Demograficzne i społeczne aspekty rozwoju miast
UNIWERSYTET OPOLSKI
Demograficzne i społeczne aspekty rozwoju miast
pod redakcją naukową Janusza Słodczyka
OPOLE 2002
Członkowie: Stanisław Gajda, ks. Piotr Jaskóła, Adam Latała, Marek Masnyk, Janusz Słodczyk, K rzysztof Szczegot, Janina Hajduk-Nijakowska
RECENZENCI Adam Jelonek Andrzej Matczak
REDAKTOR Halina Szczegot
REDAKTOR TECHNICZNY Halina Szczegot
SKŁAD KOMPUTEROWY Jolanta Kotura
PROJEKT OKŁADKI Janusz Młynarski
ISBN 83-88796-72-0
Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 45-037 Opole, ul. H. Sienkiewicza 33.
Składanie zamówień: tel. (077) 441 08 78; e-mail: wydawnictwo@uni.opole.pl Druk: Wydawnictwo Św. Krzyża, 45-007 Opole, ul. Katedralna 4.
Nakład: 500 egz. Objętość: 18,0 ark. wyd.; 15,0 ark. druk.
50 tys. m ieszkańców ... 25 Maria SOJA, Przyrost rzeczywisty ludności miejskiej Karpat w latach
1978-1998 a struktura wielkościowa m i a s t ... 37 Anna WARYCH-JURAS, Migracje ludności miast na przykładzie
województwa śląskiego i m ałopolskiego... 4 7
Robert RAUZIŃSKI, Romuald JOŃCZY, Wpływ emigracji zagranicznej na sytuację społeczno-ekonomiczną w miastach i gminach województwa
opolskiego... 57
Dariusz ŚWIĄTEK, Zmiany narodowościowe w miastach południowej
Słow acji... 77
Zbigniew DŁUGOSZ, Stan i tendencje procesu starzenia się ludności miast
Polski w świetle wybranych m ie r n ik ó w ... 93 Sławomir KUREK, Proces starzenia się ludności w powiatach miejskich
na tle pozostałych jednostek osadniczych... 103 Alicja SZAJNOWSKA-WYSOCKA, Urbanizacja demograficzna Gliwic . . . 117 Marika PIRVELI, Model struktury społecznej w mieście okresu przemian . . 127 Jaroslav VENCALEK, Uzemni identita jako spolećensky fenomen rozvoje
mest (Tożsamość przestrzenna jako czynnik społeczny rozwoju miast) . . 133 Kazimierz PERECHUDA, Dyfuzja wiedzy w dużym m ie ś c ie ... 143 Elżbieta CHĄDZYŃSKA, Charakterystyki przestrzeni zagospodarowanej
wpływające na decyzje o zmianie miejsca zamieszkania - na przykładzie
badań holenderskich oraz Wrocławia i o k o l i c ... 151 Maria ZRAŁEK, Środowisko mieszkalne współczesnego m ia s ta ... 159
się poziomu życia gospodarstw domowych w miastach (analiza ekonome- tryczno-statystyczna)... 175 Joanna WIĘCŁAW, Jakość życia w suburbiach Krakowa - podstawowe
wymiary życia sp o łe c z n eg o ... 197 Bartosz CHORKOWY, Struktura dochodów gospodarstw domowych
w miastach w 1999 r o k u ... 209 Mieczysław MORAWSKI, Miasto wobec wyzwań i oczekiwań pracowników
w i e d z y ... 223 Urszula ŁANGOWSKA-SZCZĘŚNIAK, Aleksandra PIASECKA, Agnieszka
BOBROWSKA, Bezrobocie a przestępczość w Polsce - próba określenia
związku przyczynowo-skutkowego tych zjaw isk ... 231
in the Voivodeship of S i l e s i a ... 25 Maria SOJA, The real growth in the urban population of the Carpathians
in the years 1978-1998 and the size structure of c i t i e s ... 37 Anna WARYCH-JURAS, The intemal migrations of the urban population
as exemplified by Śląskie and Małopolskie V o iv o d e s h ip s ... 47 Robert RAUZIŃSKI, Romuald JOŃCZY, The influence of emigration
abroad on the socio-economic situation in the cities and communes
of Opole V o iv o d e s h ip ... 57 Dariusz ŚWIĄTEK, The nationalistic changes in the cities of South
Slovakia... 77 Zbigniew DŁUGOSZ, The State and tendencies of the process of ageing
of populations of Polish cities in the light of selected measuring
elem ents... 93 Sławomir KUREK, The process of population ageing in borough counties
against the background of other settlement u n i t s ... 103 Alicja SZAJNOWSKA-WYSOCKA, The demographic urbanisation
of G liw ic e ... 117 Marika PIRVELI, The model of social structure in the city of the time
of tra n sfo rm atio n ... 127 Jaroslav VENCALEK, The spatial identity as a social phenomenon
in urban d e v e lo p m e n t... 133 Kazimierz PERECHUDA, The diffusion of knowledge in a big city . . . . 143 Elżbieta CHĄDZYŃSKA, The characteristics of the managed space to
influence decisions on changing the place of residence - as exemplified
by Dutch research and research into Wrocław and its environs . . . 151
Krystyna HANUSIK, Urszula ŁANGOWSKA-SZCZĘŚNIAK, Formation of the level of households living standards in cities (an econometric-
-statistical a n a l y s i s ) ... 175 Joanna WIĘCŁAW, A subjective evaluation of the ąuality of life in the
suburbs of Cracow ... 197 Bartosz CHORKOWY, The structure of incomes of households in cities
in 1999 ... 209 Mieczysław MORAWSKI, The city faćing challenges and expectations
from the workers dealing in k n o w le d g e ...223 Urszula ŁANGOWSKA-SZCZĘŚNIAK, Aleksandra PIASECKA,
Agnieszka BOBROWSKA, Unemployment versus criminality in Poland
- an essay at determining the cause-effect relation of the phenomena . . 231
przedstawiona na II Konferencji poświęconej przem ianom miast, zorganizow a
nej przez Zakład Geografii i Gospodarki Przestrzennej, W ydziału Ekonom icz
nego Uniwersytetu Opolskiego, która odbyła się w Jarnołtów ku w m aju 2001 roku.
Problem atyka demograficzna i społeczna w rozwoju m iast była jednym z naj
ważniejszych obszarów dyskusji, która odbyła się w trakcie wspom nianego spo
tkania, między geografami społecznymi, ekonomistami specjalizującymi się w zakresie polityki społecznej, demografami i przedstawicielami innych dyscyp
lin. W rezultacie postanowiliśmy poświęcić tym zagadnieniom odrębne w ydaw nictwo.
W ramach prezentowanego zbioru artykułów wyróżnić m ożna kilka kierun
ków badań. Pierwsza grupa dotyczy zagadnień związanych z przemianami róż
nych elem entów struktur demograficznych miast. A rtykuły zaw ierają szereg ważnych spostrzeżeń i wniosków.
Na podstawie badania m iast liczących powyżej 100 tys. m ieszkańców J. Pet- ryszyn zauważa, że większość dużych m iast w Polsce pod koniec lat dziew ięć
dziesiątych wykazywała regres lub stabilizację liczby ludności. Z tymi stwier
dzeniami korespondują ustalenia A. i J. Runge, którzy prezentują wynik badań największych m iast województwa śląskiego. Autorzy zaobserwowali również postępujące starzenie się społeczności badanych miast, a także przejawy sub- urbanizacji polegające na większej dynamice spadku liczby ludności w central
nej części badanego obszaru niż w strefach peryferyjnych.
Badania 46 miast karpackich, przeprowadzone przez M. Soję, również w ska
zują na ograniczenie tempa rozwoju ludnościowego m iast w okresie transform a
cji. Coraz m niejszą rolę w rozwoju miast odgrywa napływ migracyjny, co świad
czy o tym, że duża grupa ośrodków straciła atrakcyjność jako cel migracji.
Kolejne dwa artykuły w całości dotyczą migracji, przy czym A. W arych-Ju- ras analizuje wielkość i natężenie migracji ludności miast regionu śląskiego i m ałopolskiego, natom iast R. Rauziński i R. Jończy koncentrują się na społecz
nych i ekonom icznych skutkach stałych, a także czasowych migracji zagranicz
nych, dla m iast województwa opolskiego.
Sygnalizowane przez innych autorów starzenie się ludności miast w Polsce jest przedm iotem rozważań Z. Długosza, a także S. Kurka. Z. Długosz wykazał, że w zrost udziału ludności w wieku powyżej 64 był silnie zróżnicowany zależ
nie od regionu Polski - największy wzrost miał miejsce w zachodnich regio
nach kraju. W arto podkreślić, iż w celu lepszego określenia badanego zjawiska autor zastosował opracowane przez siebie wskaźniki demograficznego starzenia się ludności miejskiej. Natom iast przedmiotem analizy S. Kurka, który także in
teresuje się wspomnianym zagadnieniem, jest zbiór miast powiatowych. Jak sądzi autor, w tej grupie m iast także będziemy obserwowali pogłębianie się pro
cesu starzenia ludności.
S zczegółow ą obejm ującą okres powojenny, analizę rozw oju demograficzne
go Gliwic prezentuje A. Szajnowska-W ysocka, wskazując na zm niejszającą się wielkość napływu migracyjnego i ujem ny dla m iasta bilans ruchów migracyj
nych od połowy lat dziewięćdziesiątych, co wiąże z m igracją zagraniczną a także procesem suburbanizacji. Do grupy artykułów dotyczących struktury ludności m iast zaliczyć m ożna również analizę D. Świątka, pośw ięconą zmianom struk
tury narodwościowej w miastach południowej Słowacji.
Okres transformacji wiąże się z kształtowaniem innego m odelu struktury społecznej miasta. M. Pirveli prezentuje autorskie m odele społeczeństwa kra
jów wolnorynkowych, społeczeństwa w okresie realnego socjalizmu i społeczeń
stwa w okresie transformacji. Procesy związane z poszukiwaniem nowego mo
delu społeczeństwa znajdują zdaniem autorki, wyraz w przemianach struktur urbanistycznych.
W badaniach dotyczących m iast od wielu lat istnieje nurt dotyczący percepcji przestrzeni miejskiej, wizerunku miasta w świadomości ludzi i poczucia tożsa
mości w odniesieniu do miasta. W naszym tomie kierunek ten reprezentowany jest przez J. Vencalka, który analizując zagadnienie tożsamości przestrzennej, wskazuje na czynniki decydujące o wizerunku miasta, jaki kształtuje się w świa
domości mieszkańców. Do wspom nianego nurtu poszukiwań zaliczyć też m oż
na badania nad preferencjam i przestrzennymi m ieszkańców miasta, które stano
w ią przedm iot zainteresowań E. Chądzyńskiej. Autorka stara się m.in. określić zbiór cech przestrzeni decydujących o jej atrakcyjności z punktu widzenia miesz
kańców. Również M. M orawski zestawia cechy m iasta istotne dla jego atrakcyj
ności, ale czyni to z punktu widzenia szczególnej grupy ludzi, ja k ą stanowią pracow nicy wiedzy, wskazując jednocześnie, jak istotne efekty wywołuje obec
gu lat m amy w Polsce do czynienia z kryzysem mieszkaniowym. M. Zrałek podkreśla, że po r. 1989 kryzys m ieszkaniowy pogłębia się. Obok niedoboru m ieszkań sytuację pogarszają: dekapitalizacja, brak bieżącej konserwacji i czę
sto niski poziom wyposażenia. W ielkim zagrożeniem jest m ożliw ość prze
kształcenia się blokowisk w dzielnice slumsów. Inne światło na problem jakości życia w miastach rzucają wyniki badań K. Hanusik i U. Łangow skiej-Szczęś
niak, które wykorzystały modele ilościowe opisujące zachowania konsum pcyj
ne oraz dochody gospodarstw domowych w miastach, oceniając poziom życia w miastach zależnie od ich wielkości. Jakość życia jest również przedm iotem zainteresowania J. W ięcław, która ocenia ją, analizując podstawowe wym iary życia na obszarach podm iejskich Krakowa. Istotne informacje o jakości życia w miastach zawiera struktura dochodów gospodarstw domowych, która stanowi przedm iot analizy B. Chorkowego. Odrębnym zagadnieniem są występujące w m iastach patologie, takie jak przestępczość. Próbę określenia związku przy- czynowo-skutkowego bezrobocia i przestępczości podejm ują U. Łangowska- -Szczęśniak, A. Piasecka, i A. Bobrowska.
W yrażając nadzieję, że nasza publikacja zainteresuje szeroki krąg badaczy zajmujących się dem ograficzną i społeczną problem atyką miast, chciałbym powołać się na fragmenty recenzji, które przygotowali prof. zw. dr hab. Adam Jelonek i prof. dr hab. Andrzej Matczak. W opinii o całości tomu Pan Profesor Adam Jelonek stwierdza, że „zawiera on wiele relacji z badań em pirycznych w wybranych miastach, bądź zbiorach miast, które m ogą być przyczynkami do budowy teorii przem ian w miastach polskich w okresie transformacji ustrojo
wej. Cenne są również próby klasyfikacji zjawisk i pewnych uogólnień teorety
cznych wynikających z już zrealizowanych badań i obserwacji. Tom stanowi zatem cenny dorobek naukowy z zakresu geografii osadnictwa”. N atom iast Pan Profesor Andrzej M atczak podkreśla w swojej recenzji, że prezentow any zbiór artykułów „charakteryzuje dobry poziom naukowy, zwartość analizy i ścisłe jej udokum entowanie ilościowe” .
Bardzo dziękuję obu Panom Profesorom za zawarte w recenzjach cenne uw a
gi i propozycje, które pom ogły w przygotowaniu ostatecznej wersji prezentow a
nej publikacji.
Janusz Słodczyk
mod(&w jj& b ) 4 & r& W - l , . i Qfl
» i . : « ? oi§IBK4 la >!|5»W.. . a w j ś j w p g ^ (0MrtS«5« Hfe
’w 1 f >&**! udo ^ftj,;iśTsŁ d s t m ;;
Jacek Petryszyn Uniwersytet Śląski
ROZWÓJ DEMOGRAFICZNY DUŻYCH MIAST W POLSCE
Przeprowadzona w niniejszym artykule analiza m a pokazać, jak kształtow ał się stan i dynamika wzrostu demograficznego dużych miast w Polsce w drugiej połowie XX w. W dotychczasowych badaniach dużych miast przyjm owano krótszy okres czasu (Eberhardt 1968; M ikołajewicz 2000; Tkocz, Zuzań- ska-Żyśko 1996), albo m niejszą liczbę miast. W iększość prac dotyczyła tzw.
wielkich m iast polskich, czyli m iast liczących 300 tys. i więcej m ieszkańców (Eberhardt 1968; Tkocz, Zuzańska-Żyśko 1996). Liczne były także monografie jednego m iasta, w tym monografie dużych miast, np. o przem ianach dem ografi
cznych Chorzowa (Runge 1997).
Niniejsze opracowanie ujmuje te m iasta w Polsce, których liczba ludności osiągnęła wartość progow ą 100 tys. m ieszkańców na koniec 1999 r. W w arun
kach polskiej sieci osadniczej przełomu XX i XXI w. powyższa wielkość kry
tyczna pomiędzy miastem średnim a dużym była dotychczas najczęściej stosowa
na do wydzielenia dużych miast (Harańczyk 1998; Michalski 1995; Mikołajewicz 2000). Przy zbieraniu danych dotyczących liczby ludności w dużych m iastach sięgnięto do podstawowych źródeł informacji. Takie podejście pozwoliło uzys
kać za każdym razem wartości w granicach adm inistracyjnych m iast obo
wiązujących w danym roku oraz dało możliwość uniknięcia błędów, które nie
raz pojaw iają się w przypadku wielokrotnego przepisywania liczb.
W trakcie analizy ujawniły się także trudności z interpretacją zmian adm ini
stracyjnych. Najlepszym tego przykładem jest Ruda Śląska, która powstała z połączenia dwóch miast: Rudy i Nowego Bytomia. W tabelach dla lat 1950 i 1955 przyjęto liczbę ludności Rudy (ze względu na pokrewieństwo nazwy), a nie większego Nowego Bytomia. Analizując liczbę ludności m iast i jej zmiany, należy pamiętać, iż są trzy źródła tych zmian:
- przyrost naturalny, w tym przypadku ludności miejskiej;
- migracje ludności, głównie ze wsi do miast;
- zmiany administracyjne granic jednostek osadniczych.
Stan ludności dużych miast
Przyjęto, że stan ludności dużych miast zostanie podany w pięcioletnich za
kresach czasowych, począwszy od 1950, a skończywszy na 1999 r. (tab. 1).
W ybór takich okresów uzasadniony jest m.in. istnieniem pięcioletnich planów społeczno-gospodarczych w czasach PRL-u. Dodatkowo dla lat dziewięćdzie
siątych przyjęto roczne okresy pom iaru liczby ludności ze względu na specyfikę przem ian demograficznych w tym czasie (tab. 2).
Tabela 1. Ludność dużych miast w latach 1950-1999
Miasto Liczba ludności (w tys.), stan w dniu 31 grudnia
1950“ 1955 1960b 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1999
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Warszawa 804 1001 1139 1253 1316 1436 1596 1659 1656 1635 1615
Łódź 620 674 710 744 763 798 836 848 848 823 800
Kraków 344 428 481 520 590 685 716 740 751 745 738
Wrocław 309 379 431 474 526 576 618 637 643 642 637
Poznań 321 375 408 438 472 516 553 575 590 581 577
Gdańsk 195 243 287 321 366 421 457 469 465 463 458
Szczecin 179 230 269 312 338 370 388 392 413 418 417
Bydgoszcz 163 202 232 257 282 323 349 366 382 386 386
Lublin 117 132 181 204 239 272 304 327 351 355 356
Katowice 175 200 270 286 305 344 355 363 367 352 343
Białystok 69 97 121 140 169 196 224 251 271 278 285
Częstochowa 112 150 165 175 188 200 235 249 258 259 257
Gdynia 103 130 148 166 192 221 236 246 252 252 255
Sosnowiec 96 124 132 140 145 196 246 256 259 248 242
Radom 80 118 130 144 160 175 191 216 229 233 232
Kielce 61 74 90 103 127 151 185 203 214 214 212
Gliwice 120 135 135 163 172 197 198 210 214 213 211
Toruń 81 93 105 115 130 149 174 191 202 205 206
Bytom 174 181 183 191 188 234 234 239 231 227 204
Zabrze 172 183 190 199 198 204 196 198 205 201 199
Bielsko-Biała 57 67 75 83 106 121 164 176 181 180 180
Olsztyn 44 56 68 75 95 113 133 150 163 168 173
Rzeszów 28 52 63 69 83 96 121 142 153 160 162
Ruda Śląska' 34 39 132 141 143 150 159 166 171 166 157
Rybnik 27 30 34 38 44 103 123 138 144 145 144
Wałbrzych 94 110 117 125 125 128 134 139 141 139 136
Opole 39 56 64 76 87 106 117 126 128 130 129
Gorzów Wielkopolski 33 45 59 67 75 87 106 116 124 125 126
Włocławek 52 60 63 68 78 91 107 117 122 123 123
Tarnów 37 59 71 78 86 98 105 116 121 122 121
Chorzów 129 141 147 154 152 156 150 142 132 125 121
Zielona Góra 32 40 54 63 74 84 101 110 114 116 119
Koszalin 19 38 44 53 65 78 94 101 109 111 113
Legnica 39 52 64 72 76 82 90 99 105 108 109
Kalisz 56 66 70 76 82 87 99 104 106 107 107
Grudziądz 45 57 65 72 77 82 90 95 102 103 102
Słupsk 33 44 53 59 69 78 86 93 101 103 102
Jastrzębie-Zdrój 2 2 3 9 25 91 98 101 104 103 102
Pogrubienie - wartość maksymalna w tabeli dla poszczególnych miast.
a Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 3 grudnia 1950 r.
b Wyniki Spisu Powszechnego z 6 grudnia 1960 r.
c Ruda Śląska powstała z połączenia w 1959 r. miast: Ruda i Nowy Bytom (76 tys. mieszkańców w 1950 r.).
Źródło: Demografia, 1992; Rocznik Demograficzny, 1997, 2000; Rocznik Statystyczny, 1956, 1967, 1971, 1976, 1981, 1986; Zmiany administracyjne miast 1945-1984, GUS, Warszawa.
Tabela 2. Ludność dużych miast w latach 1990-1999
Miasto Liczba ludności (w tys.), stan w dniu 31 grudnia
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Warszawa 1656 1653 1645 1643 1641 1635 1629 1625 1619 1615
Łódź 848 845 838 834 829 823 818 812 807 800
Kraków 751 751 744 745 746 745 741 741 741 738
Wrocław 643 644 641 642 643 642 641 639 638 637
Poznań 590 590 583 583 582 581 581 580 578 577
Gdańsk 465 467 462 463 463 463 462 461 459 458
Szczecin 413 414 416 418 420 418 419 419 417 417
Bydgoszcz 382 384 384 385 386 386 387 386 387 386
Lublin 351 353 350 352 353 355 355 356 356 356
Katowice 367 367 360 359 355 352 351 349 346 342
Białystok 271 273 274 276 277 279 281 283 284 285
Częstochowa 258 259 260 260 260 259 260 258 258 257
Gdynia 252 252 250 251 251 252 252 252 254 255
Sosnowiec 259 259 251 250 249 248 246 244 244 242
Radom 229 230 230 232 232 233 233 233 232 232
Kielce 214 215 214 214 214 214 214 213 212 212
Tabela 2. cd.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Gliwice 214 216 214 215 214 213 213 213 212 211
Toruń 202 202 203 203 204 205 205 206 206 206
Bytom 231 232 229 230 228 227 225 226 206 204
Zabrze 205 206 204 204 202 201 201 201 200 199
Bielsko-Biała 181 184 180 181 180 180 180 180 180 180
Olsztyn 163 165 165 166 167 168 169 170 171 173
Rzeszów 153 155 157 159 160 160 161 161 162 162
Ruda Śląska 171 172 168 168 167 166 165 163 160 157
Rybnik 144 145 143 144 144 145 145 145 145 144
Wałbrzych 141 141 141 140 140 139 139 138 137 136
Tychy 192 139 137 137 135 134 134 133 133 133
Dąbrowa Górnicza 137 139 132 133 131 130 132 131 131 131
Płock 123 125 125 126 127 127 128 131 131 131
Elbląg 126 127 127 128 129 129 129 129 130 130
Opole 128 129 130 130 131 130 131 130 130 130
Gorzów Wielkopolski 124 125 125 125 125 125 125 126 126 126
Włocławek 122 123 122 123 123 123 123 123 123 123
Tarnów 121 122 122 122 122 122 122 122 122 121
Chorzów 132 132 129 127 127 125 124 123 122 121
Zielona Góra 114 115 115 116 116 116 117 118 118 119
Koszalin 109 110 111 111 112 112 112 112 112 113
Legnica 105 106 107 107 108 108 109 109 109 109
Kalisz 106 107 107 107 107 107 107 107 107 107
Grudziądz 102 103 103 104 103 103 103 103 102 103
Słupsk 101 102 102 102 103 103 103 102 102 102
Jastrzębie-Zdrój 104 105 104 104 104 103 103 103 102 102
Pogrubienie - wartość maksymalna w tabeli dla poszczególnych miast.
Źródło: Demografia, 1992; Rocznik Demograficzny, 1997, 1999, 2000; Rocznik Statystyczny Demografii, 1994, 1995, GUS, Warszawa.
Okazało się, iż 42 m iasta spełniały przyjęte kryterium wielkości pod koniec lat dziewięćdziesiątych. W śród nich 1 miasto liczyło ponad m ilion m ieszkań
ców, kolejne 4 m iasta przekraczały 500 tys. m ieszkańców, a następne 5 miast li
czyło więcej niż 300 tys. mieszkańców. W szystkie razem stanowiły grupę 10 wielkich m iast w Polsce (tab. 1, 2). Natom iast spośród pozostałych ośrodków; 9 m iast miało ponad 200 tys. mieszkańców, a 23 miasta, czyli ponad połowa ba
danej grupy, przekraczały 100 tys. mieszkańców.
N a początku badanego okresu (w 1950 r.) było 16 miast, które według obec
nych kryteriów zaliczylibyśm y do m iast dużych, przy czym tylko 5 z nich sta
nowiło wielkie miasta, chociaż żadne nie było miastem milionowym, np. W ar
szawa w wyniku strat wojennych. 5 m iast znajdowało się w konurbacji górnośląskiej oraz 3 były miastami portowymi zlokalizowanymi nad Bałtykiem.
miast; w kilku nawet przypadkach odnotowano stały wzrost liczby ludności (tab. 1, 2). Dlatego podzielono duże m iasta na trzy grupy obrazujące odrębne typy rozwoju demograficznego, co przedstawia poniższe zestawienie. Podział na grupy dokonano według ujaw nienia się, bądź też nieujawnienia się, kolej
nych trzech faz rozwoju demograficznego do 1999 r.
Typy demograficzne dużych miast
Typ Miasto
Regresywny Chorzów (1977)“, Dąbrowa Górnicza (1982), Warszawa (1987), Gdańsk (1987), Bytom (1987), Łódź (1988), Katowice (1989), Poznań (1990), Sosnowiec (1990), Tychy (1990), Kraków (1991), Wrocław (1991), Kielce (1991), Gliwice (1991), Zabrze (1991), Bielsko-Biała (1991), Ruda Śląska (1991), Wałbrzych (1991), Jastrzębie-Zdrój (1991), Częstochowa (1992), Grudziądz (1993), Szczecin (1994)
Stabilny Włocławek (1990)b, Tarnów (1990), Kalisz (1990), Słupsk (1991), Opole (1992), Radom (1993), Rybnik (1993), Bydgoszcz (1994), Legnica (1994), Lublin (1995), Toruń (1995), Płock (1997) Progresywny Białystok, Gdynia, Olsztyn, Rzeszów, Elbląg, Gorzów Wielkopol
ski, Zielona Góra, Koszalin
‘ W nawiasach podano rok, w którym miasto osiągnęło największą liczbę ludności.
b W nawiasach podano rok, w którym rozpoczęła się stabilizacja liczby ludności w mieście.
Źródło: Opracowanie własne.
Pierwszy typ - m iasta o regresywnym charakterze liczby ludności. Typ ten obejmuje dosyć zróżnicow aną grupę miast, które osiągnęły już własne m aksi
mum ludności; rozpoczęta faza spadku liczby ludności. Najwcześniej m aksym al
ny stan ludności osiągnął Chorzów, bo ju ż w 1977 r. (rys. 1). Kolejne kilka m iast najw iększą liczbę m ieszkańców odnotowało w latach osiem dziesiątych, były to: Dąbrowa Górnicza (maksimum - 1982 r.), W arszawa (1987), Gdańsk (1987), Bytom (1987), Łódź (1988) i Katowice (1989). Duża grupa m iast m ak
simum ludności osiągnęła w latach dziewięćdziesiątych, głównie na początku tej dekady (tab. 2): Poznań (1990), Sosnowiec (1990), Tychy (1990), Kraków (1991), W rocław (1991), Kielce (1991), Gliwice (1991), Zabrze (1991), Biel-
2 - Demograficzne i społeczne..
sko-Biała (1991), Ruda Śląska (1991), W ałbrzych (1991), Jastrzębie-Zdrój (1991), Częstochowa (1992), Grudziądz (1993) i Szczecin (1994).
Drugi typ - m iasta o ustabilizowanej liczbie ludności (przejściowy charakter tej grupy ośrodków). Tw orzą go miasta, w których ludność osiągnęła określony stały poziom w latach dziewięćdziesiątych (tab. 2). Przyjęto tutaj, że spadek li
czby m ieszkańców miasta, po osiągnięciu największej wartości, nie mógł być większy niż 1 tys. osób. Do drugiego typu zaliczono następujące miasta:
W łocław ek (początek stabilizacji - 1990 r.), Tarnów (1990), Kalisz (1990), Słupsk (1991), Opole (1992), Radom (1993), Rybnik (1993), Bydgoszcz (1994), Legnica (1994), Lublin (1995), Toruń (1995) i Płock (1997).
Trzeci typ - m iasta o progresywnym charakterze liczby ludności. Najmniej liczna grupa miast, w których liczba m ieszkańców stale rosła od 1950 r. (brak drugiej i trzeciej fazy rozwoju demograficznego). Do grupy tej należą nastę
pujące m iasta (tab. 1): Białystok, Gdynia, Olsztyn i Zielona Góra oraz Rzeszów, Elbląg, Gorzów W ielkopolski i Koszalin, które w ykazują już pewne cechy sta
bilizacji liczby ludności.
W celu graficznego zobrazowania om ówionych typów rozwoju demograficz
nego wybrano trzy przykładowe m iasta (rys. 1). Najlepszym przykładem miasta o regresywnym charakterze liczby ludności jest Chorzów, który już w 1950 r.
należał do m iast dużych, m aksimum ludności osiągnął w latach siedemdzie
siątych, a w 1999 r. miał mniej ludności niż w połowie XX w. Kalisz wybrano jako przykład m iasta o wzrastającej liczbie ludności do 1990 r. i jej stabilizacji przez całą dekadę lat dziewięćdziesiątych. Natomiast najlepszym przykładem z grupy m iast o progresywnym charakterze liczby ludności jest Olsztyn.
--- Olsztyn — — Chorzów ---Kalisz
0 --- T--- --- --- --- T---,---T--- --- --- T---
1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1999
Lata
Rys. 1. Ludność wybranych dużych miast w latach 1950-1999 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tab. 1.
byłyby one niewielkie. Analizę dynamiki ludności przeprowadzono według zmian w poszczególnych dekadach, gdyż w ten sposób kształtowało się też ży
cie społeczno-gospodarcze w Polsce.
W latach pięćdziesiątych zauważa się dodatnie i duże przyrosty liczby ludno
ści wielu miast, które są dzisiaj miastami dużymi. Kilka m iast osiągnęło nawet bardzo duży przyrost (tab. 3):
- w latach 1950-1955 - m.in. Tychy (208%), Koszalin (200%), Rzeszów (186%), Tarnów (159%);
- w latach 1955-1960 - Ruda Śląska (338% - m.in. łączenie miast w jedno), dalszy wzrost Tychów (185%) oraz początek rozwoju Jastrzębia-Zdroju (150%).
Tabela 3. Dynamika wzrostu liczby ludności w dużych miastach
Miasto
Dynamika liczby ludności w okresach 5-letnich (w %), każdy początek okresu 100%
1950- -1955
1955- -1960
1960- -1965
1965- -1970
1970- -1975
1975- -1980
1980- -1985
1985- -1990
1990- -1995
1995- -1999
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Warszawa 125 114 110 105 109 111 104 100 99 99
Łódź 109 105 105 103 105 105 101 100 97 97
Kraków 124 112 108 113 116 105 103 101 99 99
Wrocław 123 114 110 111 110 107 103 101 100 99
Poznań 117 109 107 108 109 107 104 103 98 99
Gdańsk 125 118 112 114 115 109 103 99 100 99
Szczecin 128 117 116 108 109 105 101 105 101 100
Bydgoszcz 124 115 111 110 115 108 105 104 101 100
Lublin 113 137 113 117 114 112 108 107 101 100
Katowice 114 135 106 107 113 103 102 101 96 97
Białystok 141 125 116 121 116 114 112 108 103 103
Częstochowa 134 110 106 107 106 118 106 104 100 99
Gdynia 126 114 112 116 115 107 104 102 100 101
Sosnowiec 129 106 106 104 135 126 104 101 96 98
Radom 148 110 111 111 109 109 113 106 102 100
Kielce 121 122 114 123 119 123 110 105 100 99
Gliwice 113 100 121 106 115 101 106 102 100 99
Toruń 115 113 110 113 115 117 110 106 101 100
Bytom 104 101 104 98 124 100 102 97 98 90
Tabela 3. cd.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Zabrze 106 104 105 99 103 96 101 104 98 99
Bielsko-Biała 118 112 111 128 114 136 107 103 99 100
Olsztyn 127 121 110 127 119 118 113 109 103 103
Rzeszów 186 121 110 120 116 126 117 108 105 101
Ruda Śląska 115 338 107 101 105 106 104 103 97 95
Rybnik 111 113 112 116 234 119 112 104 101 99
Wałbrzych 117 106 107 100 102 105 104 101 99 98
Tychy 208 185 128 113 189 123 110 104 70 99
Dąbrowa Górnicza 128 137 107 103 129 176 98 99 95 101
Płock 115 116 125 131 122 117 112 107 103 103
Elbląg 138 117 110 106 108 113 107 107 102 101
Opole 144 114 119 114 122 110 108 102 102 99
Gorzów Wielkopolski 136 131 114 112 116 122 109 107 101 101
Włocławek 115 105 108 115 117 118 109 104 101 100
Tarnów 159 120 110 110 114 107 110 104 101 99
Chorzów 109 104 105 99 103 96 95 93 95 97
Zielona Góra 125 135 117 117 114 120 109 104 102 103
Koszalin 200 116 120 123 120 121 107 108 102 102
Legnica 133 123 113 106 108 110 110 106 103 10!
Kalisz 118 106 109 108 106 114 105 102 101 100
Grudziądz 127 114 111 107 106 110 106 107 101 99
Słupsk 133 120 111 117 113 110 108 109 102 99
Jastrzębie-Zdrój 100 150 300 278 364 108 103 103 99 99
Pogrubienie - zmniejszanie się liczby ludności (regres).
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych zawartych w tab. 1.
Lata sześćdziesiąte charakteryzują się znacznym spowolnieniem wzrostu om aw ianych miast, lecz jest on dalej dodatni dla większości ośrodków z wy
jątkiem 3 m iast aglomeracji górnośląskiej: Bytomia, Zabrza i Chorzowa (tab.
3). W wym ienionych m iastach obserwuje się niewielki spadek liczby ludności na poziom ie 1-2% w latach 1965-1970. Bardzo duży wzrost przeżywa nato
m iast Jastrzębie-Zdrój; trzykrotne powiększenie ludności w latach 1960-1965 i prawie takie samo w następnej pięciolatce. M iasto to stanowi doskonały przykład dynamicznie rozwijającego się ośrodka górniczego.
W kolejnej dekadzie, obejmującej lata siedemdziesiąte, duże miasta ponow
nie zw iększają dynamikę wzrostu, a szczególnie proces ten jest zauważalny w niektórych m iastach aglomeracji górnośląskiej (Rybniku, Tychach i Sosnow
cu) w latach 1970-1975 (tab. 3). Zwiększenie liczby mieszkańców w tych m ias
tach wiąże się głównie ze zmianam i administracyjnymi - przyłączeniem miast i osiedli. Największy przyrost dotyczy jednak Jastrzębia-Zdroju i osiąga war
demograficznego dużych miast, nieliczne spośród nich w ykazują przyrost po
wyżej 110%: Białystok, Radom, Olsztyn, Rzeszów, Rybnik i Płock, lecz doty
czy to tylko lat 1980-1985 (tab. 3). Natom iast w następnej pięciolatce żadne miasto już nie osiąga takiego tempa wzrostu. Kilka miast wykazuje stagnację licz
by m ieszkańców (100 %), a w takich miastach, jak: Chorzów (93%), Bytom (97%), Gdańsk (99%) i Dąbrowa Górnicza (99%) nawet maleje liczba m iesz
kańców.
Z kolei na ostatnią dekadę XX w. przypada wyraźna stabilizacja, a nawet spadek liczby ludności dużych m iast w Polsce. N a podstawie analizy wielkości wzrostu demograficznego (tab. 3) w ostatnim z om awianych okresów (lata 1995-1999) wydzielono trzy grupy dużych miast. Pierwsza grupa m iast o ujem nym wzroście demograficznym składała się z ponad połowy zbiorowości du
żych miast. Należały do niej 23 miasta: Bytom (90%), Ruda Śląska (95%), Łódź (97%), Katowice (97%), Chorzów (97%), Sosnowiec (98%), W ałbrzych (98%) oraz 16 m iast z 99-procentow ą dynam iką (tab. 3). D rugą grupę ośrod
ków, cechujących się brakiem wzrostu demograficznego (100%), stanowiły na
stępujące miasta: Szczecin, Bydgoszcz, Lublin, Radom, Toruń, W łocławek i Ka
lisz. Natomiast do grupy m iast o dodatnim wzroście demograficznym należały miasta: Białystok, Olsztyn, Płock, Zielona Góra (każde po 103%), Koszalin (102%) oraz Gdynia, Rzeszów, Elbląg, Gorzów W ielkopolski i Legnica, które wykazały niewielki przyrost (101%).
N a rys. 2 zaprezentowano przykładowe m iasta o różnej dynamice wzrostu demograficznego. Tychy wykazywały bardzo w ysoką dynamikę wzrostu liczby ludności w latach pięćdziesiątych oraz w okresie 1970-1975 (m.in. przyłączenie administracyjne Bierunia Starego i Lędzin w 1975 r.), później nastąpiło stopnio
we zmniejszenie dynamiki aż do wartości poniżej 100% w latach dziew ięćdzie
siątych. W 1991 r. wyłączono z Tychów wszystkie wcześniej przyłączone m ia
sta i gminy. Jastrzębie-Zdrój wykazywało jeszcze w iększą dynamikę liczby ludności w latach 1955-1975, a później nastąpił znaczny jej spadek. Przy
kładem m iasta o stabilnej i niewysokiej dynamice wzrostu demograficznego jest Toruń, w którym jej m aksimum przypadło na lata 1950-1955 i lata siedem dzie
siąte (115-117% ), a w latach dziewięćdziesiątych nastąpiła stabilizacja liczby ludności. W reszcie Koszalin jest miastem o dodatnim wzroście dem ograficz
nym przez cały badany okres 50 lat.
(%)
Okresy
Rys. 2. Dynamika wzrostu liczby ludności wybranych dużych miast w okresach 5-letnich dla lat 1950-1999 (każdy początek okresu 100%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tab. 3.
Zakończenie
W badanym okresie obejmującym lata 1950-1999 następowały znaczne zmiany wielkości miast. Niemniej jednak w tym długim okresie czasu wyraźnie zaznaczają się dwa etapy zmian liczby ludności dla większości omawianych miast. Pierwszy etap znacznie dłuższy, bo trwający mniej więcej do końca lat osiem dziesiątych, charakteryzował się wzrostem dużych miast; proces ten prze
biegał w niektórych ośrodkach bardzo dynamicznie. Natom iast lata dziewięć
dziesiąte to czas wyham owania przyrostu ludności dużych miast, a w wielu ośrodkach wystąpiła tendencja przeciwna, czyli ubytek ludności. Szczególnie widać tę zmianę w m iastach konurbacji górnośląskiej, gdzie ów proces roz
począł się najwcześniej (pod koniec lat siedemdziesiątych) oraz przybrał wię
ksze rozm iary (por. tab. 1, 2, 3).
Jeżeli chodzi o liczbę dużych miast, to w 1950 r. było ich 16, najw iększą li
czebność osiągnęły na początku lat dziewięćdziesiątych (43 miasta), a obecnie są 42 takie miasta. Przy czym 3 z nich: Grudziądz, Słupsk i Jastrzębie-Zdrój za
grożone są spadkiem liczby ludności poniżej 100 tys. (tab. 2). Byłym miastem dużym jest W odzisław Śląski, który w latach 1975-1991 przekraczał progową liczbę ludności. Stan taki wynikał ze zmian administracyjnych, zarówno gwał
towny wzrost, jak i spadek wielkości W odzisławia Śląskiego, który obecnie li
czy 50 tys. mieszkańców.
i Dąbrowy Górniczej). Z kolei wyłączenia z dużych m iast m iały m iejsce głów
nie w latach dziewięćdziesiątych (najwięcej ludności ubyło w Tychach, W o
dzisławiu Śląskim i Bytomiu).
Gdyby policzyć wskaźniki przyrostu ludności jako stosunek liczby ludności na końcu okresu do ludności na początku okresu badawczego, to Jastrzębie- -Zdrój osiągnęło największy, około pięćdziesięciokrotny wzrost w ciągu 50 lat.
N ajm niejszą w artością wskaźnika cechował się Chorzów, ponieważ w tym cza
sie odnotowano tam zmniejszenie liczby ludności (wskaźnik 0,94). Pozostałe m iasta wykazały bardzo różne wzrosty liczby ludności, np. Tychy dziesięcio
krotny, a Koszalin sześciokrotny (tab. 1).
W wyniku przeprowadzonej analizy rozwoju demograficznego zauważono, iż większość dużych miast pod koniec lat dziewięćdziesiątych wykazywała spadek lub stabilizację liczby ludności, a proces ten rozpoczął się wcześniej w za
głębiach górniczych i dużych ośrodkach miejsko-przemysłowych. Natomiast kil
ka m iast dużych wydaje się być w dalszym ciągu ośrodkami rozwojowymi pod względem ludnościowym, pomimo niskiego przyrostu naturalnego w kraju oraz zmniejszenia się migracji ze wsi do miast. Są to m iasta poniżej 300 tys. m iesz
kańców, położone dosyć daleko od ośrodków największych koncentracji ludno
ści w kraju. N a północnym wschodzie jest to Białystok, na północy - Olsztyn, Elbląg, Gdynia i Koszalin, na zachodzie - Gorzów W ielkopolski i Zielona Góra oraz Rzeszów w południowo-wschodniej Polsce.
Badając przem iany dużych miast i program ując ich rozwój, należy także pa
miętać o tym, iż czynnik demograficzny jest jednym z najważniejszych, jeżeli nie najważniejszym czynnikiem zmian, jakie m ają m iejsce w ich życiu społecz
nym i gospodarczym.
Literatura
EB E R H A R D T P., 1968, Wielkie miasta ja ko ośrodki koncentracji działalności gospodarczej i społecznej w Pol
sce, „Biuletyn KPZK PAN”, z. 47.
H A R A Ń C ZY K A., 1998, M iasta Polski w procesie globalizacji gospodarki, PWN, Warszawa.
MICHALSKI T., 1995, Problematyka badawcza dużych miast na łamach „Przeglądu Geograficznego ” i „ Cza
sopisma Geograficznego " w latach 1918-1994, [w:] VIII Konwersatorium wiedzy o m ieście:,, Centra i p e
ryferie dużych miast. Transformacja i przyszłość. Pojęcia i metody badawcze", Łódź, s. 7 7 -8 2 . MIKOŁAJEWICZ z., 2000, Procesy rozwoju dużych miast Polski w okresie transformacji, [w:] Społeczne, go
spodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast, red. J. Słodczyk, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 27—42.
RUNGE J., 1997, Przemiany demograficzno-spoleczne Chorzowa w latach 1945-1995, „Zeszyty Chorzo
wskie”, t. 2, Chorzów, s. 3 4 -5 1 .
TKOCZ M., Zu z a n s k a-ŻYŚKO E., 1996, Charakterystyka wielkich miast Polski, „Wiadomości Statystyczne”, t. X L I, z. 12, GUS, Warszawa, s. 84—93.
THE DEMOGRAPHIC DEVELOPMENT OF BIG CITIES IN POLAND S u m m a r y
A demographic analysis carried out in the article shows how the State and dynamics o f populations o f big agglomerations in Poland changed in the second half o f the 20lh century. The article covers all the cities o f Po- land which have over 100 thousand inhabitants. On the basis o f the research it was found that the majority of the big cities in Poland showed a decline or stabilisation as regards the number o f their residents towards the end o f the nineties. The process began the earliest in the mining basins and big industrial centres. In the exam- ined set o f cities some o f them may be indicated to be still developing. They are cities which do not exceed 300 thousand inhabitants, located in a fair distance from centres o f the highest population concentration.
