Miejsce koncepcji uczenia się przez całe życie w  rozwoju społeczeństwa informacyjnego

2.1. Idea społeczeństwa informacyjnego – geneza, identyfikacja, rozwój

Początku idei społeczeństwa informacyjnego sięgają lat sześćdziesiątych XX wie ku. W 1963 roku japoński profesor antropologii T. Umasao użył sformuło-wania: johoka shakai (jap. 情報化社会), co dokładnie oznacza społeczeństwo infor-macyjne. Później pojęcie to zostało spopularyzowane przez K. Koyamę (Koyama 1968) i  Y.  Masudę (Masuda 1983) – twórcę Planu Masudy, czyli Planu

utworze-3 Projekt badawczy NCN „Opracowanie systemowego podejścia do zrównoważonego rozwoju społeczeństwa informacyjnego – na przykładzie Polski”, 2011/01/B/HS4/00974.

nia społeczeństwa informacyjnego jako celu narodowego na rok 2000, z  1972 roku.

Celem Planu Masudy było wdrożenie zmian o charakterze społeczno-ekonomicz-nym, które sprzyjałyby przeistoczeniu społeczeństwa japońskiego w społeczeństwo informacyjne (Informatyka ekonomiczna, 2010; Goban-Klas 1999; Nowak 2005;

Majta 2005).

W Stanach Zjednoczonych doniosłym faktem było stwierdzenie zależności pomiędzy przemysłem informacyjnym i  produkcją wiedzy a  gospodarką narodową i wzrostem PKB, poczynione przez F. Machlupa (Machlup 1962). F. Machlup zwra-cał uwagę na znaczenie informacji i  jej wymiany oraz istotność aktywności w  sfe-rach niematerialnych. Zaś P. Drucker podniósł rangę wiedzy, zauważając że stała się ona podstawą współczesnej ekonomii i siłą sprawczą przejścia z gospodarki towaro-wej do gospodarki wiedzy (Drucker 1969). F. Webster uzasadnił, iż dominującą rolę w społeczeństwie informacyjnym odgrywają pracownicy wiedzy, którzy potrafią alo-kować wiedzę i produktywnie ją wykorzystywać. Podkreślił, iż oczekuje się od nich doskonalenia kompetencji i ciągłego uczenia się (Webster 2006).

W przypadku USA przedsięwzięciami, które odegrały fundamentalną rolę przy wspieraniu budowy społeczeństwa informacyjnego było utworzenie w  1948 roku ośrodka skupiającego naukowców i ekspertów – RAND (Research and Development Corporation) (RAND…, 2012) oraz budowa w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX wieku sieci ARPANET, która dała początek późniejszemu Internetowi (Społe-czeństwo…, 2008). Realnie jednak pojęcie społeczeństwa informacyjnego stało się popularne w latach osiemdziesiątych XX wieku. Wtedy społeczeństwo informacyjne zastąpiło „społeczeństwo postindustrialne”, którego projekcji dokonał D. Bell (Bell 1974).

Idea społeczeństwa informacyjnego pojawiła się w Europie znacznie później niż w  Japonii i  USA. Źródła wskazują, że stało się to za sprawą francuzów S. Nory i A. Minca w 1978 roku. Cezurą dla budowy europejskich społeczeństw informacyj-nych stał się jednak dopiero Raport Bangemanna z 1994 roku, który dotyczył tworze-nia społeczeństwa informacyjnego w krajach Unii Europejskiej (Bangemann 1994) oraz był punktem wyjścia do szeregu późniejszych inicjatyw badawczych i empirycz-nych. Dzisiaj nikt nie ma wątpliwości, że społeczeństwo informacyjne to wzorcowy model, do którego realizacji należy dążyć.

Definiowanie społeczeństwa informacyjnego nastręcza trudności, głównie ze względu na mnogość definicji, które dotąd pojawiały się w literaturze przedmiotu.

Wyjaśnienia terminu społeczeństwa informacyjnego można podzielić i  skategory-zować, przy czym eksplanacje te nie wykluczają się wzajemnie. Będą to definicje (Goban-Klas 1999; Majta 2005):

• techniczne – gdzie akcentuje się technologiczną innowacyjność,

• ekonomiczne – ujmujące efekty przemian ekonomicznych i gospodarczych,

• zawodowe – gdzie szczególne miejsce poświęcono nowym zawodom i nowym for-mom pracy i produkcji,

• przestrzenne – w  których poruszone są aspekty globalizacji i  organizacji prze-strzeni społecznej,

• kulturowe – dotyczące przemian w sferze kultury, wymuszonych rozwojem ICT.

Poniżej przytoczono trzy przykładowe definicje społeczeństwa informacyjnego, by dać pogląd na wieloaspektowość tegoż pojęcia:

1. „społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwi-nięte środki przetwarzania informacji i  komunikowania, lecz środki te są pod-stawą tworzenia dochodu narodowego i dostarczają źródła utrzymania większo-ści społeczeństwa” (Goban-Klas, Sienkiewicz 1999);

2. „społeczeństwo informacyjne (information society) stanowi społeczeństwo, w któ-rym wszystkim osobom umożliwia się wolny dostęp do tworzenia, udostępniania i wykorzystywania informacji oraz wiedzy, co przyczynia się do ich ekonomicz-nego, społeczekonomicz-nego, politycznego i kulturowego rozwoju”⁴;

3. „społeczeństwo informacyjne jest to takie społeczeństwo, które posiada dostęp i umie wykorzystać: informatyczną infrastrukturę, zasoby informacji i wiedzy dla realizacji zbiorowych i indywidualnych celów w sposób skuteczny i ekonomiczny”

(Kisielnicki, 2008).

Definicje te stanowią podstawę do dalszych rozważań, zawartych w  niniejszym opracowaniu. Należy zauważyć, że akcentują one głównie aspekty technologiczne i  ekonomiczne. Reprezentanci innych dyscyplin nauki koncentrują się także na innych, wymienionych powyżej obszarach (zawodowym, przestrzennym, kulturo-wym) (Goban-Klas 1999; Majta 2005).

Rozwój społeczeństwa informacyjnego jest warunkowany przez wiele czynni-ków. Dużą barierą jest społeczne wykluczenie, wynikłe ze znalezienia się pojedyn-czych osób, grup osób lub nawet części populacji w  luce cyfrowej (digital divide) (Mehra, Merkel, Bishop 2004; Kierunki rozwoju…, 2010; Cullen 2011). Wykluczenie cyfrowe ujęte najprostszymi słowami to „niepokojąca przepaść między tymi, którzy korzystają z komputerów i Internetu oraz tymi, którzy tego nie robią” (Mehra, Mer-kel, Bishop 2004). Wykluczenie cyfrowe jest następstwem działania czynników spo-łeczno-ekonomicznych i geograficznych. Wpływ na tworzenie się luki cyfrowej mogą mieć także ludzkie postawy i nastawienie, czynnik pokoleniowy lub niepełnospraw-ność (Cullen 2011). Bardzo ważnym determinantem jest edukacja i kształcenie, ich powszechność i dostępność.

2.1. Koncepcja kształcenia przez całe życie a  istota społeczeństwa informacyjnego

Rozwój społeczeństwa informacyjnego spowodował zmianę w spojrzeniu na edu-kację i kształcenie (tabela 1). Dużą rolę odgrywa obecnie idea uczenia się przez całe życie. Poza koniecznością ustawicznego doskonalenia wiedzy i umiejętności zauwa-żalna jest koncentracja na ICT, multimedialności, sieciowości i globalizacji. Przyja-zność i  zorientowanie na uczącego się kontrastuje z  dotychczasowym zorientowa-niem procesu kształcenia na osobę nauczyciela.

4 Definicja zaprezentowana na Światowym Szczycie Społeczeństwa Informacyjnego w Tunisie w  2005 roku (Informatyka ekonomiczna, 2010).

Tabela 1. Zmiana paradygmatu edukacji

Społeczeństwo przemysłowe Społeczeństwo informacyjne Technologia jako dodatek Centrum multimediów

Edukacja jednorazowa Nauczanie przez całe życie

Stały program nauczania Elastyczny/otwarty program nauczania Koncentracja na instytucji uczącej Koncentracja na uczącym się

Samowystarczalność Partnerstwo

Skoncentrowanie w  jednym miejscu Globalna sieć Źródło: Miliszewska 2006.

Jednym z podstawowych atrybutów współczesnej edukacji jest uczenie się przez całe życie (lifelong learning). Jest to całokształt aktywności poznawczych, podej-mowanych w trakcie życia człowieka, z myślą o pogłębianiu wiedzy i umiejętności, a  w  konsekwencji podnoszeniu poziomu kompetencji. Przyczynami podejmowania kształcenia na każdym etapie życia są przesłanki osobiste, społeczne i  zawodowe (Tissot 2004). Mechanizmem wymuszającym tę nieustanną edukację jest niewątpli-wie gwałtowny rozwój ICT.

Idea uczenia się przez całe życie jest traktowana coraz częściej jako naturalna formuła funkcjonowania człowieka we współczesności. Konieczność kształcenia ustawicznego rewolucjonizuje edukację w  sensie ogólnym i  jest motorem tworze-nia nowych form edukacyjnych. Rozwiązatworze-nia w tej sferze, które jeszcze całkiem nie-dawno mogłyby budzić wielkie zaskoczenie – są dziś codziennością. Należą do nich m.in. kształcenie osób w wieku poprodukcyjnym czy kształcenie bez fizycznej obec-ności nauczyciela na sali zajęciowej⁵.

Zadaniem nowego modelu edukacji jest generowanie pracowników wiedzy (Drucker 1954) i  przygotowanie ich do funkcjonowania w  realiach nowej ekono-mii – wikinoekono-mii (Tapscott, Williams 2008). Przyjmuje się, że w gospodarkach wysoko rozwiniętych pracownicy wiedzy stanowią więcej niż połowę ogólnej liczby pracowni-ków (Mládková 2011). Pracownicy ci charakteryzują się wysokim poziomem wiedzy specjalistycznej. Są dobrze wykształceni, posiadają doświadczenie, a  wykonywana przez nich praca wymaga ciągłego tworzenia, dystrybucji i wykorzystywania wiedzy (Davenport 2005). Współczesny pracownik wymaga zatem odpowiedniego przygo-towania w sensie edukacyjnym. Dotyczy to także młodych pracowników rozpoczyna-jących swoją karierę zawodową, którzy chcą sprostać wymaganiom rynku pracy nie-jednokrotnie muszą korzystać z różnych form edukacji i szkoleń.

Barierą kreowania pracowników wiedzy jest wspomniana już luka cyfrowa. Ana-liza danych statystycznych dla Polski dowodzi, że wykluczenie cyfrowe

w minimal-5 Takie kształcenie jest możliwe dzięki zastosowaniu e-learningu. G. Penkowska zauważa, że realizacja e-learningu z pominięciem roli nauczyciela lub marginalizacja tej roli jest błędem i przy-czyną niepowodzeń takiego przedsięwzięcia (Penkowska 2010). Pogląd ten jest zgodny z przeko-naniami autorów niniejszej pracy. A więc nauczyciel jest w dalszym ciągu niezbędny, choć często wystarczy tylko jego obecność on-line.

nym stopniu dotyczy osób młodych, a zwłaszcza młodzieży szkolnej i studentów oraz dobrze wykształconych mieszkańców miast. W przypadku reprezentantów starszych grup wiekowych sprawa ma się jednak gorzej. Niezadowalające wskaźniki odzwier-ciedlają także sytuację mieszkańców wsi⁶. Należy jednak zauważyć, że niepożądane zjawisko wykluczenia cyfrowego (w ujęciu globalnym) wydaje się – z roku na rok – tracić na intensywności i znaczeniu jako problem społeczny i ekonomiczny⁷.

Jak wynika z  powyższych rozważań istnieje presja ciągłego dokształcania się i douczania. Jest to potrzeba trudna do zaspokojenia w przypadku osób dorosłych, już czynnych zawodowo, które są zaabsorbowane rozlicznymi obowiązkami. Ponadto konwencjonalne metody nabywania wiedzy i  umiejętności są zwykle niewystarcza-jące, aby generować pracowników wiedzy. To e-learning ma być tym rozwiązaniem, które uczyni proces edukacji przez całe życie realnym. Lecz realizacja e-learningu jest przedsięwzięciem złożonym, którego zaplanowanie musi uwzględniać wiele czynników i uwarunkowań, także tych zewnętrznych. Stąd konieczne jest potrakto-wanie e-learningu w sposób całościowy i systemowy.