Normy konstytutywne określają podstawowe zasady funkcjonowania organizacji społeczeństwa, tzn. określają wzajemne stosunki między poszczególnymi organami społeczeństwa jako układu zorganizowanego oraz reakcje społeczeństwa w stosunku do otoczenia zewnętrznego, z punktu widzenia interesów społeczeństwa jako układu
5 Badaniem tych problemów zajęli się fizycy i inżynierowie. Szczegółowe informacje o obecnym stanie badań naukowych w tej dziedzinie znaleźć można w: I Konference w výskumu psychotroniky.
Sbornik referátu.
samodzielnego. Inaczej mówiąc, normy konstytutywne określają, co dla danego społeczeństwa jest pozytywne, a co negatywne i jak w związku z tym postępować (reagować) mają poszczególni ludzi, instytucje społeczne oraz społeczeństwo jako całość. Można powiedzieć, że normy konstytutywne określają strukturę społeczeństwa oraz jego reakcje w stosunku do otoczenia.
Normy konstytutywne powstają dzięki dążeniu poszczególnych ludzi oraz całego społeczeństwa do zachowania stanu równowagi funkcjonalnej. W normach tych mamy też znacznie większy udział połączeń (skojarzeń) między rejestratorami a estymatorami, zarówno u poszczególnych ludzi, jak i w instytucjach społecznych, aniżeli w wypadku norm poznawczych.
Najważniejsze rodzaje norm konstytutywnych to:
normy ideologiczne, normy etyczne, normy prawne.
N o r m y i d e o l o g i c z n e wytyczają zasadnicze cele działalności społeczeństwa jako układu zorganizowanego. Przykładem układów norm ideologicznych mogą być zespoły norm ideologicznych, które nastawiają działalność poszczególnych ludzi i instytucji na osiąganie określonych celów religijnych. Innym przykładem układów norm ideologicznych mogą być wszelkiego rodzaju ideologie polityczne, które wytyczają cele działalności całego społeczeństwa i postulują podporządkowanie tym celom różnych cząstkowych działań społecznych – np. ideologie ruchów narodowo – wyzwoleńczych uznają uzyskanie niepodległości narodowej za cel działalności całego narodu; ideologie ruchów socjalistycznych widzą w zbudowaniu ustroju sprawiedliwości społecznej cel działalności społecznej.
N o r m y e t y c z n e i p r a w n e określają i oceniają konkretne sposoby działalności społecznej z punktu widzenia realizacji celów zasadniczych, wytyczonych przez normy ideologiczne. Normy etyczne określają, co jest dobre, a co złe, i jak w związku z tym należy postępować, natomiast normy prawne określają, co jest dozwolone, co niedozwolone, a co nakazane przez określony autorytet nadrzędny (np. państwo) i jak w związku z tym należy postępować. Normy prawne wspiera z reguły możliwość zastosowania sankcji wobec opornych.
Prawnicy określają prawo jako normy roszczeniowe oparte na autorytecie nadrzędnym (np. państwowym, narodowym, międzynarodowym), natomiast normy etyczne jako normy bezroszczeniowe, bądź oparte na autorytecie zewnętrznym (np. religijnym), bądź też
autonomicznym, tj. oparte na własnym poczuciu moralnym jednostki (np. etyka niezależna).
Wyjaśnić przy tym trzeba, że o normach roszczeniowych mówimy wtedy, gdy narzuconym przez normę obowiązkom odpowiadają roszczenia przysługujące innym ludziom, w przeciwnym razie mówimy o normach bezroszczeniowych.
Jeżeli chodzi o autorytatywność norm prawnych, to wchodzi tu najczęściej w grę określony autorytet oficjalny, wyrażający się w nakazie władzy prawodawczej. Ale mogą zdarzyć się przypadki, w których autorytet prawny – ze względu na specyficzne okoliczności – nie może uzyskać charakteru oficjalnego; np. autorytet narodowego prawa polskiego znajdował się w okresie zaborów poza zasięgiem działalności oficjalnych organów władzy zaborczej, a jednak z masowym doświadczeniu narodowym stanowił on niewątpliwie źródło narodowego prawa polskiego, które przeciwstawiało się oficjalnemu prawu zaborców.
Trzeba podkreślić, że normy ideologiczne i etyczne, w odróżnieniu od norm prawnych związanych z presją autorytetu zewnętrznego i ewentualną groźbą represji, charakteryzuje autonomizm. Wprawdzie etyka i ideologia może być określana przez pewne autorytety, ale już sama realizacja tych norm musi być oparta na autonomicznej decyzji (własnym potencjale refleksyjnym), przynajmniej u grona zwolenników ideologii lub etyki. W związku z tym normy etyczne i normy ideologiczne sięgają z reguły dalej niż normy prawne, wartościując nawet wewnętrzne stany refleksyjne – czyli myśli; natomiast normy prawne z reguły określają tylko zewnętrzną stronę działania ludzkiego, tj. działanie efektorów układu, i tylko w wyjątkowych wypadkach wnikają w wewnętrzne obiegi refleksyjne (np. normy prawa karnego przy ocenie niektórych czynów wnikają w intencje. )
Między normami ideologicznymi, etycznymi i prawnymi istnieje ścisła współzależność. Z reguły rozwój etyki łączy się ściśle z rozwojem norm ideologicznych, albowiem żeby ludzie dobrowolnie, nie pod groźbą sankcji, przestrzegali norm autonomicznych (wzrost przewodności w określonych kierunkach), muszą to robić w imię jakiegoś zasadniczego celu społecznego. Dlatego osłabienie norm ideologicznych pociąga za sobą z reguły osłabienie norm etycznych. Normy ideologiczne i etyczne dzięki swemu autonomizmowi nie wymagają presji zewnętrznej i mogą wyprzedzać normy prawne. Normy prawne opatrują z kolei sankcją autorytetu zewnętrznego pewne najważniejsze normy etyczne czy nawet ideologiczne (np. zabójstwo jest zakazane zarówno przez normy etyczne, jak i prawne, a normy ideologiczne zyskiwać mogą sankcję prawną jako ideologia państwowa).
Wreszcie w wypadku gdy w jakimś społeczeństwie określony system etyczny lub ideologiczny nie jest utrwalony, musi on być wdrażany pod silną presją zewnętrzną (duży potencjał rejestracyjny), opartą na surowych karach wobec ludzi postępujących niezgodnie z
tymi normami i wysokich nagrodach dla zwolenników tych norm. W miarę jak w społeczeństwie wytwarzają się odpowiednie normy autonomiczne, presja potencjału zewnętrznego może łagodnieć.
Przykładem tego typu zjawisk mogą być przemiany rewolucyjne. Najpierw powstają w pewnych grupach społecznych (partiach rewolucyjnych) nowe systemy norm ideologicznych i etycznych; następnie, jeżeli odpowiadają one potrzebą społeczeństwa na danym etapie jego rozwoju rozszerzają się one w społeczeństwie. Ponieważ zwolennicy starych systemów z reguły przeciwstawiają się im przy użyciu przede wszystkim norm prawnych i połączonych z nimi sankcji, dochodzi do rewolucji i obalenia starego systemu prawnego oraz zastąpienia go nowym systemem.
Po rewolucji nowe normy ideologiczne i etyczne oraz normy prawne nie są jeszcze dostatecznie utrwalone w całym społeczeństwie (niewystarczająca przewodność), musi je zatem uzupełniać silna presja o charakterze energetycznym – terror rewolucyjny. W miarę utrwalania się nowych norm terror rewolucyjny łagodnieje i znika.
Zdarza się czasami, że nowy system norm może od początku nie odpowiadać potrzebom społeczeństwa (np. być narzucony z zewnątrz), wówczas działanie potencjału refleksyjnego u większości członków społeczeństwa będzie przeciwdziałać wytworzeniu się odpowiednich rejestratów i utrwaleniu nowego systemu normatywnego. W takiej sytuacji nowy system norm ideologicznych i etycznych może nie wyjść poza stadium oddziaływania związanego z przymusem, co z kolei powoduje pogłębienie niechęci w społeczeństwie i budzi opór. Powstaje wówczas sprzężenie zwrotne uniemożliwiające utrwalenie się nowego systemu w społeczeństwie i dochodzi albo do procesów przystosowania wstecznego oraz stopniowego rozkładu organizacji społeczeństwa, albo też jakaś zawierucha dziejowa zmiata dany system z powierzchni ziemi. Przykładem mogą być dzieje imperium Napoleona.
W każdym razi dla normalnego funkcjonowania określonego systemu norm konstytutywnych muszą one u pewnego minimum ludzi funkcjonować autonomicznie. W przeciwnym wypadku występują procesy przystosowania wstecznego, prowadzące do rozkładu organizacji społecznej.
Funkcjonowanie norm konstytutywnych wiąże się z instytucjami społecznymi, z których w zakresie norm prawnych podstawową jest instytucja władzy państwowej, wyposażona w moc ustawodawczą, czyli moc tworzenia norm prawnych.
Jeżeli chodzi o normy ideologiczne, to t tu istnieje również szereg społecznych instytucji normotwórczych, wśród których bodaj najstarsze są wszelkiego rodzaju instytucje religijne. W nowoczesnych społeczeństwach funkcje normotwórcze w zakresie
ideologicznym spełniają różne ruchy społeczno – polityczne; mogą tu też odgrywać znaczną rolę autorytety i instytucje naukowe. Najczęściej instytucje wytwarzające normy ideologiczne spełniają też analogiczne funkcje w zakresie norm etycznych.
Funkcjonowanie tych wszystkich instytucji polega na tym, że tworzą one określone normy ideologiczne czy etyczne, upowszechniają je w społeczeństwie, a społeczeństwo przyjmuje te normy i działa zgodnie z nimi. Oczywiście tworzone normy muszą odpowiadać potrzebom związanym z funkcjonowaniem społeczeństwa jako układu zorganizowanego (samodzielnego) na danym etapie jego rozwoju, w przeciwnym bowiem razie działanie potencjału refleksyjnego zmniejszy szansę upowszechnienia się tych norm w społeczeństwie i mogą one wówczas pozostać udziałem co najwyżej wąskich grup, wyobcowanych ze społeczeństwa. Jeżeli zaś w jakimś społeczeństwie upowszechnią się systemy norm ideologicznych i etycznych niezgodne z interesem społecznym, wówczas w takim społeczeństwie rozpoczyna się proces przystosowania wstecznego, który prędzej czy później prowadzi do rozkładu organizacji społecznej.
Mechanizm tworzenia i rozpowszechniania się w społeczeństwie norm konstytutywnych jest analogiczny do norm poznawczych, przy czym, dzięki działaniu homeostatu, istnieje większe prawdopodobieństwo powstawania w społeczeństwie norm konstytutywnych korzystnych dla społeczeństwa aniżeli niekorzystnych dla niego.
Jeżeli wskutek działania pewnego bodźca członkowie społeczeństwa podejmą określone działania i okażą się one korzystne dla społeczeństwa jako układu samodzielnego (tj. spowodują zmniejszenie zakłóceń jego równowagi funkcjonalnej), wówczas dzięki działaniu homeostatu wzrośnie potencjał refleksyjny, a następnie moc korelacyjna, Wskutek czego nastąpi wzrost przewodności. Jeżeli natomiast wskutek działania jakiegoś bodźca członkowie społeczeństwa podejmą działania, które okażą się niekorzystne dla społeczeństwa jako układu samodzielnego (tj. spowodują zwiększenie zakłóceń jego równowagi funkcjonalnej), wówczas dzięki działaniu homeostatu nastąpi zmniejszenie potencjału refleksyjnego, a tym samym mocy korelacyjnej, co w efekcie spowoduje mniejszy wzrost przewodności niż w wypadku powstania reakcji (działania) korzystnej dla układu.
Opisany powyżej mechanizm cybernetyczny tłumaczy nam, dlaczego w normalnie rozwijającym się społeczeństwie normy korzystne dla jego równowagi funkcjonalnej mają większą szansę powstania aniżeli normy niekorzystne. Mechanizm ten umożliwia proces rozwoju i postępu społecznego. Oczywiście zdarzały się w historii społeczeństwa, w których mechanizm powyższy ulegał rozregulowaniu. Następował wówczas proces przystosowania wstecznego i po pewnym czasie społeczeństwa takie najczęściej przestawały istnieć jako
układy samodzielne.