Normy ekonomiczne oceniają, co jest dla społeczeństwa korzystne, a co niekorzystne pod względem gospodarczym, oraz określają metody osiągania korzyści gospodarczych. W naszych rozważaniach możemy w związku z tym zdefiniować normy ekonomiczne jako normy regulujące funkcjonowanie zasilacza i akumulatora, a więc bazy energomaterialnej społeczeństwa jako układu zorganizowanego oraz określające przebiegi energetyczne między poszczególnymi organami tego społeczeństwa.
W normach ekonomicznych dominują połączenia (skojarzenia) między rejestratorami a estymatorami i łączą się one w większym stopniu z działaniami niż poglądami. Normy te powstają dzięki dążeniom ludzi do zapewnienia sobie i innym członkom społeczeństwa energetycznych środków utrzymania. Dlatego wśród motywacji związanych z normami ekonomicznymi dominują motywacje o charakterze energetycznym, chociaż trzeba zaznaczyć, że w miarę rozwoju życia społecznego rośnie również rola motywacji o charakterze informacyjnym (np. zaplata za pracę nie wydawana bezpośrednio, lecz odkładana na konto w banku). W naszym modelu można rozpatrywać normy ekonomiczne jako zależności między określonymi bodźcami (np. zapłata) a odpowiednimi działaniami gospodarczymi.
Normy ekonomiczne decydują o funkcjonowaniu szeregu instytucji gospodarczych.
Polega to w ogólności na tym, że jedni ludzie wytyczają kierunki działalności gospodarczej, inni kierują ich realizacją, a jeszcze inni podporządkowują się tym decyzjom i wykonują określone prace związane z ich realizacją, za co otrzymują określoną zapłatę.
Wśród tych instytucji warto dla przykładu wymienić instytucje handlowe, których
funkcjonowanie polega na tym, że jedni ludzie sprzedają towary, inni je kupują, jedni płacą, a drudzy inkasują pieniądze.
W wypadku osłabienia w społeczeństwie norm związanych z funkcjonowaniem instytucji gospodarczych może zaistnieć sytuacja, że mimo otrzymania odpowiedniej zapłaty ludzie nie będą chcieli wykonywać odpowiedniej pracy - albo też w wypadku osłabienia norm związanych z funkcjonowaniem instytucji handlowych, mimo posiadania pieniędzy oraz produkowania odpowiednich towarów, członkowie społeczeństwa nie będą mogli nabywać odpowiednich potrzebnych im produktów, które równocześnie zalegać będą magazyny.
Wśród instytucji związanych z funkcjonowaniem norm ekonomicznych szczególne znaczenie ma instytucja własności. Polega ona ogólnie rzecz biorąc na tym, że określeni ludzie - właściciele - mogą w zasadzie robić z posiadaną rzeczą, co chcą, i żądać od otoczenia, by nie wtrącało się do ich własności, podczas gdy inni ludzie - nie będący właścicielami - są zobowiązani do znoszenia takiej sytuacji i nie mogą pozwolić sobie na wtrącanie się do spraw cudzej własności. Oczywiście w praktyce społeczeństwo nakłada na dysponowanie własnością różne ograniczenia, co jednak nie zmienia ogólnej zasady.
Dla procesów sterowniczych w społeczeństwie istotne znaczenie ma własność dóbr użytkowo -konsumpcyjnych oraz własność środków produkcji.
Jeżeli chodzi o instytucję własności dóbr użytkowo-konsumpcyjnych, to dysponowanie nimi przez właściciela ma na celu przede wszystkim zapewnienie środków utrzymania dla niego i dla jego rodziny w miarę rozwoju społecznego również zapewnienie im dobrobytu. Zatem instytucja własności dóbr użytkowo-konsumpcyjnych oparta jest na normach ekonomicznych. Funkcjonowanie instytucji własności środków produkcji jest bardziej złożone; łączy się z nią bowiem ściśle możliwość decydowania o celach pracy ludzi, którzy używają tych środków w procesie produkcji; a zatem instytucja własności środków produkcji jest faktycznie związana z instytucją władzy. Dlatego normy społeczne, na których opiera się instytucja własności środków produkcji, zaliczać będziemy równocześnie do norm konstytutywnych i norm ekonomicznych.
Z zagadnieniem tym łączy się również problem - w czyim interesie funkcjonuje gospodarka i w ogóle całe społeczeństwo jako układ zorganizowany. Społeczeństwa klasowe funkcjonują jako układy zorganizowane w interesie klas panujących, które spełniają funkcje organizatora.
Określony ustrój społeczno-gospodarczy (czyli określona struktura społeczeństwa) funkcjonuje prawidłowo, póki przyczynia się do utrzymania równowagi funkcjonalnej społeczeństwa. Natomiast w momencie gdy zaczyna on zaburzać równowagę funkcjonalną
społeczeństwa, powstają warunki do zmiany ustroju albo, inaczej mówiąc, do zmiany struktury społeczeństwa jako układu zorganizowanego. Widzimy więc, że między normami ekonomicznymi i normami konstytutywnymi zachodzi stosunek sprzężenia zwrotnego.
Sprzężenia między rozwojem norm ekonomicznych i rozwojem norm konstytutywnych są bardzo różnorodne. Np. szerszy rozwój norm etycznych staje się możliwy dopiero wówczas, gdy zostaną zaspokojone pewne podstawowe potrzeby człowieka.
W społeczeństwie, które cierpi nędzę i głoduje, trudno mówić o rozwoju etycznym, prawy wyżywienia i zaspokojenia najbardziej elementarnych potrzeb biologicznych zaprzątają tam całą uwagę społeczeństwa.16 Dopiero powyżej pewnego poziomu zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka pojawia się nadwyżka zarówno produktów materialnych, jak i energii społecznej, która może być zużytkowana na różne cele; i w tym momencie zaczynają się nowe problemy etyczne - w jaki sposób należy tę nadwyżkę zużytkować. Im bardziej rozwinięte jest społeczeństwo, tym bardziej problemy etyczne zaczynają wysuwać się na czoło zagadnień społecznych.
Możemy więc powiedzieć, że rozwój gospodarki i związany z nim rozwój norm ekonomicznych stwarza bazę energomaterialną dla rozwoju norm konstytutywnych.
Łatwo można też wykazać związki norm ekonomicznych z innymi rodzajami norm społecznych, Jak wiemy, wszelkiej działalności ludzkiej potrzebna jest pewna baza energomaterialną i działalność ta jest tym bardziej skuteczna, im lepszą bazą materialną dysponuje. Zatem rozwój gospodarczy i związany z nim rozwój norm ekonomicznych stwarza bazę do rozwoju wszelkich rodzajów norm społecznych.
Postęp gospodarczy stwarza zapotrzebowanie na badania naukowe, przyspieszając dzięki temu rozwój norm poznawczych. Poza tym wytwarzanie nowych narzędzi pracy dla naukowców, które staje się możliwe w miarę rozwoju gospodarki, sprzyja doskonaleniu metod naukowych i rozszerzaniu zakresu badań naukowych. Dzięki rozwojowi gospodarki i sprzężonemu z nim rozwojowi norm ekonomicznych staje się możliwe wytwarzanie nowych środków masowego przekazu informacji, co z kolei przyczynia się do upowszechnienia informacji i wiedzy oraz równocześnie zwiększa prawdopodobieństwo zdobywania nowych informacji o określonej wartości społecznej. Analogicznie też rozwój ekonomiczny sprzyja wytwarzaniu nowych narzędzi pracy artystów, przyczyniając się w ten sposób do rozwoju norm estetycznych, a równocześnie stwarzając możliwości masowej reprodukcji dzieł sztuki wpływa w sposób decydujący na ich rozpowszechnianie. Wreszcie rozwój ekonomiczny
16 Chodzi tu oczywiście o rozwój etyki, czyli o jej zmiany progresywne, a nie o sam poziom etyki.
Poziom etyki może w społeczeństwie wynikać z jego historii i utrzymywać się w stanie nie zmienionym mimo należy.
umożliwia tworzenie nowej techniki służącej do celów leczniczych, a poprzez doskonalenie metod masowej i produkcji upowszechnia je. Podnoszenie zaś ogólnego dobrobytu materialnego ludności umożliwia poprawę warunków higienicznych i podnoszenie stanu zdrowotności. A zatem rozwój ekonomiczny wpływa również na rozwój norm witalnych. W Trzeba zaznaczyć, że społeczeństwa o niskim poziomie ekonomicznym też oczywiście wytwarzają zespoły norm etycznych, ideologicznych, estetycznych czy witalnych. Jednak bez ciągłego wzrostu ekonomicznego społeczeństwa normy ulegają zastygnięciu. Społeczeństwa pozbawione dynamiki ekonomicznej cechuje ostry konserwatyzm. Wpływ rozwoju ekonomicznego na rozwój wszystkich dziedzin życia, społecznego jest współczesnemu człowiekowi dobrze znany i nie ma potrzeby mnożenia przykładów z tej dziedziny. Mniej natomiast znane są zależności odwrotne - wpływ rozwoju innych rodzajów norm społecznych i związanej z nimi działalności społecznej na rozwój norm ekonomicznych; tymczasem związek ten ma charakter sprzężenia zwrotnego. Np. rozwój norm l poznawczych łączy się m.
in. z nowymi wynalazkami, od których z kolei w sposób decydujący zależy postęp techniczny i rozwój ekonomiczny. Poza tym system masowej informacji i oświaty jest również nieodzownym warunkiem postępu technicznego i rozwoju gospodarczego. W ogóle rozwój narzędzi pracy, metod produkcji czy też sposobów jej organizacji zależy od stanu norm poznawczych.
O wpływie norm konstytutywnych na rozwój ekonomiczny i ich związkach z normami ekonomicznymi wspominaliśmy już wyżej. Wspomnijmy jednak jeszcze o kilku szczególnie ważnych aspektach tego problemu.
Etyka danego społeczeństwa oraz związane z nią systemy ideologiczne czy normy prawne wywierają bardzo istotny wpływ zarówno na kierunek działalności ekonomicznej, jak i na jej organizacji. Od nich też w dużej mierze zależy efektywność działań społecznych. Np.
społeczeństwo, w którym brak odpowiednio rozwiniętych norm etycznych ideologicznych, jest bardzo nieefektywne w działaniu, gdyż nakłonienie takiego społeczeństwa do działania wymaga wielkich potencjałów energetycznych w postaci olbrzymiego aparatu kontroli i przymusu, którego utrzymanie wymaga ogromnych nakładów.
Układy norm prawnych, etycznych i ideologicznych w zależności od tego, czy są, czy też nie są dostosowane do potrzeb rozwoju ekonomicznego danego społeczeństwa, mogą w sposób bardzo istotny sprzyjać lub hamować ten rozwój.
Natomiast rozwój norm estetycznych może przyspieszać postęp w określonych dziedzinach gospodarki i w związanych z nimi normach ekonomicznych, a brak odpowiednio rozwiniętych w społeczeństwie norm estetycznych może stanowić hamulec działalności
gospodarczej, np. w handlu międzynarodowym, który odrzuca produkt niezgodny z obowiązującą normą estetyczną. Ponadto sztuka, o ile jest przez społeczeństwo odpowiednio rozumiana i przyswajana, przyczynia się do wytwarzania u ludzi nastrojów pozytywnych ze społecznego punktu widzenia, a równocześnie dostarczając ludziom szczególnego typu przeżyć, może kształtować takie postawy i stwarzać takie motywacje, które wyzwalają ich ogólna energię, co z kolei wpływa na rozwój ekonomiczny. Jeżeli natomiast sztuka działać będzie dezorganizujące na psychikę ludzka (będzie wprowadzać entropię do układu rejestratów związanych z układem norm społecznych), wówczas pośrednio może wpływać również na dezorganizację życia ekonomicznego. Na koniec wreszcie warto też wspomnieć o wpływie norm witalnych na rozwój ekonomiczny. Wiadomo, że zły stan zdrowia społeczeństwa może bardzo łatwo stać się hamulcem rozwoju ekonomicznego, a dobry stan zdrowia sprzyja postępowi ekonomicznemu.
Jak więc widzimy, zarówno pod względem energetycznym, jak i pod względem informacyjnym normy ekonomiczne sprzężone są z innymi rodzajami norm społecznych, a zwłaszcza z normami i konstytutywnymi i normami poznawczymi, przy czym są to sprzężenia zwrotne, gdyż rozwój innych rodzajów norm zależny jest od rozwoju norm ekonomicznych, ale też równocześnie rozwój norm ekonomicznych zależy od rozwoju innych rodzajów norm i związanych z nimi rodzajów działalności społecznej.