Migracje ludności są następstwem wielorakich przekształceń społecznych i gospodarczych, które w istotny sposób kształtują obraz demograficzny jed n o stek mikro oraz makroregionalnych. Różnice w natężeniu, kierunkach i struktu
rze m igrantów w ynikają nie tylko z poziomu rozwoju społeczno-gospodarcze- go, ale również są pochodną historii i tradycji dotychczasowych powiązań przestrzennych regionów.
Przedmiotem artykułu są migracje wewnętrzne ludności, pom inięto natomiast analizę migracji zagranicznych. Niniejsze opracowanie jest próbą określenia zróżnicowania przestrzennego wybranych param etrów migracji ludności m iej
skiej województw śląskiego i małopolskiego. Analizie poddano współczynnik napływu, odpływu oraz salda migracji ludności miejskiej w r. 1999 według po
wiatów. M ateriał empiryczny pochodził z niepublikowanych danych Urzędów Statystycznych w Krakowie i Katowicach.
W śród opracowań m igracyjnych województwa śląskiego znajdujem y prace Runge (1998, 2000); Runge, Kłosowski (2000); Szajnowskiej-W ysockiej (1998). Badania szczegółowe nad migracjami ludności województwa m ałopol
skiego prowadził m iedzy innymi Długosz (2000a, 2000b).
Konurbacja górnośląska należała niegdyś - obok aglom eracji warszawskiej - do obszarów o szczególnym nasileniu migracji, przy notowanej znacznej prze
wadze imigracji nad em igracją (Szajnowska-W ysocka 1998). W obecnym w oje
wództwie m ałopolskim notowano natom iast tendencje przeciwne do obserw o
wanych na Śląsku. Poza regionem m iejskim obserwowano tu znaczną przewagę odpływów nad napływami ludności (W arych 1998). Analiza m igracji w Polsce
dla lat 1975-1996, według 49 województw, wykazała dodatni bilans wędrów
kowy ludności w siedmiu województwach. W tej grupie znalazły się m.in. wo
jew ództw o katowickie i krakowskie (Zdrojewski 2000).
W artość współczynnika napływu odzwierciedla istniejące bądź potencjalne czynniki przyciągające imigrantów. Migracje wewnętrzne w miastach wojewódz
twa śląskiego i małopolskiego w r. 1999 wykazywały wewnętrzne zróżnicowa
nie. Napływ ludności do m iast według powiatów był zdecydowanie większy w M ałopolsce niż na Śląsku. Duże wartości współczynnika napływu do miast zaobserwowano w powiatach wielickim i tarnowskim, które znajdują się w stre
fie silnego oddziaływania dużych miast, Krakowa i Tamowa. Napływ do same
go m iasta Krakowa, według powiatów, był jednym z najniższych w całym wo
jew ództw ie małopolskim i wyniósł 7,5%o przy średniej dla M ałopolski 8,7%o.
Region śląski cechował się natom iast większym zróżnicowaniem przestrzen
nym napływów. M aksym alne wartości napływów ludności powyżej 11 %o wystąpiły w m iastach na prawach powiatu: Dąbrowa Górnicza oraz Żory. Przy
czyną tak wysokiej pozycji wym ienionych ośrodków w napływach ludności były procesy urbanizacji i industrializacji żywiołowo się rozwijające w latach siedem dziesiątych, których konsekwencje dem ograflczno-społeczne obserwuje
my współcześnie (Runge, Kłosowski 2000). Ponadto wysoki przekraczający 10%o napływ odnotowano w takich powiatach graniczących z aglomeracją kato
w icką i ryb n ick ą jak W odzisław Śląski, M ikołów, Będzin. Średnia wartość w spółczynnika napływu dla miast badanego obszaru wynosiła 8,7%o. Napływ ten był niewątpliwie związany z procesem emigracji ludności z ośrodków cen
tralnych konurbacji katowickiej.
Rozkład przestrzenny odpływu ludności miejskiej jest zbliżony do napływu, z tą tylko ró żn ic ą że silniej zarysowuje się odpływ z powiatów zachodniej M ałopolski sąsiadujących bezpośrednio z województwem śląskim. Dotyczy to szczególnie miast w powiatach: olkuskim, chrzanowskim, oświęcimskim i wa
dowickim. Zwiększenie odpływów m ieszkańców z tych terenów jest następ
stwem kryzysu gospodarczego, a w szczególności kryzysu górnictwa lat dzie
więćdziesiątych. Średnia wartość współczynnika odpływu dla województw śląskiego i małopolskiego kształtowała się na podobnym poziom ie i wynosiła średnio 9,4%o.
Analizując strukturę napływu według płci w r. 1999 należy stwierdzić, iż procentowy udział kobiet w napływie jest dosyć zróżnicowany przestrzennie w obydwu województwach (rys. 1). Szczególnie w M ałopolsce obserwujemy znaczny napływ kobiet do dużych miast, tj. Krakowa, Tam ow a oraz Nowego Sącza. Ponadto w napływie kobiet wyróżnia się pas powiatów położonych na południe od Krakowa obejmujący powiaty myślenicki, nowotarski i tatrzański, gdzie kobiety stanow ią powyżej 50% ogółu ludności napływowej. M iasta tej
4 - Demograficzne i społeczne..
Rys. 1. Napływkobiet domiastw województwachśląskimi małopolskimw 1999r. (w % ogółemludności napływowej) Źródło: Opracowanie własne napodstawiedanychGUS.
części regionu położone przy głównym szlaku kom unikacyjnym Kraków -Zako- pane funkcjonują bazując na turystyce górskiej czy wypoczynkowej, toteż stwa
rzają kobietom w iększą szansę znalezienia pracy.
Udział kobiet w napływie do m iast województwa śląskiego kształtuje się na podobnym poziom ie do obserwowanego w Małopolsce. Największy udział ko
biet w napływach ogółem (powyżej 53%) wystąpił do m iast konurbacji katowi
ckiej (Chorzów, Siemianowice Śląskie, Gliwice, Sosnowiec) oraz do Często
chowy. Ponadto przew aga kobiet nad mężczyznami w napływach do miast w ystępuje w powiatach południowych województwa śląskiego (pszczyńskim, raciborskim oraz wodzisławskim). Powiaty będące w strefie bliskiego sąsiedz
twa z aglom eracją katow icką i ryb n ick ą o dobrze rozwiniętym przemyśle, ce
chują się niskim napływem kobiet, i stanow ią poniżej 50% ogółu napływów.
A naliza odpływu według płci pozwala wyróżnić pas powiatów położonych w południowej części województwa małopolskiego, które charakteryzują się dużą em igracją kobiet. Dotyczy to powiatów: tatrzańskiego i limanowskiego.
Ponadto wysoki (powyżej 53%) udział kobiet w odpływie ogółem obserwujemy w m ałych m iastach położonych w strefie oddziaływania Krakowa. Wysoki odpływ kobiet widoczny jest również w dużych m iastach M ałopolski (Kraków i Now y Sącz).
Pas powiatów położonych w zachodniej części województwa małopolskiego oraz m onofunkcyjnych powiatów śląskich o silnej urbanizacji przemysłowej wyróżniał się natomiast dużym odpływem mężczyzn, którzy ze względu na zam
knięcie wielu zakładów przem ysłowych zmuszeni zostali do emigracji na tle ekonomicznym.
Analizując m igracje ludności województwa małopolskiego oraz śląskiego, w edług kierunku m iasto-m iasto, wyodrębniono obszary o znacznym udziale napływów z m iast do miast. Średni udział współczynnika napływu ludności miejskiej w 1999 roku do m iast był znacznie wyższy na Śląsku i wynosił blisko 70% ogółu migracji, podczas gdy w M ałopolsce kształtował się na poziomie ponad 50% ogółu napływów (rys. 2). Świadczy to o jeszcze dużej aktywności tych m iast w regionie, przy jednoczesnym braku zewnętrznego „zasilania” m i
gracyjnego regionu (Runge, Kłosowski 2000). Na Śląsku największy, ponad 80-procentowy udział imigrantów z m iast posiadały ośrodki miejskie: Chorzów, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice czy M ysłowice. Stosunkowo wysoki napływ ludności miejskiej zaobserwowano także w niektórych powiatach, sąsia
dujących bezpośrednio z miastami konurbacji śląskiej (Będzin, W odzisław Śląski oraz Mikołów).
W ysoki napływ ludności miejskiej do m iast w województwie małopolskim odnotowano także w powiecie W ieliczka, który stanowi typow ą sypialnię Kra
kow a oraz w m iastach powiatu nowosądeckiego, gdzie obserwujem y
urbaniza-Rys. 2.Napływludnościz miastdomiastw województwachśląskimi małopolskimw 1999r. (w % ogółemludności napływowej) Źródło: Opracowanie własne napodstawiedanychGUS.
<1)
■N
$
o o
13 O
"OO
cm
"O
o o
■o oN co
CL CM CO c o
I I I
__
Rys. 3.Saldo migracji ludności w miastach województwśląskimi małopolskimw 1999r. (na 1000ludności ogółem) Źródło: Opracowanie własne napodstawiedanychGUS.
w województwie śląskim występuje na osi północ-południe, a najw iększe natę
żenie odpływu powyżej 70% obejmuje cześć centralną. Odpływ z m iast do miast przekraczający 80% wystąpił w Chorzowie, Siemianowicach Śląskich oraz w Świętochłowicach.
W przypadku województwa małopolskiego odpływ ludności miejskiej do miast był generalnie niższy niż w województwie śląskim i kształtow ał się na poziomie 40-50% ogółu odpływów z miast. Największy odpływ w idoczny był w powiatach o charakterze typowo rolniczym, np. brzeski, oraz w powiecie wielickim, z którego odpływ ludności miejskiej następuje szczególnie do K ra
kowa. Najniższy poniżej 40% ogółu odpływów ludności miejskiej odnotowano w dużych miastach regionu: Tarnowie i Nowym Sączu.
Następstwem opisanych powyżej parametrów migracji jest współczynnik sal
da migracji. Zarówno w województwie małopolskim, jak i śląskim średnia w ar
tość salda jest ujem na i wynosi odpowiednio minus 0,7%o i minus 0,8%o.
„W wyniku nałożenia się na siebie w latach 90. fazy niżowej ogólnopolskie
go cyklu demograficznego, jak i konsekwencji przem ian ustrojowo-gospodar- czych [...] następuje tzw. «przejęcie» przez gminy wiejskie funkcji przyciągania imigrantów stałych. M iasta stają się ośrodkami odpływu ludności” (Runge, Kłosowski 2000). Podobne zjawisko miało miejsce w Małopolsce. W ysokie war
tości salda migracji, jakie jeszcze występowały w latach osiem dziesiątych, zmieniły swój znak na ujem ny w latach dziewięćdziesiątych (W arych 1998).
Wiązać to należy z procesem suburbanizacji, który objął Kraków oraz większe miasta regionu. Duży odpływ ludności z m iast wystąpił szczególnie do strefy podmiejskiej miasta, która ze względu na aspekty ekonomiczne, społeczne czy też ekologiczne stała się bardziej atrakcyjna dla ludności miejskiej.
Wartości dodatnie salda migracji w województwie m ałopolskim odnotowano przede wszystkim w Krakowie oraz w powiatach: wielickim, m yślenickim, li
manowskim i proszowickim. Pozostałe jednostki odnotowały saldo ujemne.
Największe straty migracyjne sięgające powyżej 3%o wystąpiły w m iastach po
wiatów zachodniej M ałopolski, a więc terenach starej urbanizacji przemysłowej (olkuski, chrzanowski, oświęcimski). Saldo ujem ne jest wynikiem szczególnie wysokiego odpływu ludności miejskiej z tych ośrodków.
W województwie śląskim dodatnie saldo migracji wystąpiło w większości powiatów północnej części regionu i było rezultatem bardzo wysokich napły
wów w tych m iastach (rys. 3). Straty migracyjne odnotowano natom iast w m ia
stach, które rozwinęły się na podstawie jednej funkcji, ja k ą zazwyczaj było gór
nictwo. Przykładem m ogą być Żory ze współczynnikiem salda (minus 8,4%o), oraz Jastrzębie Zdrój (minus 9,4%o). Fakt przynależności Jastrzębia do tej właś
nie grupy należałoby tłumaczyć słabym wykształceniem poczucia tożsamości z nowym m iejscem zamieszkania migrantów, których część po pewnym czasie zaczęła wracać w swoje rodzinne strony (Runge, Kłosowski 2000).
Wyniki badań nad przemieszczeniami ludności województw śląskiego i małopo
lskiego potw ierdzają zróżnicowanie regionalne badanego obszaru. Napływ do m iast Śląska nie jest już tak duży, jak to miało miejsce w latach wcześniejszych, niemniej jednak jest on nadal wysoki. Spadło znaczenie największych miast województwa w przyciąganiu potencjalnych migrantów. W M ałopolsce napływ ludności do m iast wystąpił w strefie oddziaływania dużych miast, co łączyć na
leży z procesem suburbanizacji. Natom iast odpływ ludności z m iast do m iast si
lniej zaznaczył się szczególnie w rejonach dotkniętych kryzysem gospodar
czym. Szczególnie duży wystąpił w powiatach położonych w zachodniej części województwa małopolskiego. Kobiety kierowały się głównie do powiatów południowej części województwa M ałopolskiego na osi K raków-Zakopane, gdzie rozw ijają się usługi turystyczne i wypoczynkowe. Napływ kobiet do wo
jew ództw a śląskiego wystąpił jedynie do wybranych m iast konurbacji śląskiej.
M igracje o kierunku m iasto-m iasto szczególnie widoczne były na terenach ko
nurbacji katowickiej, gdzie uwidacznia się od lat dziew ięćdziesiątych tendencja dom ykania m igracyjnego regionu Śląska (Runge 1998).
Rozkład przestrzenny salda jest wyraźnie zróżnicowany przestrzennie w oby
dwu województwach. Konurbacja katow icka cechuje się w większości ujem
nym saldem migracji (dotyczy to szczególnie miast monofunkcyjnych), zaś w województwie m ałopolskim uwidacznia się strefa podm iejska aglomeracji krakowskiej o dodatnim saldzie migracji ludności.
Literatura
DŁUGOSZ Z., 2000a, Wpływ migracji ludności w miastach na poziom urbanizacji w okresie przemian ustro- jowo-ekonomicznych na przykładzie powiatów południowo-wschodniej Polski, [w:] Społeczne i gospodar
cze i przestrzenne przeobrażenia miast, red. J. Słodczyk, O pole 2000.
DŁUGOSZ Z., Ha y d u k ie w ic z L., 2000b, Migracje ludności na obszarze województw małopolskiego i karpa
ckiego w latach 1986-1997 w świetle wybranych mierników, [w:] Procesy i fo rm y ruchliwości przestrzen
nej ludności w okresie przemian ustrojowych, red. D. S zym ańska, Toruń.
RUNGE J., 1998, Ruchliwość przestrzenna województwa katowickiego na tle przem ian społeczno-ekonomicz- nych, [w:] Ruchliwość przestrzenna ludności w okresie przemian ustrojowych, red. D. Szym ańska, Toruń.
Ru n g e J., 2000, Tendencje przemian społeczno-demograficznych w miastach województwa śląskiego, [w:]
Społeczne i gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast, red. J. Stodczyk, O pole.
mańska, Toruń.
ZDROJEWSKIE., 2000, Regiony o charakterze napływowym i odpływowym w Polsce, [w:] Procesy i fo rm y ru
chliwości przestrzennej ludności w okresie przemian ustrojowych, red. D. Szymańska, Toruń.
THE INTERNAL MIGRATIONS OF THE URBAN POPULATION AS EXEMPLIFIED BY ŚLĄSKIE AND MAŁOPOLSKIE VOIVODESHIPS
S u m m a r y
The author’s research into the urban population flows in the voivodeships o f Małopolskie and Śląskie proves a considerable regional differentiation o f this part o f Poland The inflow to the cities o f the latter is still high - but lower than in the past. The greatest cities o f this province are not so attractive to the potential immi- grant. In Małopolskie Voivodeship, on the other hand, the flows toward the cities were observed especially within the ‘attraction’ zone o f the greatest cities, due to the sub-urbanisation process. The outflow from some cities into others is typical o f the zones which are affected by the economic crisis the most, that is chiefly the western counties (poviats) o f Małopolskie Voivodeship. Women have moved mostly to its Southern counties (those lying on the Cracow-Zakopane axis), where the tourist and recreation sector is developing. Their inflow in the case o f Silesia concerns only some cities. Migrations o f the city-city type are characteristic o f Katowice Conurbation, where the trend o f limiting the population flow scope had lasted sińce the 90s. The spatial pat- tern o f the migration balance is differentiated in both provinces. Katowice Conurbation shows generally a negative balance (mostly its mono-functional cities), whereas this balance is positive within Cracow Ag- glomeration.
, j-a iu jp- . •■■', Aą^y.-■'■&■* is*,
'
'
■
-Robert Rauziński, Uniwersytet Opolski, Politechnika Opolska Romuald Jończy, Uniwersytet Opolski
WPŁYW EMIGRACJI ZAGRANICZNEJ