Cybernetyka traktuje normy społeczne jako zależności między bodźcami działającymi na członków społeczeństwa a odpowiednimi, wywołanymi przez nie zachowaniami (działaniami) tych członków społeczeństwa. Wiadomo jednak, że bardzo często bodziec adresowany do jednej normy społecznej wywołuje nie tylko działania związane z tą normą, lecz również i inne działania, często całkowicie nie przewidziane; albo też jak zmiana jednej normy społecznej pociąga za sobą zmiany nawet nie zamierzone czy nie przewidziane innych norm społecznych. Nietrudno zauważyć, że złamanie jednej normy prawnej pociąga za sobą łamanie innych norm prawnych, co w rezultacie może doprowadzić do zaniku poczucia prawnego. Zjawisko to można bardzo wyraźnie obserwować w obrębie różnego rodzaju grup przestępczych albo też u osób, które często stykają się z tymi grupami, np. u rodzin przestępców.
Innym ważnym przykładem może być zjawisko znane z socjologii religii, polegające na tym, że zmiana jakiegoś jednego dogmatu religijnego pociąga za sobą najczęściej konieczność zmiany innych dogmatów, co w rezultacie może doprowadzić do całkowitego przeobrażenia społeczności wyznawców tej religii, a nawet zupełnego jej rozkładu. Stąd też bierze się znany konserwatyzm i niechęć w stosunku do wszelkich zmian, wykazywana często przez różnych przywódców organizacji religijnych.
Zjawiska tego rodzaju są też często są też często wykorzystywane w walce politycznej, zwłaszcza przy wszelkiego rodzaju dywersji ideologicznej, polegającej, jak wiadomo, na działaniach zmierzających do stopniowego dokonywania takich zmian w normach ideologicznych przeciwnika, które mogą doprowadzić do rozkładu jego struktury organizacyjnej.
Zjawisko to można wytłumaczyć na omówionym powyżej cybernetycznym modelu norm społecznych.1
W torze informacyjnym układu samodzielnego możemy wyróżnić dwa zasadnicze odcinki: pierwszy z nich zaczyna się w receptorze, a kończy w elemencie korelatora zwanym
1 Por. M. Mazur, Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, s. 69-105.
r e j e s t r a t o r e m , drugi z tych odcinków zaczyna się w elemencie korelatora zwanym e s t y m a t o r e m a kończy w efektorze; zadaniem estymatora jest ocena, czy reakcja powinna nastąpić, czy nie. Rejestratory i estymatory nazywamy ogólnie e l e m e n t a m i k o r e l a c y j n y m i . Korelator może mieć wiele rejestratorów i wiele estymatorów. Procesy zachodzące między rejestratorami a estymatorami będziemy nazywać k o r e l a c j ą .
Aby jakieś zjawisko fizyczne występujące w jednym punkcie mogło oddziaływać na zjawisko fizyczne występujące w innym punkcie, konieczny jest przepływ energii między tymi punktami. Dlatego też w każdym korelatorze musi występować przepływ energii między rejestratorami i estymatorami - energię tę nazywamy e n e r g i ą k o r e l a c y j n ą . Natomiast energia płynąca w torze energetycznym nazywa się e n e r g i ą r o b o c z ą . Stosunek energii korelacyjnej do czasu nazywa się m o c ą k o r e l a c y j n ą .
Jeżeli energia ma przepływać pewną drogę, to na początku tej drogi musi występować różnica potencjałów. Aby między rejestratorem a estymatorem powstała różnica potencjałów, potrzebny jest dopływ energii. Dostarcza jej z otoczenia bodziec, a następnie jest ona przenoszona z receptora do rejestratora, wskutek czego w rejestratorze powstaje potencjał, który nazywamy p o t e n c j a ł e m r e j e s t r a c y j n y m (potencjał rejestracyjny jest funkcją bodźca). Zmiany rozkładu potencjałów w korelatorze wywierają wpływ na homeostat, który z kolei wywiera wpływ na korelator wprowadzając do niego potencjał dodatkowy, nazywany przez nas dalej p o t e n c j a ł e m r e f l e k s y j n y m .
Suma potencjału rejestracyjnego i potencjału refleksyjnego stanowi p o t e n c j a ł k o r e l a c y j n y , który wywołuje przepływ energii korelacyjnej. Środowisko, w którym odbywa się przepływ energii korelacyjnej, nazywa się ś r o d o w i s k i e m k o r e l a c y j n y m , a jego zdolność do przewodzenia energii korelacyjnej nazywa się p r z e w o d n o ś c i ą k o r e l a c y j n ą .
Gdy energia korelacyjna dopływa do estymatora, wówczas powstaje w nim potencjał, który nazywamy p o t e n c j a ł e m e s t y m a c y j n y m – jest on funkcją mocy korelacyjnej.
Do uruchomienia efektora konieczne jest przekroczenie przez potencjał estymacyjny pewnej wartości progowej, którą nazywamy p o t e n c j a ł e m d e c y z y j n y m . Przekroczenie potencjału decyzyjnego nazywamy d e c y z j ą . Po decyzji następuje uruchomienie efektora.
Prawidłowe działanie homeostatu polega na tym, że przyśpiesza on wystąpienie reakcji korzystnych dla układu, a opóźnia wystąpienie reakcji niekorzystnych dla niego. Jeżeli procesy korelacji prowadzą do decyzji i reakcji niekorzystnej dla układu samodzielnego, wówczas homeostat zmniejsza potencjał refleksyjny (a tym samym zmniejsza potencjał korelacyjny) i w ten sposób opóźnia lub nawet uniemożliwia przekroczenie bariery potencjału
decyzyjnego; jeżeli zaś procesy w korelatorze prowadzą do reakcji korzystnych dla układu, wówczas homeostat zwiększa potencjał refleksyjny i w ten sposób przyśpiesza decyzję.
Gdyby nie potencjał refleksyjny, reakcje układu byłyby wymuszone przez bodźce oddziałujące na układ.
W każdym procesie fizycznym przenoszona moc jest tym większa, im większy jest potencjał wywołujący przepływ energii i im większa jest przewodność środowiska, w którym przepływ energii się odbywa. W związku z tym, jeżeli potencjał korelacyjny oznaczymy przez Vk, a przewodność korelacyjną przez G, wówczas moc korelacyjną K wyrazić możemy następującym wzorem:
G V K k
Wzór ten jest analogiczny do wzoru /1/, przy czym zamiast liczby członków społeczeństwa podejmujących działanie rs mamy tu moc korelacyjną, zamiast liczby członków społeczeństwa, do których dotarły bodźce br – potencjał korelacyjny, a zamiast częstotliwości występowania normy społecznej Nrs – przewodność korelacyjną.
Aby układ samodzielny mógł się sterować korzystając z informacji o bodźcach przeszłych, bodźce te muszą wywoływać zmiany w środowisku korelacyjnym. Stany będące wynikiem tych zmian są r e j e s t r a t a m i bodźców. Rejestraty powstawać mogą tylko wtedy, gdy przepływ mocy korelacyjnej powoduje zmianę przewodności korelacyjnej.
Wpływ norm społecznych ukształtowanych wśród członków społeczeństwa na ich reakcje może być interpretowany jako wypadkowa odpowiednich rejestratorów i potencjału refleksyjnego. Oddziaływanie na społeczeństwo różnych bodźców i podejmowanie przez społeczeństwo odpowiednich działań wywołanych przez te bodźce powoduje pewne zmiany w układach norm społecznych. Np. wykonywanie poleceń określonego ośrodka kierowniczego utrwala normy posłuszeństwa wobec tego ośrodka, a z kolei brak poleceń ze strony ośrodka kierowniczego, połączony z jego nieudolnością w zakresie podejmowania koniecznych decyzji, może bardzo łatwo osłabić normy posłuszeństwa wobec tego ośrodka.
Jeżeli bodźce i działania społeczne związane z jednym normami wywierają wpływ na działania związane z innymi normami oraz na inne normy społeczne, oznacza to, że rejestraty tych norm są ze sobą połączone (w ramach korelatora albo poprzez homeostat) i przepływ mocy korelacyjnej w obrębie jednej z nich powoduje przepływ mocy korelacyjnej również w obrębie innych norm. Takie zbiory współzależnych norm stanowią u k ł a d y n o r m .
W zorganizowanym społeczeństwie mamy do czynienia z układami norm społecznych w różnych dziedzinach życia. Z układami tymi łączą się odpowiednie systemy
zorganizowanego zachowania zbiorowego, które nazywać będziemy ogólnie i n s t y t u c j a m i s p o ł e c z n y m i . Np. funkcjonowanie instytucji religijnych opiera się na odpowiednich układach norm religijnych i polega na tym, że przedstawiciele hierarchii kościelnej określają pewne normy religijne (dogmaty, przepisy liturgiczne, normy etyczne), a członkowie społeczności religijnej podporządkowują się tym normom (uznają dogmaty, wypełniają przepisy liturgiczne, przestrzegają norm etycznych); w wypadku osłabienia norm religijnych członkowie społeczności religijnej przestają słuchać przedstawicieli hierarchii kościelnej i wówczas możemy mówić o rozkładzie instytucji religijnych.
Zanim dojdzie do powstania reakcji – czyli oddziaływania społeczeństwa na własne otoczenie lub na swoją własną strukturę – odbywają się w torze informacyjnym układu dwa rodzaje procesów: proces poznawczy i proces decyzyjny. P r o c e s p o z n a w c z y ma na celu zdobycie informacji dotyczących stanu otoczenia i stanu samego układu; p r o c e s d e c y z y j n y ma na celu wybór działania (reakcji układu). Celem reakcji, których dotyczą decyzje, jest wywołanie zmian istotnych (korzystnych) z punktu widzenia materiału, energii lub struktury układu.
Jeżeli normy społeczne dotyczą procesu poznawczego – wówczas nazywać je będziemy normami poznawczymi; jeżeli dotyczą procesu decyzyjnego związanego z wyborem reakcji, których celem jest wywołanie zmian istotnych z punktu widzenia materiału układu (materiałem układu są w tym wypadku ludzie) – wówczas nazywać je będziemy normami witalnymi; jeżeli dotyczą procesu decyzyjnego związanego z wyborem reakcji, które mają wywołać zmiany istotne z punktu widzenia energii układu (gospodarki) – wówczas będziemy je nazywać normami ekonomicznymi; wreszcie jeżeli decyzje dotyczą reakcji, których celem jest wywołanie zmian istotnych z punktu widzenia struktury układu – wówczas nazywać je będziemy normami konstytutywnymi.
Jeżeli rejestraty związane z normami dotyczącymi procesu poznawczego są wyraźnie zróżnicowane (tzn. występują duże różnice przewodności korelacyjnych związanych z odpowiednimi normami), wówczas możemy mówić o normach poznawczych właściwych;
jeżeli natomiast są one słabo zróżnicowane, wówczas będziemy mówić o normach estetycznych.2 Normami poznawczymi będziemy w dalszym ciągu w skrócie nazywać tylko normy poznawcze właściwe.
W normach konstytutywnych możemy wyróżnić normy ideologiczne, które określają
2 Wprowadzone tu pojęcie norm estetycznych jest bardziej ogólne niż tradycyjne. Słabe zróżnicowanie rejestratów związanych z normami estetycznymi przejawia się w formie mało precyzyjnych kryteriów estetycznych w sztuce, natomiast przejawem wyraźnego zróżnicowania rejestratów związanych z normami poznawczymi są o wiele bardziej precyzyjne kryteria prawdy w nauce.
cele działań społecznych, oraz normy etyczne i prawne, które określają metody realizacji tych celów; normy etyczne i prawne różnią się między sobą udziałem motywacji energetycznych i informacyjnych (w normach etycznych jest większy udział motywacji informacyjnych).
Analogiczne podziały można przeprowadzić w normach ekonomicznych i witalnych.3
Ponieważ, jak wiemy, instytucje społeczne oparte są na odpowiednich układach norm, możemy je podzielić w zależności od tego, z jakim z wymienionych wyżej rodzajem norm są związane.
Poszczególne rodzaje norm możemy uszeregować według udziału w nich motywacji energetycznych i informacyjnych. Ma to istotne znaczenie dla analizy procesów sterowania społecznego. Dlatego też poszczególne rodzaje norm społecznych będziemy analizować w kolejności określonej udziałem w nich motywacji energetycznych i informacyjnych.