W maju 2003 roku w Instytucie Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu im. Adama Mic-kiewicza w Poznaniu stanęłam przed obliczem ważnego dla mnie gremium o niezwykle skomplikowanej nazwie: Komisja Egzaminacyjna do Przeprowadzenia Postępowania Kwalifikacyjnego dla Kandydatów na Dyplomowanego Bibliotekarza oraz Dyplomowa-nego Pracownika Dokumentacji i Informacji Naukowej. Maria Pidłypczak-Majerowicz, naonczas doktor habilitowany nauk humanistycznych z zakresu bibliologii, znajdowała się w gronie egzaminatorów. I choć zgodnie z niepisaną zasadą nie zadawała pytań (obydwie reprezentowałyśmy nie tylko ten sam ośrodek, ale i uczelnię), to fakt, że ów egzamin prze-biegł dla mnie niezwykle korzystnie, był Jej ogromną zasługą.
W składzie Komisji Maria znalazła się już w roku 1986, a zatem w momencie, gdy przystępowałam do egzaminu, zaliczała się do jej najbardziej doświadczonych członków. Komisyjnej procedurze poddawały się osoby, które wywodziły się z najroz-maitszych bibliotek, z reguły o profilu naukowym, natomiast ja wraz z koleżanką były-śmy pracownicami uniwersyteckiego Archiwum. Trudno nie dostrzec, że tematyczny zakres problemów odnoszących się z jednej strony do bibliotek, z drugiej do archiwów, siłą rzeczy musi być w wielu obszarach odmienny, specyfika zaś składu ówczesnej Ko-misji (niemal wyłącznie reprezentanci bibliotekoznawstwa) mogła działać na niekorzyść kandydatów reprezentujących inną specjalność. Na nasze szczęście we Wrocławiu była Maria, która niezwykle poważnie traktowała jeden z wymogów, jej zdaniem, obowiązu-jących członków Komisji, a mianowicie „konsultacje z kandydatami przygotowującymi się do egzaminów”.
Konsultacje, mające charakter seminarium, rozpoczęły się co najmniej rok wcze-śniej. We Wrocławiu uczestniczyło w nich siedem–osiem osób, choć ze względu na sto-pień zaawansowania nie zawsze spotykaliśmy się w pełnym składzie. Każdorazową pod-stawą spotkania było samodzielnie przygotowane wystąpienie, obejmujące jeden z egzaminacyjnych problemów, a rozwinięciem merytoryczna dyskusja. Maria kładła na-cisk nie tylko na zrozumienie tematu, ale też umiejętność swobodnego, komunikatywnego przedstawienia kwestii najważniejszych, zgodnie z oczekiwaniami Komisji. Podczas dys-kusji ujawniały się i niuanse zagadnień, i, co ważniejsze, luki, które należało wypełnić. W ten sposób wiedza, w którą uczestnicy seminarium zostali wyposażeni, została
ugrunto-66
Teresa Suleja
wana, czemu towarzyszyło silne przekonanie, że zostanie ona podczas finalnego spotkania z Komisją przekazana we właściwy sposób. Ten właśnie kontekst sprawił, że w drodze do Poznania mogłyśmy kontemplować majową przyrodę, a w pamięci, obok egzaminacyj-nych realiów, pozostały przepiękne, bujne krzewy tamaryszku ...
Egzamin, głównie z powodu bardzo dobrego merytorycznego przygotowania, po-został w mej pamięci jako wydarzenie pełne emocji z odrobiną stresu. Komisja była wprawdzie dociekliwa, ale odpowiedzi słuchała z dużą uwagą i dostrzegalną dozą auten-tycznej życzliwości. Tym bardziej że w moim przypadku egzamin ograniczył się do czę-ści ogólnozawodowej, o profilu humanistycznym – z pytań szczegółowych, ze względu na posiadany doktorat i sporą listę publikacji, byłam zwolniona. W ten oto sposób, rów-nież dzięki ogromnemu merytorycznemu wkładowi ze strony Marii, w maju roku 2003 znalazłam się w gronie dyplomowanych pracowników dokumentacji i informacji nauko-wej. O jakości seminaryjnego przygotowania najlepiej świadczy zaś fakt, że obydwie wrocławskie uczestniczki egzaminu otrzymały ocenę najwyższą, co w świetle komisyj-nych sprawozdań nie było zbyt często spotykane.
W momencie rozpoczęcia przygotowań egzaminacyjnych nie byłam dla Marii oso-bą anonimową. Stykałyśmy się, choć były to z reguły kontakty o charakterze incydental-nym, przelotincydental-nym, podczas pracy w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego (Maria praco-wała tam w latach 1969-1987; ja byłam w niej zatrudniona od 1976 do 1985 roku). Nieco bliższy, w gruncie rzeczy towarzyski kontakt nawiązałyśmy podczas wspólnego wczaso-wego pobytu w uniwersyteckim ośrodku wypoczynkowym w Rewalu, gdzie w rodzinnym gronie miałyśmy okazję debatować o sprawach poważnych i błahych. Ten rodzaj wypo-czynku, ze względu na potransformacyjną rzeczywistość, definitywnie odszedł w prze-szłość, a był przecież okazją do wyjścia, nie tylko towarzyskiego, poza własne, wąskie uczelniane podwórko. Ten kontakt, choć okazjonalny, utrzymujemy po dziś dzień.
Kilka lat później, w kwietniu roku 2011, znów z inicjatywy Marii, ówczesna mini-ster nauki i szkolnictwa wyższego Barbara Kudrycka powołała mnie na członka Komisji Egzaminacyjnej. Byłam drugą, po reprezentującej ośrodek toruński dr Henryce Duczkow-skiej-Moraczewskiej w latach 2002-2011, specjalistką z zakresu archiwistyki. Odtąd, aż po likwidację tego ciała, co nastąpiło na mocy ustawy z 13 czerwca 2013 roku (weszła w ży-cie z dniem 23 sierpnia tegoż roku), mogłam bezpośrednio obserwować funkcjonowanie tak Marii, jak i całej Komisji. Ciała, które zamknęło wprawdzie swoją historię, ale pozo-stawiło po sobie znaczący dorobek umożliwiający zawodowy awans sporej grupie osób.
W składzie Komisji Maria znalazła się w marcu roku 1986, sama zaś stosowny eg-zamin złożyła w roku 1972. Wprawdzie, jak wynika z niedawnej wypowiedzi ostatniej przewodniczącej zespołu, prof. Hanny Tadeusiewicz, początki postępowania kwalifikacyj-nego w tym właśnie zakresie sięgają końca lat czterdziestych, to regulujące egzaminacyjne
Migawki z „nadzwyczajnej” komisji...
zasady ministerialne rozporządzenie wydane zostało dopiero w roku 19611. Swój egzamin Maria zdawała wedle owych „starych” zasad, natomiast w momencie, gdy znalazła się po drugiej stronie przysłowiowej barykady, obowiązywały już wymagania nowe, wynikające z ministerialnego rozporządzenia z 19 września 1983 roku2. Najważniejszą nowością było tu wprowadzenie swoistej dwustopniowości w procesie egzaminacyjnym, poprzez przy-gotowanie wpierw pracy pisemnej (oceniali ją dwaj recenzenci), a dopiero po jej zaakcep-towaniu przystąpienie do egzaminu ustnego. Na tym etapie sprawdzano stopień samo-dzielności pracy pisemnej oraz wiadomości obejmujące trzy szerokie zakresy tematyczne, od organizacji nauki, poprzez praktyczne problemy bibliotekoznawstwa, po zagadnienia szczegółowe, wybrane przez kandydata. Wedle jej oceny, przywołanej w oparciu o sekre-tarzowanie Komisji, nowa formuła wydłużyła wprawdzie czas składania egzaminu, nie-mniej jednak pozwoliła kandydatom przede wszystkim „na spokojne przygotowanie pracy pisemnej na podstawie dostępnych źródeł i materiałów, swobodny wybór specjalizacji, skupienie się na wybranej specjalizacji – najczęściej tej samej dla egzaminu ustnego i pi-semnego”. Innym, podkreślonym przez Nią niebagatelnym pozytywem okazało się „roz-ładowanie emocji towarzyszących egzaminom składanym w poprzednich kadencjach”3, o czym doskonale wiedziała z autopsji.
Przez blisko trzydziestoletni okres, w czasie którego Maria uczestniczyła w pra-cach Komisji, tworzyli ją ludzie kluczowi dla bibliotekarskiego (i nie tylko) środowiska. W pierwszym składzie, w którym się znalazła, na czele Komisji stał długoletni dyrektor wrocławskiego Instytutu Bibliotekoznawstwa, prof. Krzysztof Migoń. W bardzo rozbu-dowanym, bo aż 25-osobowym zespole znajdowali się zaś m.in.: zastępująca K. Migo-nia prof. Jadwiga Kołodziejska z warszawskiej Biblioteki Narodowej, naonczas docent Hanna Tadeusiewicz z ośrodka łódzkiego, również docent Zofia Gaca-Dąbrowska z Wrocławia, reprezentujący wrocławską Bibliotekę Uniwersytecką dr Józef Długosz (niebawem profesor Uniwersytetu Opolskiego), dr Barbara Sordylowa z Biblioteki PAN w Warszawie, dr Wanda Pindlowa z UJ czy dr hab. Jan Pirożyński z tej samej uczelni.
Zmian o charakterze organizacyjnym i personalnym przez owe niemal trzydzie-ści lat przynależnotrzydzie-ści Marii do Komisji było znacznie więcej. Przede wszystkim od jesieni 1987 roku aż do lutego roku 1989 trwała przerwa w jej działalności4. Komisję
1 Dz.U. z 1969 r., nr 29, poz. 143. Zob. H. Tadeusiewicz, Ministerialna Komisja Egzaminacyjna do przeprowadzania postępowania kwalifikacyjnego dla kandydatów na dyplomowanego bibliotekarza oraz dy-plomowanego pracownika dokumentacji naukowej, „Forum Bibliotek Medycznych” 2012, R. 5, nr 1, s. 173.
2 Dz.U. z 1983 r., nr 57, poz. 256.
3 M. Pidłypczak-Majerowicz, Prace Komisji Egzaminacyjnej dla bibliotekarzy i dokumentalistów dy-plomowanych w świetle rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 września 1983 roku, „Przegląd Biblio-teczny” 1987, nr 3/4, s. 380.
4 W. Pindlowa, Sprawozdanie z działalności Komisji Egzaminacyjnej dla bibliotekarzy i dokumenta-listów dyplomowanych w kadencji 1989–1991, „Przegląd Biblioteczny” 1993, z. 1/2, s. 119.
68
Teresa Suleja
reaktywowano 7 lutego 1989 roku, na jej czele zaś stanął prof. Stanisław Grzeszczuk, reprezentujący Katedrę Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UJ, a zastępowali go – prof. Radosław Cybulski z paralelnego Instytutu z UW oraz prof. Zofia Gaca-Dą-browska z Wrocławia (sekretarzowała dr Wanda Pindlowa z UJ). Liczebnie skład nie odbiegał od tego z poprzedniej kadencji (aktualnie 26, poprzednio 25 osób), choć na liście znajdowała się zaledwie połowa z tych, którzy funkcjonowali w niej przed ro-kiem 1989. Znacznie istotniejsze zmiany nastąpiły w roku 1995, aczkolwiek podstawy prawne działania Komisji określiło rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 29 stycznia 1992 roku5. W pierwszym rzędzie wynikały one ze znacznego ograniczenia liczebności Komisji – do 11 osób. Przewodnictwo w tym gremium objął prof. Cybulski. Zastępcami zostali prof. Tadeusiewicz oraz dr hab. Jan Sojka, natomiast sekretarzowa-ła dr Hanna Kolendo. Do sksekretarzowa-ładu Komisji powrócił m.in. prof. Długosz, natomiast no-wymi postaciami byli dr Artur Jazdon z UAM oraz dr Henryk Szarski z wrocławskiej Politechniki. Od roku 1999 już do końca swego istnienia Komisja w praktyce przenio-sła się do Łodzi, przewodnictwo objęła bowiem prof. Tadeusiak, a funkcję sekretarza kompetentnie sprawowała nieżyjąca obecnie dr Aleksandra Wejman-Sowińska. Skład z roku 1999 z niewielkimi roszadami przetrwał w praktyce do końca istnienia Komisji. W finalnej kadencji przewodniczyła składowi prof. Tadeusiewicz, zastępowali ją prof. Elżbieta Zybert z UW i dr Szarski, sekretarzowała A. Wejman-Sowińska, a w pozosta-łej siódemce członków, obok Marii, znajdowali się: dr Jazdon, prof. Maria Juda z UMCS, dr Danuta Konieczna z olsztyńskiego UW-M, dr Anna Łozowska z szczeciń-skiego Zachodniopomorszczeciń-skiego Uniwersytetu Technologicznego, dr Wanda Matwiej-czuk z Uniwersytetu Opolskiego oraz niżej podpisana6.
Zasadniczo prace Komisji polegały głównie na weryfikacji nie tyle nawet stanu wiedzy kandydatów, co, jak jeszcze w połowie lat osiemdziesiątych podkreślała Maria, ich zawodowej dojrzałości. Nie było to, wbrew pozorom, zadanie proste, pierwsze bo-wiem doświadczenia z oglądu ponad 120 stosownych wniosków (a w części również wrażeń z egzaminu ustnego) prowadziły do mało budujących refleksji. Prace pisemne, ale też wypowiedzi ustne okazały się „żenująco słabe, a ogólna orientacja w problemach zawodowych własnego środowiska – bardzo mała”7. W tej sytuacji w pełni uprawniona była konstatacja, że skierowania na egzamin, dokonywane przez zwierzchnie władze kandydatów – nota bene z reguły zajmujących w swych placówkach stanowiska kierow-nicze – były nazbyt pochopne.
5 Dz.U. z 1992 r., nr 15, poz. 269.
6 Zob. A. Wejman-Sowińska, Egzamin na bibliotekarza dyplomowanego i dyplomowanego pracowni-ka dokumentacji i informacji naukowej, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Librorum 17, Łódź 2013, s. 257–258.
Migawki z „nadzwyczajnej” komisji...
Od początku lat dziewięćdziesiątych ta niekorzystna sytuacja zaczęła stopniowo się poprawiać. Wynikało to zapewne z większego precyzowania wymagań, co przełoży-ło się na sporządzenie spisu problemów, najczęściej podnoszonych podczas egzaminu ustnego, jak i wykazu zalecanych lektur. Znaczący postęp można było zaobserwować zwłaszcza od jesieni 1996 roku, kiedy to materiały przygotowane przez Komisję dotarły do kandydatów. Zainteresowanie egzaminem, co godzi się podkreślić, niezmiennie utrzymywało się na wysokim poziomie, obejmując w okresie jednej komisyjnej kadencji 80-100 osób. Warto dodać, że zestaw zarówno egzaminacyjnych problemów, jak i lektur systematycznie korygowano.
Od połowy lat dziewięćdziesiątych Komisja pracowała bardzo rytmicznie, odby-wając podczas trzyletniej kadencji z reguły 12 spotkań, przy czym połowa z nich była połączona z sesjami egzaminacyjnymi. Istotnym novum, a zarazem swoistym znakiem czasu, było przeniesienie w kadencji 2002-2004 informacji o postanowieniach podję-tych na posiedzeniach Komisji do internetowej sieci.
Komisja, zwłaszcza w okresie, gdy przewodniczyła jej prof. Tadeusiewicz, wy-pracowała skuteczne modus procedendi, choć korektom ulegały i realia prawne (w roku 2006 wymogi określiło kolejne ministerialne rozporządzenie8), i egzaminacyjne wymo-gi. Wnioski, napływające do Komisji, utrzymywały się na stałym, stosunkowo wysokim poziomie (około 80 na czas kadencji) – warto dodać, że w roku 2007 środowiskowa wiedza uległa istotnemu, praktycznemu wzbogaceniu, dzięki opublikowaniu swoistego „poradnika”9, przynoszącego praktyczną wiedzę na temat sposobów przygotowywania się do jakże przecież ważnego w życiu zawodowym egzaminu.
Niestety, w roku 2013 ta istotna ścieżka zawodowego awansu padła ofiarą tzw. deregulacji. Stosowny egzamin zniesiono, Komisję zaś rozwiązano. Na nic zdały się monity, by dotychczasowy stan rzeczy utrzymać, choćby ze względu na fakt, że ta wła-śnie awansowa perspektywa była „czynnikiem motywującym młodych ludzi do podno-szenia wiedzy zawodowej, językowej, własnej pracy badawczej”, niezwykle przecież potrzebnej, jak podkreśliła to H. Tadeusiewicz, „w nowoczesnej bibliotece naukowej nastawionej na udostępnianie informacji w sposób wysoce kompetentny”. Biblioteka – argumentowała długoletnia przewodnicząca Komisji – „musi dysponować kadrą (elitą), która potrafi odpowiedzieć na potrzeby studentów, pracowników naukowych i innych odbiorców”, a zlikwidowanie „stanowiska bibliotekarza dyplomowanego zmniejszy motywację do rozwoju zawodowego, zmniejszy prestiż zawodu bibliotekarza”10, czy-niąc z owego ministerialnego „otwarcia” zawodu fikcję.
8 Dz.U. z 2006 r., nr 155, poz. 1112.
9 A. Śniechowska-Karpińska, „Poradnik” dla kandydatów na bibliotekarza dyplomowanego, „Bi-bliotekarz” 2007, nr 11.
70
Teresa Suleja
Opinia ta, co godzi się podkreślić, wyrażała nie tylko stanowisko Komisji, ale właśnie środowiska. Maria w pełni je podzielała, dając temu wyraz choćby podczas spe-cjalistycznej wrocławskiej konferencji w listopadzie 2013 roku. „Deregulację” uznawa-ła za posunięcie krzywdzące środowisko, jako zaś kompromisowe wyjście z sytuacji proponowała wprowadzenie w miejsce stanowiska „bibliotekarza dyplomowanego” nowe i paralelne „bibliotekarza naukowego”11.
Maria, co doskonale charakteryzuje Jej poczynania, zwłaszcza na społecznym gruncie, i tu poszukiwała kompromisu. Na ów jakże istotny „koncyliacyjny charakter”12
zgodnie zwracali uwagę ci wszyscy członkowie Komisji, którzy zechcieli podzielić się ze mną swymi wrażeniami z Jej pracy. Inne, niezwykle ważne, a w pracach Komisji wręcz kluczowe, cechy to autentyczna życzliwość oraz pozytywny stosunek do kandy-datów, co w naturalny sposób wzmacniało ich pewność siebie. To wszystko w połącze-niu z doskonale widocznymi merytorycznymi kompetencjami sprawiało, nie tylko w moim przypadku, że wrażenia, wyniesione z owej „nadzwyczajnej” komisji, wpisują się na trwałe w strony mej pamięci...
11 E. Czerniejewska, M. Dubiński, V Konferencja Naukowa „Biblioteki i bibliotekarze XXI wieku – kształcenie, oczekiwania a rzeczywistość”. (Wrocław, 29 XI 2013 r.), „Forum Bibliotek Medycznych” 2014, R. 7, nr 1 (13). Zob. także blog Stefana Kubowa, http://stefankubow.blogspot.com/2013/11/biblioteki-i-bi-bliotekarze-xxi-wieku, html [dostęp 20.06.2016].
12 Jest to opinia sformułowana w rozmowie ze mną przez dr Henrykę Duczkowską-Moraczewską z ośrodka toruńskiego.
Lucyna Kurowska-Trudzik
Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna we Wrocławiu