Najważniejsze wnioski wynikające z badań

Eksperci spontanicznie w większym stopniu koncentrowali uwagę na problemach i propozycjach z zakresu zagadnień o charakterze ogólnym i edukacji niż na zagadnieniach dotyczących rynku pracy. Dotyczy to zarówno paneli eksperckich, jak i seminariów, a znajduje odzwierciedlenie tak w liczbie stworzonych w ramach poszczególnych obszarów rekomendacji, jak i w stopniu ich pre-cyzji i rozbudowania. Odzwierciedla to pewną gradację ważności poszczególnych tematów, którą obserwowaliśmy również na poziomie badania terenowego. Tendencje te wskazują, że w Polsce wcielanie w życie rozwiązań umożliwiających zgodne z Konwencją ONZ włączanie osób z niepeł-nosprawnością na poziomie rynku pracy jest wtórne w stosunku do poziomu codziennego życia i edukacji.

W refleksji naukowej dotyczącej omawianej problematyki taki stan rzeczy jest wyjaśniany jako następstwo zmiany modelu traktowania niepełnosprawności z podejścia indywidualistyczne-go na społeczne98. Jeśli się weźmie pod uwagę, że niepełnosprawność, oprócz wymiaru me-dycznego, stanowi wyznacznik statusu społeczno-ekonomicznego doświadczającej jej osoby, społeczny stosunek do niepełnosprawności bezpośrednio wpływa na możliwość równego uczestnictwa tej grupy obywateli w życiu ogółu. W Polsce podejmowane są działania zmierza-jące do realizacji włączazmierza-jącego modelu traktowania niepełnosprawności; obejmują one zmiany prawne (ratyfikacja Konwencji ONZ) i działania w sferze publicznej. Tym niemniej, jak wskazuje wiele badań społecznych z tego zakresu, a potwierdzają rezultaty omawianego projektu, świa-domość społeczna pod wieloma względami nie przekształca się równie dynamicznie. Dotyczy to obu interesujących nas z punktu widzenia Konwencji obszarów – działania systemu edukacji nadal są nakierowane na niwelowanie deficytów UzN, a ponieważ OzN nie są postrzegane jako samodzielne, dlatego często nie są brane pod uwagę jako równi kandydaci w uzyskaniu dostę-pu do rynku pracy.

Materiał zgromadzony na etapie badania terenowego pozwala spojrzeć na ten problem także z  innej pespektywy. Bez wprowadzenia zmian na poziomie ogólnym (orzecznictwo, wsparcie dla rodziny OzN, wprowadzenie sankcji za niewykorzystywanie prawnych możliwości wspierania

wykorzystanie możliwości prawnych z korzyścią dla OzN wydaje się kwestią szczególnie istotną. Znamienny jest postulat wprowadzenia sankcji za niepełne wykorzystywanie możliwości istnieją-cego obecnie prawa z korzyścią dla OzN (np. nagminne niestosowanie klauzul społecznych w za-mówieniach publicznych). Krótko mówiąc, wyniki projektu wskazują jednomyślność uczestników co do tego, że dopiero zapewnienie osobie z niepełnosprawnością możliwości godnego życia (bezpieczeństwo materialne) i uczestnictwa w życiu społecznym oraz nieutrudnionego dostępu do edukacji stworzy warunki do pogłębionej dyskusji na temat regulacji dostępu do rynku pracy dla tej grupy obywateli.

Trzeba podkreślić, że mimo zaangażowania badaczy uczestniczących w poszczególnych etapach zbierania danych oraz pozytywnego nastawienia do realizowanego projektu wśród badanych i zaangażowanych w część dyskusyjną ekspertów, szczególnie trudne okazało się doprecyzowa-nie propozycji, jeśli chodzi o przebieg wdrażania i potencjalne źródła finansowania zmian. Doty-czy to zwłaszcza zaleceń z obszaru rynku pracy, które – jak już zwracano uwagę – mają charak-ter dużo bardziej ogólny, nieprecyzyjny i lakoniczny niż pozostałe. Wydaje się, że wprowadzenie zmian w tym obszarze może się okazać bardziej rozłożone w czasie niż w przypadku pozostałych obszarów. Warto pamiętać, że możliwość realizacji części propozycji dotyczących rynku pracy jest uzależniona od wprowadzenia zmian z poziomu ogólnego (zwłaszcza w zakresie orzecznictwa i doradztwa skierowanego do rodzin ON) oraz edukacji (szczególnie jeśli chodzi o dostęp do do-brego doradztwa zawodowego i edukacji).

Wyniki zrealizowanego projektu wskazują, że w ocenie ekspertów nie jest możliwe jednoczesne wdrażanie wszystkich omawianych rekomendacji – wynika to zarówno ze zróżnicowanego po-ziomu gotowości społecznej i instytucjonalnej do ich wcielenia w życie, jak i z natury części za-leceń, których realizacja jest uzależniona od wprowadzenia poprzedzających zmian w systemie wsparcia.

Wdrażanie rekomendacji powinno zostać zapoczątkowane w formie równoległej realizacji dzia-łań z kilku omawianych w projekcie obszarów, tak aby stworzyć podwaliny szerszych systemo-wych zmian zmierzających do zwiększenia udziału osób z niepełnosprawnością w życiu społecz-nym. Za najważniejsze obszary uważamy działania na rzecz zmiany postaw społecznych i ogólnej pozycji OzN, wsparcia rodziny w momencie pojawienia się niepełnosprawno-ści oraz zmiany w zakresie orzecznictwa.

Na podstawie zebranego materiału wydaje się głęboko zasadne wsparcie realizacji postulatów z zakresu włączania kwestii niepełnosprawności do głównego nurtu dys-kusji społecznej poprzez kampanie informacyjne (rekomendacja nr 4). Działania z tego obszaru powinny mieć na celu zarówno tworzenie lepszej niż obecnie atmosfery wokół nie-pełnosprawności w życiu codziennym, jak i w perspektywie długofalowej wywołanie pozytyw-nych zmian w sytuacji ucznia z niepełnosprawnością w zetknięciu z systemem edukacji

i wcho-działania te będą się ogniskować. Warto przedyskutować ten temat poprzez konsultacje spo-łeczne.

Kolejnym, postrzeganym jako niezwykle istotny, obszarem jest pogłębienie i usys-tematyzowanie wsparcia kierowanego do rodziny osoby z niepełnosprawnością. Do-tyczy to zwłaszcza opracowania metody wczesnego dotarcia do OzN i ich rodzin z informacją na temat dostępnej pomocy (rekomendacja nr 5) oraz objęcie OzN i ich rodzin skoordynowa-nymi działaniami o charakterze terapeutyczno-edukacyjnym (rekomendacja nr 7). Uważa się, że intensyfikacja działań na tym polu ma szansę podnieść jakość kapitału społecznego wy-noszonego przez OzN ze środowiska rodzinnego, a także zwiększyć przyzwolenie rodzin na usamodzielnianie się OzN w sposób ściślej niż obecnie powiązany z cyklem życia człowieka. Należy się spodziewać, że takie działania mogłyby zwiększyć możliwość docierania do OzN z dostępną ofertą pomocy i aktywizacji, a tym samym doprowadzić do szerszego włączania tych obywateli zarówno na poziomie społecznym, jak i do grona uczniów oraz pracowników. Nie ma przeszkód formalnych, by realizować powyższe dwie propozycje, a główne wytyczne dotyczące procesu wdrażania i podmiotów odpowiedzialnych zostały określone.

Obszarem o dużym znaczeniu jest także ujednolicenie i uproszczenie systemu orzecz-nictwa (rekomendacja nr 8). Przez wielu ekspertów jest on uważany za jeden z najważniej-szych warunków bardziej funkcjonalnego i efektywnego budowania potencjału OzN z wyko-rzystaniem dostępnych w  systemie form aktywizacji tak na polu edukacji, jak i  dostępu do rynku pracy. Jak wielokrotnie podkreślano w niniejszym opracowaniu, z orzecznictwem funk-cjonalnym wiąże się duże nadzieje dotyczące zmian w sposobie definiowania niepełnospraw-ności i postrzegania OzN. Oprócz kampanii społecznych promujących włączanie OzN, sposoby orzecznictwa i związany z nim język opisu niepełnosprawności wydaje się odgrywać ważną rolę w procesie zgodnego z Konwencją ONZ włączania osób z niepełnosprawnością. Zwracano uwagę, że takie działania zostały już zapoczątkowane i powinno się dążyć do ich jak najszyb-szego sfinalizowania.

Jeśli chodzi o edukację, na plan pierwszy wysuwa się potrzeba zmian sposobu rozli-czania środków z subwencji oświatowej zagospodarowywanych przez szkoły (reko-mendacja nr 11). Wynika to z wątpliwości, czy i w jakim stopniu subwencje są przeznaczane na zaspokajanie specjalnych potrzeb edukacyjnych ucznia z niepełnosprawnością. Uważa się, że stanowi to najważniejszy problem, jeśli chodzi o  umożliwienie dziecku z  niepełnospraw-nością dostępu do edukacji w systemie otwartym. Rekomendacja ta jest pośrednio powiąza-na z – wnioskowaną jako powiąza-narzędzie egzekwowania realizacji praw OzN w różnych obszarach funkcjonowania społecznego – propozycją określenia sankcji grożących w przypadkach niere-spektowania tych uprawnień (rekomendacja nr 1). Oba zalecenia zwracają uwagę na znaczenie problemu nieprawidłowego wykorzystania środków oraz na co najmniej niepełną realizację przysługujących OzN praw. Uważa się jednak, że wprowadzenie rekomendacji nr 11 może na-trafić na znaczny opór środowisk rządowych, co opóźni możliwość jej realizacji.

Kolejnym, postrzeganym jako postulat o szczególnym znaczeniu dla upowszechniania edukacji włączającej, jest zapewnienie szkołom możliwości współpracy/zatrudniania

Jeśli chodzi o  przygotowanie osób z  niepełnosprawnością do wchodzenia na rynek pracy, wyjątkowo ważne wydają się rekomendacja nr 18 dotycząca zmian w prowadze-niu doradztwa edukacyjno-zawodowego w szkołach i rekomendacja nr 21 dotycząca nowego określenia roli placówek aktywizująco-wspierających OzN, takich jak WTZ czy ŚDS. Uważa się, że na drodze do wprowadzenia tych zmian nie stoją znaczące przeszkody, nato-miast oczekuje się po nich istotnego zwrotu, jeśli chodzi o przygotowanie OzN do pełnienia funk-cji zawodowych. Z drugiej zaś strony prawidłowa realizacja tych zaleceń jest w istocie częściowo uzależniona od powodzenia zmian w świadomości społecznej Polaków (rekomendacja nr 4). Aby zwiększyć udział osób z niepełnosprawnością w otwartym rynku pracy, niezmiernie ważne wydaje się promowanie stosowania klauzul społecznych (rekomendacja 25). Roz-wiązanie to wsparłoby propagowanie zatrudniania pracowników z  niepełnosprawnością, a  przy tym nie wymaga ono zasadniczych zmian legislacyjnych – jest możliwe w ramach obowiązującego prawa. Zwraca się jednocześnie uwagę na potrzebę wprowadzenia pewnych modyfikacji, jak uela-stycznienie akceptowalnych form zatrudniania OzN czy umocowanie prawne zasadności rozstrzy-gnięcia przetargu na rzecz droższej oferty (element kontroli NIK). Jednak podkreślano, że rozszerze-nie stosowania klauzul rozszerze-nie tworzy znaczących kosztów, mogłoby natomiast zdarozszerze-niem ekspertów odciążyć częściowo budżet państwa w zakresie wydatków związanych z rehabilitacją zawodową. Nieco wbrew założeniom Konwencji dostrzega się wyraźnie potrzebę zachowania w systemie dostępu zarówno do edukacji specjalnej (rekomendacja nr 13), jak i chro-nionego rynku pracy (rekomendacja nr 22). Panuje przekonanie, że dla osób z wybranymi rodzajami niepełnosprawności (np. niektóre osoby niewidome, głuche) tylko te systemy stwarzają szansę możliwie pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.

W obszarze rynku pracy za niezwykle istotne uważa się natomiast zwiększenie dostępności usług trenera pracy (rekomendacja nr 27), co dotyczy zwłaszcza aktywizacji osób z deficytami intelektualnymi oraz chorujących psychicznie. Można zauważyć, że ta rekomendacja jest już w pewnej formie realizowana – wprowadza się ją jako okresowy projekt testowy. Podkreślano jednak koniecz-ność zapewnienia takiego wsparcia w postaci stałego, systemowego działania kierowanego do OzN. Jeśli chodzi o zwiększanie motywacji OzN do wchodzenia na rynek pracy, niezwykle istotnym elementem według ekspertów, a także uczestników badania terenowego, jest wprowadze-nie zmian w zakresie wsparcia finansowego dla OzN, by osłabić efekt pułapki rentowej (reko-mendacja nr 26). Mimo wagi tej kwestii widać, że na obecnym etapie brakuje pomysłu co do sposobu rozwiązania tego problemu. Rekomendacja ta była formułowana raczej w formie postulatu niż ścisłych zaleceń. Wydaje się wobec tego zasadne zwrócenie na nią uwagi w trakcie konsultacji społecznych.