Następstwa zróżnicowania społeczeństw Europy

Główne s f e r y p r o b l e m ó w w y w o ł u j ą c y c h n a p i ę c i a i k o n -f l i k t y (tak zewnętrzne, jak i wewnętrzne) w związku ze zróżnicowaniem kulturowym społeczeństw europejskich są następujące:

– t o ż s a m o ś c i o w o-i d e n t y f i k a c y j n a – problemy prawa jedno-stek i społeczności do posiadania oraz wyrażania własnej tożsamości; dotyczą stereotypów i uprzedzeń oraz ich następstw (ideologicznych, społecznych i in.) w kontaktach międzyosobowych i międzygrupowych (np. dyskryminacja i protesty przeciwko mniejszościom narodowym, etnicznym, podkulturom, chorym na AIDS, narkomanom, mniejszoś-ciom seksualnym, masonerii);

– t e r y t o r i a l n a – problemy wynikające z konkurowania poszczegól-nych społeczności o dane terytorium (np. konfl ikty na pograniczach krajów byłej Jugosławii i Albanii, sprawa Obwodu Kaliningradzkiego w perspektywie poszerzenia Unii Europejskiej);

– e k o n o m i c z n o-g o s p o d a r c z a – problemy wynikające z konku-rowania poszczególnych społeczności o dostęp do surowców, rynków zbytu itp. (np. spory o użytki zielone, podatki, unijne dopłaty, protesty rolników i przeciwników modyfi kowanej genetycznie żywności, ruchy antyglobalistów i zielonych);

– h i s t o r y c z n a – problemy pamięci historycznej obejmującej wiedzę potoczną i naukową, utwierdzaną przez propagandę i kształcenie; do-tyczą zafałszowań, półprawd i tendencyjności w przekazywaniu wiedzy, urazów, kompleksów, skłonności do odwetu z tytułu nagromadzonych

na przestrzeni dziejów zadrażnień urojonych, wyolbrzymionych lub prawdziwych (np. działalność komisji do ścigania zbrodni hitlerow-skich i stalinowhitlerow-skich; aktywność organizacji kombatanckich i martyro-logicznych);

– r e l i g i j n o-ś w i a t o p o g l ą d o w a – problemy wynikające z nietole-rancji, fundamentalizmów, ekspansjonizmów, dążeń do unifi kacji i/lub likwidacji przejawów określonych koncepcji religijno-światopoglądo-wych i politycznych; brak woli poszanowania innowierców i niewierzą-cych, ich dyskryminacja, marginalizacja itp. (np. katolicy i prawosławni w byłym Związku Radzieckim, chrześcijanie i muzułmanie w krajach byłej Jugosławii, katolicy i protestanci w Irlandii Północnej);

– n a c j o n a l i s t y c z n a, r a s i s t o w s k a i n a c j o n a l i t a r y s t y c z n a – problemy związane z działalnością i popularnością organizacji hołdu-jących ideologiom nacjonalistyczno-populistycznym, kseno- i homo-fobicznym (np. Sojusz Narodowy oraz Liga Północna we Włoszech, Front Narodowy we Francji, Niemiecki Związek Narodowy, Austria-cka Partia Wolności, Liga Polskich Rodzin, Młodzież Wszechpolska, Prawo i Sprawiedliwość czy środowisko Radia Maryja w Polsce); – e d u k a c y j n a – problemy wynikające z różnic w interpretowaniu

rze-czywistości oraz tendencyjności w doborze treści i opinii, co prowa-dzi do przedstawiania zafałszowanego obrazu innych oraz ich dorobku cywilizacyjnego i kulturowego (np. działalność komisji do spraw pod-ręczników, problemy interpretacji działań wojennych, stereotypowego ujmowania przedstawicieli danych kultur, jednostronnej prezentacji dziedzictwa religijno-światopoglądowego danej społeczności);

– s t a t u s o w a – problemy związane z domaganiem się przez mniejszości samostanowienia, autonomii, praw itp.; istnienie ruchów odrębnościo-wo-separatystycznych (np. Baskowie i Katalończycy w Hiszpanii, Kor-sykanie i Bretończycy we Francji, katolicy w Irlandii Północnej, Szkoci i Walijczycy w Wielkiej Brytanii, Albańczycy w Serbii, Lombardczycy we Włoszech, Węgrzy na Słowacji i w Rumunii, Kurdowie w Turcji, Grecy i Turcy na Cyprze);

– p a r t y k u l a r n o-l o b b y s t y c z n a – problemy wynikające ze sprzecz-ności interesów grup społecznych o różnych celach, żądaniach, sile; niekiedy interesy te przeciwstawiają się interesom ogółu obywateli

da-nego kraju lub tylko niektórych środowisk (np. konfl ikty podkultur, związków zawodowych, kibiców, środowisk powodowanych zawiścią; opór jednych środowisk przeciwko przywilejom innych);

– s p o ł e c z n o-o b y w a t e l s k a – problemy związane z napięciami wsku-tek rozczarowania funkcjonowaniem instytucji demokratycznych i wol-nego rynku (np. opór wobec postępowania władzy w byłych krajach socjalistycznych; opór wobec tempa i form przemian polityczno-eko-nomicznych itp.);

– p o l i t y c z n a – stanowi syntezę powyższych problemów ujętych w kontekst doktryn i praktyk politycznych (zarówno wewnątrzkrajo-wych, jak i międzynarodowych).

Wzrost radykalności nacjonalizmów, etnicyzmów, a co za tym idzie przejawy dyskryminacji i agresji towarzyszą często okresom gorszej ko-niunktury gospodarczej i bezrobocia, oraz wynikającym z nich problemom. Pojawia się wówczas tendencja do obciążania winą za złą sytuację Innych/ Obcych. Fala niechęci czy wręcz wrogości kierowana jest do środowisk mniejszości (głównie imigrantów) oraz najuboższych warstw społecznych, które, różniąc się obyczajami i mentalnością od dominującej większości, mają trudności adaptacyjne. Niekiedy nawet na forum publicznym do-chodzi do dyskryminacji dzieci i młodzieży wywodzących się z imigracji lub skojarzonych ze środowiskami Obcych wskutek innego ubioru, prefe-rencji kulturalnych, języka itp. Aprioryczne dewaluowanie tych środowisk jest niejako odwieczną cechą kultury zachodniej, w której w drastycznych przypadkach dopuszczano fi zyczne niszczenie „barbarzyńców”331. Nie-kiedy problemy strukturalne usiłują rozwiązywać na własną rękę zarządy przedsiębiorstw, których załogi są międzynarodowe (np. Gilette, Euro-pejska Spółka Aeronautycznej Obrony i Przestrzeni)332. Wdrażane są wte-dy programy socjalne i edukacyjne ułatwiające międzykulturowe kontakty oraz adaptację Innych/Obcych. Niestety, nie zawsze działania te kończą się sukcesem. Co więcej, w niektórych regionach Europy (np. Francja,

331 Patrz: J. Costa-Lascoux: Le multiculturalisme..., op. cit., s. 165; J. Żarnowski:

Społeczeństwa..., op. cit., s. 97–98. Szerzej: O. Noël: Lorsque la discrimination se cachait derriere

l’intégration: la lente émergence dans l’espace public des discriminations á l’embauche des jeunes issus de familles immigrées [w:] M. Boucher (red.): De l’égalité..., op. cit., s. 396–407.

332 Patrz: H. Merkens: Management ethnocentrique, policentrique, eurocentrique et

Niemcy, Szwajcaria, Dania czy Flandria) podnoszą się nawet głosy, że Obcy są wtedy lepiej traktowani niż najubożsi rdzenni mieszkańcy333.

Według Jana Baszkiewicza napięcia i konfl ikty, wynikające z negatyw-nego stosunku niektórych środowisk do przedstawicieli mniejszości kul-turowych, wiążą się także z występowaniem elementów kryzysu instytucji partii politycznej, zwłaszcza w krajach zachodnioeuropejskich. Poszcze-gólne partie nie są już jak dawniej wyraziście zróżnicowane, nie skupiają tak trwałych i gorących lojalności oraz nie budzą wielkiego respektu. Poli-tycy, korzystając częściej ze środków masowego komunikowania, osłabiają przez to bezpośrednie kontakty z obywatelami. Pojawiające się w świecie polityki skandale wprawdzie budzą zainteresowanie, ale jako fakty medial-ne przyciągają uwagę tylko powierzchownie i na krótko. Prowadzi to do lekceważenia przez wyborców przedstawicieli elit nie tylko politycznych, ale także gospodarczych i kulturalnych, kojarzonych zawsze z tym samym stereotypem zamożności i luksusu. Skoro zaś elity są dla przeciętnego oby-watela fi zycznie nieosiągalne, by mógł bezpośrednio wyrazić swoją opinię czy wyładować agresję, to wyrazy pogardy, buntu i przemoc okazywana jest – na zasadzie częściowej rekompensaty – Innym/Obcym, w zależności od koniunktury i osobistych interesów. W sytuacjach kryzysowych, gdy daje o sobie znać zagrożenie poczucia bezpieczeństwa socjalnego, pojawiają się żądania radykalizacji metod rządzenia. Pod tym względem istnieje wiele podobieństw w stanie starych – zachodnich i nowych – wschodnioeuro-pejskich demokracji334. Pisze Baszkiewicz:

Na głowy polityków spadają niecierpliwe żądania („od tego jesteście, za to wam się płaci”) i gromy za utrzymywanie się bezrobocia i patologii społecznych, a osobliwie masowej przestępczości (w obu przypadkach kozłem ofi arnym stają się często imigranci). Wszystko to sprzyja politycznym ekstremizmom, kseno-fobii, nacjonalizmom. Tradycyjne wartości demokratyczne, egalitaryzm i bra-terstwo, są artykułem coraz bardziej defi cytowym. Tak w relacjach rządzących z rządzonymi, jak i pomiędzy zwykłymi zjadaczami chleba z masłem335.

333 Szerzej: H. Entzinger: Les politiques..., op. cit., s. 199. 334 Patrz: J. Baszkiewicz: Władza, Wrocław 1999, s. 169–171. 335 Ibidem, s. 169–170.