Status internacjonalizmów w języku polskim i języku bułgarskim
11.1. Najpopularniejsze wśród neologizmów formanty słowotwórcze
Dzisiaj najpopularniejsze formanty słowotwórcze (rodzime i obce) świadomy użytkownik współczesnego języka polskiego czy bułgarskiego może wskazać bez specjalnego problemu i bez przeprowadzenia
skom-162 Forma występująca w komunikacji bezpośredniej Bułgarów w Internecie.
145 plikowanych badań językoznawczych. Dzieje się tak dlatego, że media nieustannie utrwalają różne derywaty zbudowane na podstawie najpo-pularniejszych współcześnie sufiksów. W takiej sytuacji trudno pozostać obojętnym na obserwowane procesy językowe.
Lingwistów cechuje różnorodny sposób myślenia, dotyczący trakto-wania owych struktur w systemie języka. Wśród różnych specjalistycznych prac zajmujących się tym problemem na szczególną uwagę zasługuje praca Krystyny Waszakowej opisująca różnice w sposobie myślenia, klasyfiko-wania oraz nazyklasyfiko-wania tych wydzielonych przez wszystkich segmentów163.
Pomijając kwestie nazewnictwa, omówione w cytowanej wyżej pracy, charakterystyczna jest obserwowana w ostatnich latach we wszystkich sło-wiańskich językach wyjątkowa aktywność obcych prefiksów, zauważalna we wszystkich językach słowiańskich [Blagoeva 2006, Kolkovska 2008b, Kirova 2004a]164.
11.1.1. Celowo w rozważaniach na temat internacjonalizmów (i w ogóle wspólnej leksyki) pomijam szczegółowy opis sposobów derywowania polskich i bułgarskich neologizmów. Jest on wnikliwie opisany w licznych pracach polskich i bułgarskich i słowiańskich w ogóle [m.in. Blagoeva 2001;
2003; 2008a; Bojadżiev 1995; 2003; Bačkova 2001; 2003; Internacjonalizmy 2003; Kolkovska 2006b; Piotrowski 2003b; Sękowska 2012; Trifonova 2006].
Do najistotniejszych dla języka polskiego zaliczam książkę Krystyny Wasza-kowej Przejawy internacjonalizacji w słowotwórstwie współczesnej polszczyzny [Waszakowa: 2005], dla języka bułgarskiego – artykuły Nadeżdy Kostovej czy Cvetliny Georgievej [Kostova 2013b: 77–108; Geor gieva 2013c: 33–76].
Zaznaczam tylko, że spośród wymienionych przez Krystynę Wasza-kową prostych derywatów prefiksalnych do najaktywniejszych przed-rostkóww języku polskim badaczka zalicza kolejno: anty- antyretoryka, super- supergracz, de- // dez- dekomputeryzacja, kontr- kontrintryga, post- posttotalitarny, re- reewangelizacja, arcy- arcydramat, hiper- hipertytuł, ekstra- ekstrasystem, pre- prekoncepcja, sub- subdyscyplina, ober- oberprezes, dys- dyskontynuacja, pro- provider, a- aklasowość, proto- protojazz.
Liczba opisanych przez Waszakową w roku 2005 przykładów w języku polskim wskazuje, że największą liczbę derywatów tworzy prefiks anty-165 (216), super- (111), de- // dez- (47), a najmniejszą prefiks
163 Krystyna Waszakowa przywołuje określenia typu: prefiksoid, sufiksoid, afiksoid, semiafix, poloprefiks, premorfema [Waszakowa 2005: 48–65; por. też Klemensiewicz-Ba-jerowa 1951: 3–4; Sambor 1976: 241–242 czy Puzynina 1978: 219].
164 Zauważalna jest także nieostrość między kompozycja a prefiksacją.
165 We współczesnym materiale leksykalnym występuje wiele form synonimicznych, np. antyaborcyjny // przeciwaborcyjny, antynowotworowy // przeciwnowotworowy. Liczebna
146
proto- (1)166 [por. Waszakowa 2005: 122]. Opisując derywaty sufiksalne takie jak np. -izacja // -yzacja legitymizacja, ista // -ysta globalista, -izm // -yzm pluralizm, -ada // -iada parafiada, -er haker, -ant dewiant, -ator dynami-zator, -ing mobbing, -acja algorytmizacja, -ana // -iana derridiana, -ik //
-yk bulimik, -euta hipnoterapeuta, -alia technikalia, -at // -iat czempio-nat, -or sponsor, -ita // -yta, unita, -istyka // -ystyka planistyka, -ja // -ia eurokracja, -oid balceroid, -eria gówniarzeria, -ura manipulatura, -cja ubecja, -esa // -essa senatoressa, -ent beneficjent, -arium fokarium, -usz ordynariusz, -aż dekodaż, -ata charyzmata, -szczyk nomenklaturszczyk, dokumentuje Waszakowa wszystkie zaobserwowane w badaniach sufiksy – najaktywniejsze: -izacja // -yzacja (146), ista // -ysta (125), -izm // -yzm (115) i incydentalne -ata (1), -szczyk (1) [por. Waszakowa 2005: 95].
Większość opisanych przez lingwistkę derywatów obecna jest w języku bułgarskim. Konfrontacja języka polskiego z bułgarskim daje w moich bada-niach następujące rezultaty formalne (ilustrujące liczbę najpopularniejszych prefiksów oraz ich kolejność z punktu widzenia częstotliwości tworzenia przez nie nowych leksemów): анти- (119) антинаграда, де- // дез- (66) дебалканизация, пост- (53) постсоциалистически, супер- (38) супермач, хипер- (35) хиперконсервативен, суб- (20) субконтрактор, контра- (11) контракултура, про- (10) пронатовец, екстра- (4) екстрасенс.
Wśród prostych derywatów sufiksalnych obecnych w moich badaniach nad neologizmami do najpopularniejszych w języku bułgarskim zaliczam:
-ация // изация кабелизация, -изъм мачизъм, -ист лобист, -ер // -ър рокер, -ант квалификант, -атор лустратор, -джия балонджия, -инг брифинг, -еса мутреса, -ага металяга, -ик бигорексик, -ник авто-ритарник. Wyjątkowo aktywne są sufiksy: -изация (110), -изъм (98), -ист (84), najmniejszą liczbową reprezentację zdają się mieć neologizmy zakończone sufiksem -еса (5). Potwierdzenie wskazanych przeze mnie pro-porcji znaleźć można m.in. w Речник на новите думи в българския език [Perniška, Blagoeva, Kolkovska 2010] czy w Narodowym Korpusie Języka Bułgarskiego. Szczegółowy spis polskich sufiksów słowotwórczych zawiera książka Waszakowej, a także artykuł Mycawki [Mycawka 2001: 16–24]. Naj-aktywniejsze sufiksy w języku bułgarskim omówiła np. Nadeżda Kostova [Kostova 2013b] czy Cvetlina Georgieva [Georgieva 2013c], przybliżając najnowsze sposoby tworzenia nazw męskich w języku bułgarskim.
przewaga anty- jest jednak olbrzymia [Mycawka 2001: 21].
166 Powołuję się w tym miejscu na badania Krystyny Waszakowej [Waszakowa 2005] dotyczące języka polskiego. Badania Waszakowej opierały się na 5000 nowych rzeczownikowych leksemów. Prowadzona tu analiza obejmuje także inne części mowy, ale badania Waszakowej są wyjątkowo cenne i warte przypomnienia oraz uwzględnienia.
147 11.1.2. Do najbardziej czynnych rodzimych słowotwórczych sufiksów w grupie neologizmów (w tym neosemantyzmów) zaliczyć można pol. sufiks -nie i bułg. -не: pol. globalizowanie, bułg. глобализиране; pol. digitalizowanie, bułg. дигитализиране; pol. skanowanie, bułg. сканиране; pol. audytowanie, bułg. одитиране; pol. instytucjonalizowanie, bułg. институционализи-ране; pol. lobbowanie (ale też lobbing), bułg. лобиинституционализи-ране; pol. indeksowanie, bułg. индексиране; pol. recyklingowanie, bułg. рециклиране.
Nadeżda Kostova w artykule Новите имена за действия в бъл-гарския език и тяхното лексикографско представяне zauważa, że „ze wszystkich 298 nowych czasownikowych (włączonych do Реч-ник на новите думи в българския език) większość utworzonych od nich rzeczownikowych form posiada sufiks -не” [Kostova 2013b: 77].
Ich częstotliwość użycia pokazuje na materiale korpusu języka bułgar-skiego, por. принтира (40 razy) – принтиране (27 razy); номинира (543 razy) – номиниране (209 razy).
W przypadku języka polskiego nowe rzeczowniki odczasownikowe z sufiksem -nie tworzone są najczęściej od nowych czasowników posia-dających sufiksy: -owa-ć lub -izowa-ć , a w języku bułgarskim od nowych czasowników z sufiksem -ира- и -изира- (pol. lobbować, bułg. лобира се – pol. lobbowanie, bułg. лобиране; ale: pol. cyfryzować, bułg. цифро-визира – pol. cyfryzacja, bułg. цифроцифро-визиране). W języku bułgarskim nowe rzeczowniki odczasownikowe tworzone od leksemów z sufiksem -ва- występują znacznie rzadziej niż w języku polskim. Przykładami takich bułgarskich odczasownikowych rzeczowników są: атачване, ъпгрейдване, czy хостване [por. Kostova 2013b].
Niektóre opisywane w tym rozdziale polskie i bułgarskie neologizmy z sufiksem pol. -nie i bułg. -не, są często używane, częściej niż czasowniki, od których są tworzone. Nadeżda Kostova [Kostova 2013b: 77] jako przykład podaje bułgarski rzeczownik банкиране, który w Narodowym Korpusie Języka Bułgarskiego pojawia się 1047 razy. Inne, zbadane w Narodowym Korpusie Języka Polskiego i w Narodowym Korpusie Języka Bułgarskiego, przykłady jak: pol. skanować (57 razy) – skanowanie (227 razy); bułg. ска-нира (186 razy) – скаска-ниране (495 razy), potwierdzają tę tezę.
Nowe rzeczowniki zakończone bułgarskim sufiksem -не nie zawsze tworzone są od czasowników. Pochodzą one (słowotwórczo i semantycznie) od innych rzeczowników, por. акциониране (od акционер), симетри-зиране (od симетрия) [por. Kostova 2013b].
11.1.3. Inną, istotną ze względu na częstotliwość użyć grupą nazw opi-sujących czynności jest zbiór neologizmów zakończonych na: -cja i -ция.
148
Grupa ta słowotwórczo i semantycznie odpowiada omówionej wyżej, dotyczącej słów z sufiksem -nie i -нe. Nadeżda Kostova [Kostova 2013b: 87]
przywołuje takie przykłady, gdzie frekwencja neologizmów zakończonych sufiksem -нenie jest przeważająca, a leksemy zakończone na sufiks -ция występują znacznie częściej, np.
визуализация – (192 razy), визуализиране – (54 razy), визуализира – (119 razy);
електронизация – (36 razy), електронизиране – (3 razy), електро-низира – (2 razy);
цифровизация – (299 razy), цифровизиране – (28 razy), цифрови-зира – (20 razy).
Ciekawe, że – w odróżnieniu od bułgarskich neologizmów z sufiksem -не – nowe słowa z sufiksem -ция motywowane są wyłącznie od bułgar-skich czasowników z sufiksem -ира, -изира [por. też Kostova 2013b].
Dla porównania w języku polskim [por. Narodowy Korpus Języka Polskiego]:
wizualizacja – (153 razy), wizualizowanie – (14 razy), wizualizować – (91 razy);
elektronizacja – (108 razy), elektronizowanie – (0 razy), elektronizować – (raz);
cyfryzacja – (59 razy), cyfryzowanie – (0 razy), cyfryzować – (raz).
W języku polskim neologizmy zakończone na -nie i -cja są względem siebie konkurencją. Jednakże konkurencja ta zdaje się niegroźną, sądząc po wynikach badanych częstotliwości użyć. Zdecydowanie częściej mamy do czynienia z neologizmami zakończonymi na -cja.
11.1.4. Analizując polskie człony złożeń, do najaktywniejszych kolejno zaliczyć należy [por. Waszakowa 2005: 135]: II euro- (‘mający związek z Unią Europejską’) eurobiurokracja, mini- minibasen, cyber- cyberseks/cybersex, eko- ekofarma, I mikro- (w znaczeniu: ‘mały’) mikrokamera, neo- neoko-munizm, I auto- (w znaczeniu: ‘samo’) autokuracja, II tele- (‘mający związek z telewizją’) telesklep, eks- eskmałżonek, -mania klikomania, e- e-konto, mega- megapożyczka, II auto- (w znaczeniu: ‘samochód’) automyjnia, II bio- (w zna-czeniu: ‘biologia’) biokosmetyk, narko- narkobiznes, I euro- (w znazna-czeniu:
‘Europa, europejski’) eurosport, I soc // socjal (w znaczeniu: ‘socjalistyczny’) socjalliberalizm, -gate rywingate, pseudo- pseudotalent, I wideo (‘mający związek z techniką i urządzeniami’) wideoteka, seks- // sekso- // sex- seksmagazyn, -logia psychoimmunologia, II foto- (w znaczeniu: ‘fotografia’) fotoportret, info- infocentrum, porno- pornogwiazda, I bio- (‘mający związek z życiem’), krypto- kryptoreklama, -mat bankomat, I tele- (w znaczeniu:
‘działający na odległość’) teleprzemoc, II homo- (w znaczeniu:
‘homosek-149 sualny’) homoigrzyska, makro- makrokontrola, III tele- (‘mający związek z telefonem’), agro- agroturysta, psycho- psychogwiazda, -para- paramedyk, -holik zakupoholik, multi- multiprocesor, spec- specoddział itd. Wśród nich wyjątkową „karierę” robią: II euro- (190) (‘mający związek z Unią Europejską’), mini- (123), cyber- (112). Pierwsze trzynaście wymienionych wyżej złożeń należy uznać za wyjątkowo popularne (liczba samych złożeń rzeczownikowych wykracza ponad 100 derywatów). Niezwykle rzadkie są za to np. -log, -nomia czy fit- [Waszakowa 2005: 141].
Analiza bułgarskich neologizmów włączanych do Współczesnego słow-nika bułgarsko-polskiego, ekscerpowanych z Korpusu języka bułgarskiego, Równoległego korpusu polsko-bułgarsko-rosyjskiego oraz innych prac lek-sykograficznych (artykułów naukowych, słowników) i w trakcie rozmów z naturalnymi nosicielami języka potwierdza popularność większości wymienionych wyżej członów złożeń takich jak: II eврo- (‘mający związek z Unią Europejską’) евродепутат, eко- екокожа, кибер- киберпират, мини- минимаркет, II авто- (w znaczeniu: ‘samochód’) автоаларма, I авто- (w znaczeniu: ‘samo’) автобронзант, e- e-поща, видeo- виде-очат, II био- (w znaczeniu: ‘biologia’) биологичен, екс- ексбанкер, мега- мегадискотека, микро- микрокредит, мулти- мултинационален, топ- топновина, секс- сексуслуга itd. klasyfikując – analogicznie do języka polskiego – na pierwszym miejscu II eврo- (86) (‘mający związek z Unią Europejską’), na drugim eко- (58), a na trzecim био- (48) (w znaczeniu:
‘biologia’). Tu obserwujemy pewną różnicę w konfrontacji obu języków, widząc inną dynamikę członów eko- czy bio-.
11.2. Podsumowanie
Na koniec trzeba podkreślić, że poruszona tu problematyka przedstawiona została zaledwie wstępnie. Dokładnego opisu domagają się wszystkie produktywne obecnie typy słowotwórcze, zważywszy, jak duże zmiany zaszły w tym zakresie z ostatnich latach – niestety, tej tematyki nie da się zmieścić w jednym rozdziale.
11.2.1. Wiele najnowszych słów tworzonych jest z pomocą popularnych we wszystkich słowiańskich językach prefiksów: e-usługi/е-обслужване;
e-administracja/е-администрация; eurodeputowany/евродепутат, ekoskóra/екокожа, cyberpirat/киберпират, minimarket/минимаркет, eksbankier/ексбанкер, megadyskoteka/мегадискотека.
11.2.2. Dla przykładu najpopularniejsze neologizmy związane z czynno-ścią, ruchem czy stanem tworzone są za pomocą rodzimy sufiksów -nie/-не
i obcych sufiksów -cja/-ция. Jedna ich grupa jest semantycznie i słowo-twórczo związana z najnowszymi czasownikami, a druga z rzeczownikami (odczasownikowymi). Użycie najnowszych leksemów zakończonych na nie/-не, -cja/-ция przeważa prawie dwukrotnie nad najnowszymi czasow-nikami, z którymi te leksemy są słowotwórczo i semantycznie powiązane [por. Kostova 2013b; Równoległy korpus polsko-bułgarsko-rosyjski].
Pomijanie szczegółowych opisów sposobów derywowania neologizmów ma też swoje dodatkowe wytłumaczenie. Chęć takiego (także liczebnego) opisu wiązałaby się z koniecznością uwzględnienia w spisie hasłowym (załączonym na końcu książki) WSZYSTKICH przykładów opisanych licz-bowo złożeń oraz WSZYSTKICH derywatów ze wskazywanymi sufiksami i prefiksami. W założeniu nie to jest celem spisu, chodzi w nim raczej o to, żeby pokazać tendencje współczesnych języków polskiego i bułgarskiego poprzez uwzględnienie najbardziej produktywnych sufiksów, prefiksów i złożeń oraz zaprezentowanie przykładów o największej frekwencji.
Czytelnik jest w stanie samodzielnie „zbudować” kolejne derywaty na podstawie kilku ilustracji hasłowych.
Prezentując w wykazie haseł (por. część IV niniejszej monografii) wspomniane tendencje wynikłe z konfrontacji współczesnego języka polskiego z językiem bułgarskim skupiam, się raczej na pojawianiu się w ostatnich 20–30 latach nowych serii złożeń w ogóle, a także – co się z tym wiąże – nowych znaczeń. O tym procesie pisze Waszakowa w następujący sposób: „w ostatnim dwudziestoleciu w wyniku adaptacji obcych leksemów pojawiły się w polszczyźnie nowe serie złożeń, w których genetycznie obce cząstki występują w nowym znaczeniu, zawężonym w stosunku do dotychczas istniejącego” [Waszakowa 2005: 181]. Z tego powodu Krystyna Waszakowa wprowadza liczby rzymskie do opisu poszczególnych złożeń, sugerując ich wewnętrzny podział znaczeniowy:
„w ostatnim dziesięcioleciu pojawiło się 13 nowych segmentów o liczącej się aktywności […] oraz siedem członów o nowym znaczeniu” [Wasza-kowa 2005: 183]; z tego też powodu wydzielenie w spisie w konfrontacji z językiem bułgarskim haseł o wewnętrznym podziale znaczeniowym ma dla mnie istotniejsze znaczenie.