Proces powstawania i rozwoju narodu jako układu samodzielnego może być badany jako proces powstawania odpowiednich układów norm społecznych, którego najbardziej widocznym objawem jest wytworzenie się świadomości narodowej.
Na gruncie stworzonym przez takie obiektywne warunki jak wspólnota etniczna, wspólnota terytorium, wspólna historia, wspólny język czy wspólna przynależność państwowa rozwijały się w poszczególnych społeczeństwach procesy narodotwórcze.
Świadomość narodowa powstawała początkowo w niewielkiej części społeczeństwa, aby następnie rozszerzyć się powoli na wszystkich jego członków. W związku z tym można mówić o dwóch etapach powstawania narodu, które różnią się swymi funkcjami. Na pierwszym etapie chodzi o funkcję zewnętrzną - tj. o wyodrębnienie się od innych społeczności i uświadomienie sobie tej odrębności, na drugim natomiast etapie chodzi o powstawanie i rozwój wewnętrznych więzi obejmujących całość kultury społecznej, czyli inaczej mówiąc o stworzenie i rozwój kultury narodowej oraz o jej upowszechnienie wśród wszystkich członków społeczeństwa.
Na pierwszym etapie świadomość narodowa jest udziałem tylko wąskiego grona osób, które stanowiły otoczenie władcy. Ta wąska grupa z racji swej pozycji społecznej funkcji politycznej mogła wyjść poza partykularyzmy rodowo-plemienne i prowincjonalne i zacząć rozumieć znaczenie szerszych związków społecznych. Następnie świadomość narodowa stała się udziałem nieco szerszych grup ludności - w nurt życia narodowego włącza się szlachta, co ogromnie rozszerzyło bazę ludnościową wszelkich działań narodowych zarówno w postaci ekspansji, jaki i obrony narodu.
W Polsce ten etap powstawania narodu rozpoczął się stosunkowo wcześnie - na przełomie XIII i XIV wieku, kiedy to za panowania Władysława Łokietka nastąpiła ostra konfrontacja z obcym żywiołem niemieckim, który masowo napłynął na ziemie polskie;
powstały wówczas ostre konflikty na tle językowym i politycznym, które przyspieszyły rozwój polskiej świadomości narodowej.
Następnie, w miarę rozwoju kultury narodowej, postępuje proces całkowania wewnętrznego, który z jednej strony prowadzi do asymilacji lub eliminowania z życia narodu elementów o innym normotypie i innym poczuciu narodowym, a z drugiej strony do zacierania się różnic wewnętrznych w narodzie. Towarzyszy temu procesowi silne dążenie do
uzyskania lub utrwalenia suwerenności narodowej. W procesie całkowania narodów europejskich widzimy przechodzenie od ostrych różnic stanowych do nieco łagodniejszych zróżnicowań klasowych, aby wreszcie w procesie powstawania nowoczesnych narodów doprowadzić do powstania społeczeństwa bezklasowego, do wytworzenia nowoczesnego narodu obejmującego swą świadomością wszystkie warstwy, a swymi funkcjami wszystkie dziedziny życia społecznego.
Od czasu Wielkiej Rewolucji Francuskiej Świadomość narodowa zaczyna rozszerzać się również na mieszczaństwo, a następnie również na klasę robotniczą i chłopską. Rozwój ruchów robotniczych w poszczególnych krajach w istotny sposób przyspiesza proces powstawania nowoczesnych narodów. Klasa robotnicza w miarę zdobywania sobie przodującej pozycji w życiu narodu zaczyna też być nośnikiem świadomości narodowej i obrońca interesów narodu.
Ludnościowa baza narodu poszerza się znacznie, a obudzona w nowych grupach ludności świadomość narodowa wpływa na istotne wzbogacenie kultury narodowej. O ile w narodzie dawnego typu (narodzie staroświeckim) w procesie społecznej wymiany informacji, który kształtuje kulturę narodową, uczestniczyły tylko stosunkowo nieliczne warstwy, o tyle w narodzie nowoczesnym uczestniczą już w zasadzie wszyscy. W związku z tym rośnie prawdopodobieństwo wytwarzania się nowych norm wchodzących w skład kultury narodowej, a wskutek tego rośnie też szybkość jej rozwoju i intensywność przeżyć składających się na życie narodowe, co z kolei prowadzi do rozszerzania się sfery życia narodowego na wszystkie dziedziny życia społecznego, w tym również na życie państwowe.
Proces ten doprowadził do walk narodowo-wyzwoleńczych i rozpadu imperiów kolonialnych oraz powstawania szeregu państw narodowych.
Stopniowe poszerzanie się ludnościowej bazy narodu było procesem powolnym, gdyż proces integracji narodowej był hamowany z jednej strony przez istniejące przegrody stanowe, a potem klasowe, a z drugiej strony przez świadome dążenia mocarstw imperialistycznych. Feudalizm ze swą strukturą stanową i kapitalizm ze swoim społeczeństwem klasowym stwarzały pole do konfliktów wewnątrz narodu - do walki stanów i walki klas. Tworząc zaś ogromne nierówności ekonomiczne, ograniczając szerokim masom do stęp do życia społecznego i politycznego, te przed socjalistyczne ustroje społeczne pozostawiały faktycznie poza świadomym życiem narodowym ogromną część potencjalnej bazy ludnościowe i narodu.
Dopiero ustrój socjalistyczny, znosząc prywatną własność środków produkcji, zniósł podstawę istnienia i odradzania się wewnątrznarodowych konfliktów, stwarzając zarazem
warunki do wciągania najszerszych mas ludności do pełnego i aktywnego życia narodu.
Świadomość narodowa i uczestnictwo w lud turze narodowej stają się w ustroju socjalistycznego udziałem wszystkich klas społecznych, a Ma są robotnicza, najbardziej dynamiczna i zintegrowana klasa epoki socjalizmu, biorąc na swe barki odpowiedzialność za losy narodu, przejęła też poczucie łączności z kulturą narodową i z historią narodu.
Równocześnie rozwój nowoczesnych metod produkcji informacji oraz metod masowego przekazu informacji stwarza zupełnie nowe możliwości rozwoju i upowszechniania kultury narodowej. Ale niesie też ze sobą poważne niebezpieczeństwa.
Aby naród mógł istnieć i rozwijać się, musi nie tylko reprodukować się biologicznie i produkować określone dobra ekonomiczne, konieczne do jego egzystencji, ale również musi zachować swą kulturę narodową, tzn. odpowiedni układ norm społecznych, bez których funkcjonowanie narodu jako układu samodzielnego nie byłoby możliwe.
Reprodukcja kultury narodowej odbywa się przede wszystkim w świadomości młodego pokolenia dzięki procesowi wychowywania i kształcenia zarówno w domu rodzinnym, jak w szkole i na uczelni, czy wreszcie poprzez świadome uczestnictwo w życiu kulturalnym narodu. Aby zaś normy społeczne reprodukowane w tych procesach, zapewniały narodowi możliwość zachowania swej równowagi funkcjonalnej, nowoczesny naród musi odpowiednio zorganizować procesy produkcji informacji, które mogą się stać podstawą tworzenia nowych norm wchodzących w skład kultury narodowej. Adaptacja bowiem obcych wzorów nie zawsze jest możliwa, ze względu na odmienność warunków, w jakich żyją poszczególne narody.
Przed każdym kolejnym pokoleniem narodu stają więc w tym zakresie dwa zadania:
po pierwsze, musi on odpowiednio zorganizować swą naukę, sztukę, wszelkie instytucje normotwórcze, aby były one w stanie wytwarzać nowe normy, które mogłyby wzbogacić kulturę narodową i dostosować ją do współczesnych potrzeb narodu; a po drugie, musi on odpowiednio zorganizować upowszechnianie w masach społecznych odpowiednich układów norm wchodzących w skład kultury narodowej, to znaczy przede wszystkim odpowiednio zorganizować procesy wychowawcze i procesy wykształcenia ludności.
Wszelkie błędy czy zaniedbania w tych dwu dziedzinach mogą w epoce masowej informacji wywołać katastrofalne skutki dla przyszłości narodu. Młode bowiem pokolenie, nie znajdując odpowiednich norm we własnej kulturze narodowej, nieuchronnie będzie ich szukać u obcych, co na dłuższą metę zagrażać może reprodukcji świadomości narodowej w świadomości młodego pokolenia, stwarzając przy tym dodatkowe niebezpieczeństwo wykorzystania takiej sytuacji przez wrogów danego narodu.
Naród formacji socjalistycznej ma wielkie szansę, by stać się narodem pełnym, narodem, który osiąga apogeum swego rozwoju wewnętrznego i który obejmuje swoją ideologią wszystkich członków, a kulturę narodową wzbogaca o nowe wartości. Jednak wykorzystanie tej szansy zależy od wysiłku wszystkich członków narodu, zależy od tego, czy będą oni potrafili stworzyć nowoczesną kulturę narodową epoki rewolucji informacyjnej. Ten problem ma nie mniejsze znaczenie niż problem odpowiedniego tempa rozwoju gospodarki, a co więcej, między rozwojem kultury narodowej i rozwojem gospodarki zachodzi stosunek sprzężenia zwrotnego i jeden bez drugiego na dłuższą metę jest niemożliwy.