MODEL STRUKTURY SPOŁECZNEJ W MIEŚCIE OKRESU PRZEMIAN

Transformacja ustrojowa, będąc najbardziej złożoną form ą przemian, w ciągu ostatnich kilku dziesięciu lat po raz trzeci wstrząsnęła Polską i polskim społeczeństwem. Najpierw na przełomie XIX i XX stulecia, gdy feudalne sto­

sunki społeczno-gospodarcze, drogą ewolucji, ustąpiły stosunkom kapitalistycz­

nym; następnie, po II wojnie światowej - bo te ostatnie - wbrew woli w szy­

stkich Polaków, zostały zastąpione socjalistyczną (komunistyczną) form acją społeczno-gospodarczą Zam iana ta, w odróżnieniu od poprzedniej, m iała cha­

rakter raczej skokowy niż ewolucyjny. W reszcie transform acja ustrojowa, w do­

bie której znajdują się obecnie wszystkie kraje postsocjalistyczne. Kraje, które - w pewnym sensie - cofając się do przeszłości, pow racają do kapitalistycznych stosunków społeczno-gopodarczych. Ponadto, „powrót do przeszłości” łączy się z nadchodzącą trzecią falą Tofflera (tab. 1) i procesów globalizacyjnych. Zatem, jest to najtrudniejsza forma przemian, stanowi bowiem o równorzędnej zmianie paradygmatów politycznego, społecznego i gospodarczego, a takżć świato­

poglądowego, na które nakładają się przem iany cywilizacyjne. Z natury swej porusza ona każdą dziedzinę życia, również na poziomie poszczególnego indy­

widuum.

M iędzy strukturą społeczną a form ą urbanistyczną istnieje nierozerwalny związek. W celu jego ukazania należy przyjąć pewne założenia, takie jak: każda kultura tworzy własne miasto oraz miasto traktujemy jako trójw ym iarow ą for­

mę urbanistyczną - wymiar wewnętrzny (układy przestrzenne), wym iar zewnę­

trzny (cechy fizjonomiczne), wym iar kulturowy (ludzie je kształtujący). Przy­

chodzi tu na myśl pewne powiedzenie, mianowicie: każde społeczeństwo tworzy swoje miasto; lub też - miasto jest takie jak jego mieszkańcy. W

zależ-Tabela1.Schematyczne ujęcie„falTofflera’

ne postępem naukowo-technicznym i poziom em rozw oju gospodarczego pań­

stwa. Sposób życia ludzi, światopogląd, wykształcenie, pozycja społeczna itd.

leżą również u podłoża modeli społecznych, na ich podstawie bowiem tworzone są grupy społeczne (rys. 1).

Rys. 1. Model społeczeństwa krajów wolnorynkowych Źródło: Opracowanie własne.

W warunkach ustroju socjalistycznego (komunistycznego), formy urbanisty­

czne (powstałe w celu stworzenia socjalistycznego społeczeństwa bez różnic klasowych - rys. 2A) miały kształtować potrzeby i zwyczaje ludzkie. Zarówno socjalistyczne struktury społeczne, jak i socjalistyczne miasto jest dwulicowe.

W przypadku modelu społecznego świadczy o tym występowanie m odelu ofi­

cjalnego (rys. 2A) i rzeczywistego (rys. 2B). Natom iast w przypadku m iast fakt, że miasta socjalistyczne na podstawie wym iaru wewnętrznego i zewnętrznego

9 - Demograficzne i społeczne..

niczym od siebie się nie różnią, jednak za ścianami budynków ukrywa się świa­

dectwo rozw arstwienia bezklasowego społeczeństwa.

klasa robotników

stanowiska urzędnicze (nie w urzędach) A

pracownicy umysłowi A renciści / emeryci A

: pracownicy fizyczni A

A

Rys. 2. Model społeczeństwa sowiecko-socjalistycznego. A - model oficjalny; B - model rzeczywisty Źródło: Opracowanie własne.

Okres trwającej obecnie transformacji m ożna też określić m ianem poszuki­

wań, poniew aż społeczeństwo państw powstałych na gruzach nakazowo-roz- dzielczej codzienności oddala się od minionego sposobu życia - zarówno w sen­

sie largo, jak i stricte - i, ucząc się ponownie demokracji, poszukuje własną drogę ku rynkowej rzeczywistości. Główny ciężar na drodze od sowieckiego so­

cjalizm u do kapitalizmu XXI w. spada na społeczeństwo państw młodej demo­

kracji. Społeczeństwo to ju ż od początku lat dziew ięćdziesiątych rozwarstwia się, z jednej strony, poprzez legalizowanie zakazanych wcześniej grup społecz­

nych, z drugiej zaś - zauważalne są zalążki kształtującej się klasy średniej1 oraz

1 Więcej na ten temat: H. Domański, 1994, Non-Conventional View on Social Stratification in Polancl,

„Polish Sociological Review” No. 1; K. Jasiewicz, 1991, Does the Polish Middle Class Exist?, „Więź” nr 7-8, s. 17-24; J. Kurczewski, 1993, Resurrection o f Rights in Poland, Oxford, Clarendon Press; J. Kurczewski, 1994, Siedem klas średnich, „Res Publika N ow a 3”, Batory Press itd

K L A S A W Y Ż S Z A

rodząca się klasa średnia K L AS A Ś R E D N I A

K L AS A N I Z S Z A

dawna nomenklatura różnych szczebli (powiązania i pieniądze)

cinkciarze (pieniądze)

„zwykli” ludzie (spryt, pieniądze)

osoby wzbogacone w różny sposób (pieniądz i powiązania)

osoby nie mające nic poza inteligencją

A rysto kra cja - pojawia się lub odradza się;

może ona być zasilana z każdej grupy oraz z „zagranicy"

Rys. 3. Model społeczeństwa w dobie transformacji ustrojowej Źródło: Opracowanie własne.

Społeczeństwo postsocjalistyczne, w tym polskie, podlegając procesowi transformacji od struktur społecznych typowych dla centralnie sterowanego pań­

stwa do struktur społecznych typowych dla państw wolnorynkowych, poszukuje właściwego dla siebie wzoru społecznego. Dlatego też, przedstawiony tu model struktur społecznych w dobie poszukiwań wykazuje brak jednolitych kryteriów określających przynależność poszczególnych osób do trzech grup społecznych.

W przestrzeni urbanistycznej procesy te są aż zanadto widoczne. W łaściwie miasto socjalistyczne stało się m iastem postsocjalistycznym wraz z uw olnie­

niem procesów społecznych i gospodarczych. Dzisiejsze m iasto postsocjali­

styczne, będąc przestrzennym odzwierciedleniem procesów społecznych i go­

spodarczych z okresu przemian, podobnie jak i społeczeństwo które je tworzy, jest jeszcze w trakcie kształtowania. Prawdopodobnie transform acja m iasta postsocjalistycznego w miasto europejskie może nastąpić nie wskutek w yburze­

nia przysłowiego pałacu kultury, lecz wraz z pojawieniem jednolitych kryteriów określających przynależność osób do poszczególnych grup społeczenych, a tak­

że wraz ze zniknięciem z ostatnego m odelu (rys. 3) strzałek, które sym bolizują ciągle ruchy i chaos społeczny.

Literatura

Do m a ń s k iH., 1994, Non-Con\entional View on Social Stralification in Poland, „Polish Sociological Re- view” No. 1.

JASIEWICZ K., 1991, Does the Polish Middle Class Exist?, „Więź” nr 7-8, s. 17-24.

KURCZEWSKI J., 1993, Resurrection o f Rights in Poland, O xford C larendon Press, O xford.

KURCZEWSKI J., 1994, Siedem klas średnich, „Res Publika N ow a 3”, Batory Press.

TOFFLER H. i E., 1998, Budowa nowej cywilizacji, Zysk i S-ka, Warszawa

THE MODEL OF SOCIAL STRUCTURE IN THE CITY OF THE TIME OF TRANSFORMATION

S u m m a r y

The author claims that there exists an inseparable link between the social structure and the form o f town- planning. Each society creates a city typical o f itself. It can be even said that the city is ju st like its inhabitants.

In the article there were presented the author’s models of: societies o f countries with free market economy, so- cieties o f the time o f real socialism (including the division into the official and real models) and also societies in the era o f transformation. The post-socialist society, including the Polish, liable to the process o f transfor- mation from social structures typical o f a centrally controlled state to ones characteristic o f free market econ­

omy states, searches for a social model particular to itself. In the town-planning space the processes are clearly visible. The post-socialist city o f today, being a spatial reflection o f social and economic processes is still in the course o f formation.

Jaroslav Vencalek Ostravska univerzita

UZEMNI i d e n t i t a

JAKO SPOLEĆENSKY FENOMEN ROZVOJE MEST