Rozdzielanie formy od znaczenia jest istotą omawianej w tym artykule bułgarsko-polskiej pracy konfrontatywnej – tym bardziej, że część

leksykogra-fów [por. np. Syvremenen tylkoven rečnik na bulgarski ezik s prilożenia 2000]

przy hasłach słownikowych umieszcza klasyfikatory sugerujące dokonaność i jednocześnie niedokonaność formy opisywanego czasownika, np.

асимилѝра| м (ce), -ш vi. vp.

делегѝра|м, -ш vi. vp.

амнистѝра|м, -ш vi. vp.

Z punktu widzenia współczesnych badań nad aspektem i czasem jest to nieporozumienie teoretyczne i metodologiczne. We Współczesnym słowniku bułgarsko-polskim wyróżniono formę I i II. Do rozgraniczenia znaczeń obu form dochodzi poprzez zestawienie hasła bułgarskiego z jego tłumaczeniem w języku polskim, por.

I възтържествýва|м, -ш vi. (state, intransitive) triumfować (state, intransitive)

II възтържествýва|м, -ш vp. (event, intransitive) zatriumfować (event, intransitive)

I гланцѝра|м, -ш vi. (state, transitive) glansować (state, transitive), nadawać połysk

193 Klasyfikatory semantyczne wyszczególniono i opisano w wieloletniej pracy nad pierwszą w świecie semantyczną konfrontacją, dokonaną w składającej się z 12 monografii Gramatyce konfrontatywnej języka polskiego i bułgarskiego z semantycznym językiem – pośrednikiem [Koseska-Toszewa 2006; Koseska-Toszewa, Korytkowska, Roszko 2007].

194 CLARIN (Common Language Resources and Technology Infrastructure).

192

II гланцѝра|м, -ш vp. (event, transitive) wyglansować (event, transitive), nadać połysk

I екстернѝра|м, -ш vi. (state, transitive) skazywać na banicję, wysiedlać za granicę (state, transitive)

II екстернѝра|м, -ш vp. (event, transitive) skazać na banicję, wysiedlić za granicę (event, transitive)

I дрейфѝра|м, -ш vi. (state, intransitive) dryfować (state, intransitive) II дрейфѝра|м, -ш vp. (event, intransitive) zdryfować (event, intransitive) 15.3.2.2. Dla opisywanych tu klasyfikatorów semantycznych występu-jących we Współczesnym słowniku bułgarsko-polskim (ale także w innych pracach, których autorkami są Violetta Koseska-Toszewa lub Joanna Satoła-Staśkowiak, por. np. Trzyjęzyczny słownik rosyjsko-bułgarsko-polski, Równoległy korpus polsko-bułgarsko-rosyjski [Satoła-Staśkowiak 2010]) wprowadzono terminy: zdarzenie (event) i stan (state)195.

Jeżeli forma czasownika w haśle słownika oznaczona jako ,,niedoko-nana”, to jej znaczenia przedstawiamy jako state 1 – stan lub state 2 – sze-reg stanów i zdarzeń kończący się stanem. Natomiast forma czasownika oznaczona jako ,,dokonana” będzie miała semantyczny klasyfikator event 1, czyli zdarzenie, lub event 2 – szereg stanów i zdarzeń kończący się zdarzeniem.

Znaczenia 1 i 2 dla event oraz 1 i 2 dla state można dobrze zilu-strować na przykładzie relacji aspektowo-temporalnej, czyli wówczas, kiedy forma werbalna wyraża określony czas w zdaniu bułgarskim i polskim. Dlatego w haśle słownika, przy formie bezokolicznika, która jest ,,bezczasowa”, znajdować się mogą tylko klasyfikatory semantyczne state lub event.

Przykłady:

Bułgarskie hasło Tłumaczenie na język polski I гýш|a (се), -иш vi. (state, transitive) przytulać (state, transitive); ~a ce przytulać się II гýшн|a (ce), -eш vp. (event, transitive) przytulić (event, transitive); ~a ce przytulić się дарявá|м, -ш vi. (state, transitive) darować, obdarowywać (state, transitive)

195 „Pojęcia zdarzeń, stanów i ich konfiguracji rozumiane są tu tak, jak w opisie siecio-wym czasu i aspektu, tzn. tak, że zdarzenie nie trwa w czasie (zaczyna, kończy czy przerywa stany, podczas gdy stan trwa rozpoczęty lub zakończony zdarzeniem” [Satoła-Staśkowiak, Koseska-Toszewa 2014: 14], por. szczegółowiej zastosowanie teorii sieci Petriego w języku naturalnym [Mazurkiewicz 1986; Koseska-Toszewa, Mazurkiewicz 1988; Koseska-Toszewa 2006; Koseska-Toszewa, Mazurkiewicz 2010; Satoła-Staśkowiak 2010].

193 15.4. Klasyfikatory klasyczne w słowniku

Użyte w słowniku klasyfikatory klasyczne odnoszą się do dwóch istotnych zagadnień: do przynależności określonej jednostki do zasobu leksykalnego oraz do zagadnień gramatycznych [por. Kisiel 2014: 14–17].

Klasyfikatory gramatyczne określają: A. przynależność jednostki do danej klasy gramatycznej (czasownik vi i vp, liczebnik num., przymiotnik adi., przysłówek adv., wykrzyknik interi., partykuła partyk., spójnik coni., przyimek praep., zaimek pron. oraz prefiks dla przedrostka)196; B. cechy szczegółowe jednostek w porównaniu z innymi jednostkami tej samej klasy (indecl. dot. przymiotników nieodmiennych, sub. dot. przymiotników i przy-słówków w użyciu rzeczownikowym, vi i vp dot. czasowników ze względu na ich dokonaność/niedokonaność, state, event, in/transitive dot. czasow-ników jako ich charakterystyka semantyczna [por. Koseska-Toszewa 2006;

Koseska-Toszewa, Korytkowska, Roszko 2007; Kisiel 2014: 14–17].

Klasyfikatory A (pragmatyczne) koncentrują się na dwóch sprawach.

Po pierwsze, wskazują one na nacechowanie stylistyczne danej jednostki:

pot. – potocyzm, iron. – ironiczne, pogardl. – pogardliwe.

Po drugie, charakteryzują czas i miejsce ich powstania. (W słowniku celowo zrezygnowano z przestarzałych jednostek leksykalnych na rzecz nowych i najnowszych obecnych we współczesnym języku bułgarskim i polskim. Nie można było ich zupełnie wykluczyć, pozostawiono więc takie, które w jakiś sposób mają nawiązanie do współczesności – są nadal stosowane i rozumiane bądź z innych powodów konieczne). Wydzielono zatem: przestarz. – przestarzałe, arch. – archaizm, hist. – historyzm, lud. – ludowe, dial. – dialektyzm. Por.

гвàчк|а, -и f dial. guma f do żucia гèг|a, -и f lud. laska pastuszka гeм т dial. uzda f

ешафòд, -и m hist. szafot m гладиàтор, -и т hist. gladiator m

градоначàлни|к, -ци m przestarz. naczelnik m policji miejskiej градоначàлство п przestarz. komenda f policji miejskiej дрỳжк|а, -и f lud. przyjaciółka f

дòсита adv. lud. do syta

брàнни|к, -ци т arch. rycerz m, żołnierz m боздугàн, -и т hist. buzdygan m, maczuga f

196 W wypadku czasowników podstawowe oznaczenie to vi, vp prezentujące niedoko-naność/dokonaność czasownika; w wypadku rzeczowników podstawowe oznaczenie dotyczy rodzaju gramatycznego; w szczególnych sytuacjach klasyfikatory mogą współwystępować.

194

W słowniku wskazuje się również najczęstsze formy deminutywne (dem.), zdrobniałe:

градчè, -та п dem. miasteczko n грèбенче, -та п dem. grzebyk m

бàбичка, -и f dem. staruszka f, staruszeczka f

W wypadku braku polskiego zdrobniałego odpowiednika stosuje się definicję „od _” z podaniem formy podstawowej, por.

водѝца f dem. od водà

дрѝпавич|ък, -ка, -ко dem. od obdarty

Zastosowane klasyfikatory opisują przynależność jednostki lub wyra-żenia do leksyki związanej z działalnością ludzką określonego typu197.

W słowniku notowane są wyłącznie takie jednostki, które przeszły z języka specjalistycznego do języka ogólnego. Zastosowane klasyfikatory wskazują na dziedzinę wiedzy jako źródło ich pochodzenia. Wyróżniono: anatomię, architekturę, astronomię, biologię, botanikę, chemię, druk, ekonomię, filozofię, fizykę, geologię, geometrię, gramatykę, informatykę (i działania na komputerze), literaturę, matematykę, medycynę, minerały, mitologię, muzykę, politykę, prawo, religię, sport, technikę, wojskowość, zoologię. Por.

диафрàгм|а, -и f anat. przepona f аркàд|а, -и f archit. arkada f

вечèрница f astr. gwiazda wieczorna, Wenus àвтогàмия sg. f biol. autogamia f

дàли|я, -и f bot. dalia f (Dahlia) двуòкис m chem. dwutlenek m антѝква f druk. antykwa f

I àкци|я, -и f ekon. akcja f, papier wartościowy гностицѝзъм m filoz. gnostycyzm m

електрòд m fiz. elektroda f; положѝтелен ~ anoda; отрицàтелен ~ katoda еоцèн m geol. eocen m

дванàйсетостèнни|к, -ци m geom. dwunastościan m дàтел|ен, -на, -но adi.: gram. ~ен падèж celownik àнтивѝрус, -и m inform. antywirus m

дактѝл, -и m lit. daktyl m (w poezji) аритмèтика f mat. arytmetyka f

епилèпси|я, -и f med. epilepsja f, padaczka f алабàстър m min. alabaster m

гръмовèрж|ец, -ци m mit. gromowładca m

197 Nie używamy tutaj pojęcia „terminologia”, ponieważ rejestrowanie słownictwa specjalistycznego nie stanowi naszego celu.

195 дайрè, -та n muz. bębenek m, tamburyn n

блaм m polit. wotum n nieufności

безпрецедèнт|ен, -на, -но adi. praw. bezprecedensowy, bez precedensu джамѝ|я, -и f rel. meczet m

бòдибѝлдинг, -и m sport. kulturystyka f автопилòт, -и m tech. autopilot m бастиòн, -и m woj. bastion m

дрoзд, -ове m zool. drozd m, drozd droździk m (Turdus musicus) Klasyfikatory: m f n, sg. i pl oraz coll. odnoszą się rzeczowni-ków, wskazują ich (kolejno według przykładów) rodzaj żeński, męski i nijaki, liczbę pojedynczą i mnogą – klasyfikatory podawane wyłącznie wtedy, jeśli rzeczownik posiada tylko liczbę pojedynczą bądź tylko liczbę mnogą – oraz rzeczownik zbiorowy, voc. dla rzeczowników dla oznaczenia formy wołacza), por. przykłady zastosowania omówionych klasyfikatorów:

гaд, -ове m zwykle coll. pot. gadzina f, gad m

дрỳже! (voc. od archaicznego sub. друг) przyjacielu!; kolego!

Jeżeli na rodzaj polskiego rzeczownika wskazuje określający go przymiotnik, rodzaj nie jest określany, por.

настъплèние n błyskawiczny atak

Jeśli tak nie jest – rodzaj polskiego rzeczownika jest umieszczany:

гỳмичк|а, -и f gumka f do ścierania

Warto zaznaczyć, że jeśli forma bułgarska posiada wyłącznie liczbę mnogą, odpowiednik polski w celu zgodności podawany jest także w l. mnogiej (pl). Jeśli polski odpowiednik posiada także liczbę pojedynczą, podaje się ją w nawiasie, por.

дебàти pl debaty pl (debata sg) ензѝми pl chem. enzymy pl (enzym sg)

Stosuje się w słowniku odsyłacze – zob. – odnoszące się do innych haseł słownikowych. Dotyczy to przede wszystkim odesłań między for-mami dokonanymi i niedokonanymi oraz formą pochodną i podstawową słowotwórczo, a także odesłań między przymiotnikiem utworzonym według wzorca rosyjskiego (na -ски) a przymiotnikiem rodzimym o tym samym znaczeniu, por.

анатемòса|м, -ш vp. (event, transitive) rzucić klątwę, przekląć (event, transitive), zob. анатемосвàм

ергèн|ин, -и m pot. kawaler m; zob. ергèн

абортѝран|е, -ия n med. aborcja f, sztuczne poronienie, przerwanie n ciąży, zob. абòрт

15.5. Podsumowanie

Jednym z ważniejszych celów stawianych przez autorki Współczesnemu słownikowi bułgarsko-polskiemu była jego przydatność, użyteczność uwzględnianych w nim haseł. W związku z tak obranym kierunkiem, szczególną uwagę poświęcono częstotliwości użyć wynikającej z two-rzonych przez nie korpusów językowych: bułgarskiego i polsko--bułgarsko-rosyjskiego. Postawiono mniejszy nacisk na historyczne czy ludowe aspekty języka, rezygnując z archaizmów i innych, ograniczonych terytorialnie bądź czasowo leksemów na rzecz współczesnej leksyki buł-garskiej i polskiej.

Skrupulatnie opisujący bułgarskie i polskie jednostki leksykalne Współczesny słownik bułgarsko-polski uzupełni zauważalną na rynku wydawniczym lukę związaną z konfrontacją bułgarskiej i polskiej leksyki najmłodszej. Przyjęte w leksykonie współczesne podstawy teoretyczne uwzględniają szybkie przemiany zachodzące w konfrontowanych w słow-niku językach słowiańskich, co niewątpliwie było najistotniejszym celem tej pracy.

Rozdział 16

Najmłodsza leksyka polska i bułgarska