóbr finalnych i gotowych wyrobów zagranicznych, zaś kosztowne inwestycje portowe pociągają za sobą wzrost cen usług portowych, co również ma negatywny wpływ na obroty handlu światowego.
Niespotykane w poprzednich dziesięcio-leciach długotrwałe susze i wysokie temperatury od kilku lat zagrażają funkcjonowaniu Kanału Panamskiego, jednej z najważniejszych arterii wodnych na świecie, z której każdego roku korzysta około 14 tys. statków transportujących 5% wszystkich ładunków handlu światowego. Zwiększone parowanie wody sztucznego jeziora Gatun – głównego rezerwuaru wody dla systemu śluz na Kanale Panamskim – w wyniku wzrostu temperatury o 1,5°C i osłabienie zasilania go w wodę deszczową na skutek suszy doprowadziło w 2019 r. do obniżenia lustra wody w nowo zbudowanych śluzach, które zwiększają przepu-stowość Kanału. Władze Kanału Panamskiego musiały więc obniżyć dopuszczalną głębokość zanurzenia przepływających statków z 50 do 46 stóp. W konsekwencji duże kontenerowce klasy neopanamax, przewożące ładunki głównie z USA do portów Azji Południowo-Wschodniej i w przeciwnym kierunku, nie mogły pokonywać szlaku łączącego dwa oceany z pełnym obcią-żeniem. Pogorszyło to wyniki ekonomiczne armatorów i gdyby władze Panamy nie podniosły opłat za korzystanie z Kanału Panamskiego, zmniejszyłyby się też wpływy do budżetu tego państwa, dla którego stanowią one najważniejsze źródło dochodów. Jednakże zbyt wysokie opłaty kanałowe mogą skłonić armatorów do
poszuki-9 wania alternatywnych dróg wodnych .
Oddziaływanie handlu międzynarodowego na klimat na Ziemi
Dynamiczny rozwój handlu międzynarodowego w obecnej fazie globalizacji wpisuje się w upo-wszechniający się na świecie model gospodarki i życia społecznego, dążący do ciągłego zwiększa-nia produkcji i konsumpcji dóbr materialnych. W konsekwencji zwiększa się zapotrzebowanie
na energię, surowce i transport towarów, rosną góry szkodliwych dla środowiska naturalnego od-padów i śmieci oraz zwiększa się emisja gazów cieplarnianych, przyspieszając zachodzące zmia-ny klimatyczne na Ziemi. Handel międzynaro-dowy stanowi istotny czynnik wzrostu gospodar-czego i dobrobytu na świecie. Jest niezbędny szczególnie w przypadku dóbr pierwotnych: su-rowców i produktów rolniczych, których miejsce produkcji zależy od położenia geograficznego. Jednocześnie przyczynia się do niekorzystnych zmian klimatycznych na Ziemi:
· bezpośrednio – poprzez transport elemen-tów do produkcji i wyrobów gotowych, nie-jednokrotnie na odległość tysięcy kilomet-rów;
· pośrednio – w wyniku uprawy roślin i ho-dowli zwierząt oraz produkcji dóbr przemy-słowych na eksport i generowania przy tym olbrzymiej masy odpadów.
Każdego dnia na wszystkich kontynen-tach miliony ton ładunków przeznaczonych na eksport bądź stanowiących przedmiot importu transportowanych jest statkami, barkami, koleją i samochodami ciężarowymi, powodując emisję dużej ilości spalin, co stanowi olbrzymie obcią-żenie dla środowiska naturalnego i istotny czyn-nik zmian klimatycznych. Wolumen przewożo-nych w ramach międzynarodowej wymiany towarowej produktów gwałtownie się zwiększył w wyniku przenoszenia z krajów rozwiniętych do gospodarek wschodzących produkcji dóbr uciąż-liwych dla środowiska naturalnego lub praco-chłonnych produktów, często w ramach podziału łańcucha wartości. Najwięcej spalin na 1 tonoki-lometr emituje transport lotniczy, a następnie samochodowy, zaś najmniej transport kolejowy
10
i wodny . Do zwiększenia emisji gazów cieplar-nianych dochodzi, kiedy przedsiębiorstwo, dążąc do skrócenia terminów dostawy towarów goto-wych, wykorzystuje szybsze środki transportu, a więc samolot zamiast statku lub samochód zamiast pociągu towarowego.
Jeszcze większą emisję niebezpiecznych z punktu widzenia zmian klimatycznych gazów 8 C. Behrend, Hafen spüren Folgen des Klimawandels,
https://www.dvz.de/rubriken/see/detail/news/haefen-spueren-folgen-des-klimawandels.html [27.08.2020].
9 C. Moses, Klimawandel: Im Panamakanal wird das Wasser knapp, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, 14.01.2020, https://www.faz.net/ [26.08.2020].
10 W przeliczeniu na 1 tonokilometr transport lotniczy emituje niemal 11 razy więcej CO niż samo-2 chód ciężarowy, 36 razy więcej niż statek o nośności powyżej 8 tys. ton i 42 razy więcej niż pociąg
Gostomski, Michałowski, HANDEL ...
powoduje produkcja towarów przeznaczonych na rynki międzynarodowe: wołowiny, drewna egzotycznego, soi, oleju palmowego, kawy, kakao, ryb pochodzących z połowów przemysłowych, metali, paliw kopalnianych, wyrobów chemicz-nych i inchemicz-nych dóbr. Szacuje się, że hodowla bydła na świecie, która znacznie wzrosła w związku z popytem na wołowinę, jest odpowiedzialna za emisję 14,5% wszystkich gazów cieplarnianych (generuje ona do atmosfery nie tylko duże ilości CO , ale także znacznie bardziej szkodliwego me-2 tanu). Popyt w krajach rozwiniętych na drewno egzotyczne powoduje wycinanie lasów tropikal-nych (deforestacja). Jeszcze większe zmniejszenie powierzchni lasów tropikalnych na świecie nastę-puje w wyniku przeznaczanie terenów dawnych dżungli pod uprawy soi, która jako źródło wyso-kobiałkowej paszy stanowi podstawę przemysło-wego tuczu zwierząt w krajach rozwiniętych. Nie-korzystne zmiany w biosferze powoduje też napę-dzana wysokim popytem zagranicznym produk-cja w krajach tropikalnych na masową skalę oleju palmowego. Podobnie jest z produkcją kawy i ka-kao, co często się wiąże z wysiedleniem tubylczej ludności z zajmowanych przez nią od dawna tere-nów.
Siłą napędową rozwoju intensywnego rolnictwa są nawozy sztuczne, które przez jedne kraje są produkowane w dużej skali i eksporto-wane, a przez inne importowane. Ich stosowanie, zwłaszcza w dużych ilościach, prowadzi do zanie-czyszczenia gleby, wód i powietrza, co również przyspiesza niekorzystne zmiany klimatyczne na świecie.
Ulrich Hoffmann – ekspert UNCTAD ds. klimatu – szacuje, że globalne strumienie han-dlu międzynarodowego są odpowiedzialne za emisję prawie jednej czwartej wszystkich gazów
11
cieplarnianych na Ziemi . Niektóre przepływy towarów stanowiących przedmiot wymiany międzynarodowej oddziałują jedynie na lokalne środowisko naturalne, inne powodują globalne zmiany warunków życia i klimatu. Wszystko zale-ży od wielkości i struktury handlu światowego. Jednakże czystą utopią są następujące twierdze-nia: Bez światowego handlu nawozami sztucznymi i środ-kami ochrony roślin nie byłoby rolnictwa przemysłowego ze szkodliwym wpływem na klimat. Bez eksportu/im-portu pasz sojowych, mięsa, oleju palmowego i drewna tro-pikalnego nie byłyby zagrożone lasy tropikalne. Bez świa-towego handlu metalami i innymi produktami
przyczynia-jącymi się do degradacji środowiska naturalnego nie ulega-łyby zatruciu i zniszczeniu systemy wodne na kuli ziem-skiej. Bez międzynarodowej wymiany handlowej i trans-portu towarów w skali światowej nie zmniejszałaby się tak szybko powierzchnia lasów tropikalnych, bagien, łąk i za-jęta przez sawanny. Bez istnienia handlu światowego emis-ja szkodliwych dla klimatu gazów byłaby znacznie
mniej-12
sza . Nie jest dzisiaj ani możliwe, ani pożądane odejście od handlu międzynarodowego. Zresztą gdyby nawet całkowicie zrezygnowano z wymia-ny międzynarodowej, co oznaczałoby przejście poszczególnych krajów do polityki autarkicznej, emisja gazów cieplarnianych nie zmniejszyłaby się o jedną czwartą, ponieważ przynajmniej część importu trzeba by zastąpić produkcją krajową, również generującą szkodliwe substancje.
Działania w zakresie handlu międzynarodo-wego na rzecz zahamowania zmian klima-tycznych
Współczesna gospodarka nie może istnieć bez handlu międzynarodowego, ale czy nie należa-łoby ograniczyć handlu towarami szczególnie uciążliwymi dla środowiska naturalnego i dążyć do tego, aby towary uczestniczące w handlu regio-nalnym w większym stopniu były transportowane bardziej ekologicznym transportem kolejowym, a nie samochodami ciężarowymi, które emitują cztery razy więcej spalin w przeliczeniu na 1 tono-kilometr? Niewątpliwie konieczne są zmiany w zakresie handlu międzynarodowego i zagra-nicznej polityki handlowej, które spowodują, że zmniejszy się emisja szkodliwych substancji wywołanych przez handel światowy. Pewne działania w tym kierunku przyspieszyła pandemia Covid-19, która pokazała, jak bardzo ryzykowne jest oparcie produkcji dóbr finalnych w Europie i USA na elementach wytwarzanych w odległych krajach azjatyckich czy uzależnienie się od impor-tu materiałów sanitarnych i medykamentów z tych państw. Konieczne jest zatem skrócenie łańcucha wartości i opieranie się w większym stopniu na krajowej produkcji dóbr o kluczowym znaczenia dla gospodarki i społeczeństwa. Należy też dążyć do tego, aby w kosztach produkcji i transportu towarów uczestniczących w obrocie międzynarodowym uwzględnione były koszty spowodowanych tą drogą zanieczyszczeń środo-wiska naturalnego (internalizacja wszystkich kosztów). W pierwszej kolejności należałoby ograniczyć import drewna tropikalnego przez 11 Welthandel: der unterschätzte Klimakiller, „Handelsblatt”, 16.09.2014, https://www.handelsblatt.com/
[26.08.2020].
kraje rozwinięte, czemu powinno towarzyszyć uruchomienie mechanizmu nagradzania ekspor-terów tego surowca za „uniknięcie” deforesty-zacji. Bez obawy o negatywne skutki dla gospo-darki i dobrobytu krajowego można też zre-dukować import celulozy i papieru, opierając w większym stopniu jego produkcję na wyko-rzystaniu makulatury. Działania te mogłyby wy-hamować wycinanie drzew i ograniczanie po-wierzchni lasów.
Problemu emisji gazów cieplarnianych nie rozwiązuje przenoszenie uciążliwej dla środo-wiska naturalnego produkcji do krajów rozwi-jających się. Przez takie działania bowiem glo-balna emisja do atmosfery szkodliwych substancji może się zwiększyć z powodu gorszych standar-dów ekologicznych w krajach o niższym pozio-mie rozwoju gospodarczego. Rozsądnym rozwią-zaniem nie byłoby też rygorystyczne ogranicze-nie obrotów handlu międzynarodowego za pomocą narzędzi polityki handlowej. Jak obliczył chińsko-austriacki zespół badawczy, wprawdzie zwiększenie wszystkich ceł o 25 pkt. proc. spowo-dowałoby redukcję CO2 o 6,3%, ale doprowa-dziłoby też do zmniejszenia wolumenu handlu światowego o 32,5% i spadku globalnego PKB
13
o 9% . Zatem korzyści byłyby niewspółmierne do kosztów. Lepsze rozwiązanie stanowi wpro-wadzenie wysokich ceł jedynie na produkty naj-bardziej szkodliwe dla środowiska naturalnego i wspieranie najuboższych krajów na świecie w ich działaniach na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych.
Do zmniejszenia emisji gazów cieplar-nianych zobowiązuje rządy na świecie porozu-mienie paryskie, przyjęte podczas konferencji klimatycznej w Paryżu (COP21) w grudniu 2015 r., do którego przystąpiła UE, jej państwa członkowskie i inne kraje (łącznie 190 państw). Emisja szkodliwych gazów w krajach unijnych powinna zostać ograniczona do 2030 r. co naj-mniej o 40% w stosunku do poziomu z roku
14
1990 . Wynikają z tego określone zadania także
dla handlu międzynarodowego: konieczne jest zniesienie ograniczeń w obrocie międzynarodo-wym urządzeniami, które łagodzą skutki zmian ekologicznych, mając pozytywny wpływ na ja-kość powietrza, wody i gleby. Chodzi tutaj m.in. o turbiny wiatrowe i wodne, słoneczne podgrze-wacze wody, pojemniki do gromadzenia biomasy czy urządzenia do wychwytywania uwalnianego przez bydło metanu.
Pomyślnym prognostykiem w aspekcie ograniczania emisji gazów cieplarnianych jest systematyczne zwiększanie się w krajach, w któ-rych ludzie osiągają większe dochody, grupy „ekologicznych” konsumentów. Osoby te są świadome postępującej degradacji przyrody i podchodzą odpowiedzialnie do konsumpcji, zwracając uwagę na pochodzenie i skład kupo-wanych towarów, nie marnują też produktów ani wody i energii. Ich pojawienie się na rynku muszą uwzględniać firmy zajmujące się importem
15 towarów .
Zakończenie
Między handlem międzynarodowym i niekorzyst-nymi zmianami klimatyczniekorzyst-nymi na Ziemi istnieje sprzężenie zwrotne. Rozwój handlu zagranicz-nego, a więc produkcji na eksport różnych dóbr i następnie ich transport do finalnych odbiorców, związany jest z dodatkową emisją gazów cieplar-nianych. Jednocześnie konieczność zahamowania zmian klimatycznych, rosnąca świadomość eko-logiczna coraz szerszych kręgów społeczeństwa oraz międzynarodowe konwencje klimatyczne stymulują rozwój „zielonej produkcji”. Właści-wym rozwiązaniem nie byłoby totalne ogranicze-nie obrotów handlu międzynarodowego, ale jest wiele produktów szczególnie szkodliwych dla środowiska i handel nimi należałoby ograniczyć za pomocą instrumentów polityki handlowej. Jednocześnie wsparcia wymaga eksport produk-tów przyjaznych dla środowiska naturalnego.
13 M. Kugler, Handelsbeschränkungen bringen nichts für den Klimaschutz, „Die Presse“, 16.11.2019, https://www.diepresse.com/ [26.08.2020].
14 Porozumienie paryskie, https://ec.europa.eu/clima/policies/international/negotiations/paris_pl [26.08.2020].
Gostomski, Michałowski, HANDEL ...
Literatura:
1. Behrend C., Hafen spüren Folgen des Klima-wandels,
https://www.dvz.de/rubriken/see/detail/