Następstwo prawne na podstawie kodeksu handlowego, w świetle przepisów przejściowych kodeksu spółek handlowych

Potwierdzeniem zakresu przedmiotowego następstwa prawnego stanowionego przez kodeks handlowy są również regulacje, które zawarte zostały w kodeksie spółek handlowych, który zastąpił kodeks handlowy. W przepisach tego kodeksu w art. 494 (odnośnie do łączenia spółek) i art. 531 (odnośnie do podziału spółek) możemy znaleźć przepisy statuujące zasadę

Z chwilą wpisu przekształcenia do rejestru handlowego spółka akcyjna staje się spółką z ograniczoną odpowiedzialnością.

184 postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1991 r., III CRN 321/91, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna z 1992 r., Nr 7-8, poz. 142 oraz

A. Szajkowski, op. cit., s. 1279 – 1282,

przeciwnie uważał A. Zawadowski, Przekształcenia spółki kapitałowej - uwagi teoretyczno prawne, Przegląd Prawa Handlowego z 1995 r. Nr 10 s. 8, który forsował stanowisko, że dochodzi w przypadku przekształcenia, na podstawie art. 491 kodeksu handlowego do powstania nowego podmiotu, na którego w drodze sukcesji generalnej przechodzą wszystkie prawa i obowiązki.

80

sukcesji przy procesach łączenia i podziału spółek. Paragrafy drugie tychże artykułów odnoszą się natomiast do sukcesji administracyjnej.¹⁸⁵

Wskazać lecz należy, w tym miejscu, na znajdujący się w przepisach przejściowych kodeksu spółek handlowych artykuł 618, gdyż ten przepis oraz poglądy zbudowane na jego bazie potwierdzają jeden z trendów wykładni przepisów kodeksu handlowego dotyczących sukcesji publicznoprawnej.¹⁸⁶

Artykuł 618 kodeksu spółek handlowych stanowi, że przepisy art. 494 § 2 i art. 531 § 2 kodeksu spółek handlowych stosuje się do koncesji, zezwoleń oraz ulg przyznanych po dniu wejścia w życie ustawy, chyba że przepisy dotychczasowe przewidywały przejście takich uprawnień na spółkę przejmującą lub na spółkę nowo zawiązaną. Na podstawie tego przepisu przeważająca część przedstawicieli doktryny formułowała wnioski, że koncesje, zezwolenia oraz ulgi przyznane przed dniem wejścia w życie kodeksu spółek handlowych co do zasady

185 Artykuł 494:

§ 1. Spółka przejmująca albo spółka nowo zawiązana wstępuje z dniem połączenia we wszystkie prawa i obowiązki

spółki przejmowanej albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki.

§ 2. Na spółkę przejmującą albo spółkę nowo zawiązaną przechodzą z dniem połączenia w szczególności zezwolenia, koncesje oraz ulgi, które zostały przyznane spółce przejmowanej albo którejkolwiek ze spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki, chyba że ustawa lub decyzja o udzieleniu zezwolenia, koncesji lub ulgi stanowi inaczej.

§ 3. Ujawnienie w księgach wieczystych lub rejestrach przejścia na spółkę przejmującą albo na spółkę nowo zawiązaną praw ujawnionych w tych księgach lub rejestrach następuje na wniosek tej spółki.

§ 4. Z dniem połączenia wspólnicy spółki przejmowanej lub spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki stają się wspólnikami spółki przejmującej bądź spółki nowo zawiązanej.

§ 5. Przepisu § 2 nie stosuje się do zezwoleń i koncesji udzielonych spółce będącej instytucją finansową, jeżeli organ, który wydał zezwolenie lub udzielił koncesji, złożył sprzeciw w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia planu połączenia.

Artykuł 531:

§ 1. Spółki przejmujące lub spółki nowo zawiązane powstałe w związku z podziałem wstępują z dniem podziału bądź z dniem wydzielenia w prawa i obowiązki spółki dzielonej, określone w planie podziału.

§ 2. Na spółkę przejmującą lub spółkę nowo zawiązaną powstałą w związku z podziałem przechodzą z dniem podziału bądź z dniem wydzielenia w szczególności zezwolenia, koncesje oraz ulgi, pozostające w związku z przydzielonymi jej w planie podziału składnikami majątku spółki dzielonej, a które zostały przyznane spółce dzielonej, chyba że ustawa lub decyzja o udzieleniu zezwolenia, koncesji lub ulgi stanowi inaczej.

§ 3. Do składników majątku spółki dzielonej nieprzypisanych w planie podziału określonej spółce przejmującej lub spółce nowo zawiązanej stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Udział spółki przejmującej lub spółki nowo zawiązanej we wspólności jest proporcjonalny do wartości aktywów przypadających każdej z tych spółek w planie podziału. Za zobowiązania spółki dzielonej, nieprzypisane w planie podziału spółkom przejmującym lub spółkom nowo zawiązanym, spółki te odpowiadają solidarnie.

§ 4. Ujawnienie w księgach wieczystych lub rejestrach przejścia na spółki przejmujące lub spółki nowo zawiązane praw ujawnionych w tych księgach lub rejestrach następuje na wniosek tych spółek.

§ 5. Z dniem podziału bądź z dniem wydzielenia wspólnicy spółki dzielonej stają się wspólnikami spółki przejmującej wskazanej w planie podziału.

§ 6. Przepisu § 2 nie stosuje się do zezwoleń i koncesji udzielonych spółce będącej instytucją finansową, jeżeli organ, który wydał zezwolenie lub udzielił koncesji, zgłosił sprzeciw w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia planu podziału.

186Artykuł 618: Przepisy art. 494 § 2 i art. 531 § 2 stosuje się do koncesji, zezwoleń oraz ulg przyznanych po dniu wejścia w życie ustawy, chyba że przepisy dotychczasowe przewidywały przejście takich uprawnień na spółkę przejmującą lub na spółkę nowo zawiązaną.

81

nie przechodziły i nie przechodzą na następcę prawnego w przypadku łączenia lub podziału spółki, a wyjątek stanowią te, co do których przepisy przewidywały przejęcie takich uprawnień. Z tej regulacji wyciągano również wniosek, że skoro kodeks spółek handlowych wprowadza wprost zasadę sukcesji uniwersalnej, również odnośnie do praw i obowiązków administracyjnych i reguluje kwestie z tym związane, to kodeks handlowy takowych instytucji musiał nie przewidywać. Takie rozumowanie potwierdza tezę, że kodeks handlowy nie przewidywał sukcesji uniwersalnej w zakresie praw i obowiązków administracyjnych. Tezę taką sformułowała doktryna, która wprost stwierdza, że sukcesja uniwersalna, którą przewidywał kodeks handlowy odnosiła się wyłącznie do ogółu praw i obowiązków cywilnoprawnych, a uzasadnienie dla wprowadzenia tego przepisu upatrywano między innymi w uwagach przytaczanych przez przedstawicieli administracji rządowej, którzy podnosili, że bez takiego unormowania może dojść do przeniesienia danego zezwolenia lub koncesji na podmiot, na rzecz którego organ nie wydałby takiej decyzji.¹⁸⁷ Istnieje jednakże teza, że motywy wprowadzenia do kodeksu spółek handlowych art. 618 są trudne do uchwycenia, bowiem w przypadku łączenia się spółek powinna mieć znaczenie nie zasada lex retro non agit, ale zasada ochrony praw nabytych, gdyż już podczas obowiązywania kodeksu handlowego wskazywano na pełną sukcesję uniwersalną odnoszącą się również do praw i obowiązków publicznoprawnych przy łączeniu się spółek.¹⁸⁸

Abstrahując od wyżej przedstawionego sporu należy zwrócić uwagę na kilka zagadnień pojawiających się w związku ze stosowaniem rozwiązania przyjętego w przepisie art. 618 kodeksu spółek handlowych. Otóż najważniejszym z nich jest to, że artykuł ten w istocie dopuszcza sukcesję uniwersalną w zakresie praw i obowiązków publicznoprawnych wynikających z koncesji, zezwoleń oraz ulg przyznanych po dniu wejścia w życie kodeksu spółek handlowych. Co za tym idzie, decyzje administracyjne wydane przed wejściem w życie art. 618 kodeksu spółek handlowych, z wyłączeniem koncesji, zezwoleń i ulg powinny być przedmiotem sukcesji uniwersalnej określonej w art. 494 i 531 kodeksu spółek handlowych. To samo zdaniem niektórych autorów dotyczy również decyzji administracyjnych, które merytorycznie są zbliżone do zezwolenia lub koncesji, ale formalnie kwalifikowane są inaczej, np. jako pozwolenie lub zgoda.¹⁸⁹

187 M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych, Komentarz, Wydanie 2, Warszawa 2006, s. 1092, A. Szumański, Kodeks..., 2004, s. 1390-1391,

A. Kidyba [w:] Komentarz aktualizowany do art. 301-633 Kodeksu spółek handlowych; Komentarz aktualizowany do art.618 Kodeksu spółek handlowych, LEX/el., 2013

188 E. Szczygłowska, op. cit., rozdział 3, punkt 3.2.1.

189 M. Rodzynkiewicz, Kodeks..., 2006, s. 1093,

82

Kolejną sprawą jest dopuszczenie w przepisie 618 kodeksu spółek handlowych do sukcesji administracyjnej praw i obowiązków co do których przepisy dotychczasowe przewidywały przejście takich uprawnień na spółkę przejmującą lub na spółkę nowo zawiązaną. Najistotniejszym z nich będzie niewątpliwe artykuł 93 ordynacji podatkowej stanowiący o wstąpieniu we wszystkie prawa i obowiązki podatkowe wskazanych w tym przepisie podmiotów powstałych lub przejmujących inne podmioty, który to przepis wszedł w życie znacznie wcześniej niż omawiany artykuł kodeksu spółek handlowych.

Przepis 618 kodeksu spółek handlowych nie znajduje zastosowania do przekształcenia spółek, w przypadku którego to procesu stan prawny nie uległ zmianie wraz z wejściem w życie kodeksu spółek handlowych. Obecnie zastosowanie znajduje przepis ogólny wynikający z art. 553 § 2¹⁹⁰ i ustanowiona przez ten przepis zasada kontynuacji praw i obowiązków publicznoprawnych wynikających z decyzji administracyjnych wydanych na rzecz spółki przekształcanej, znajdującej zastosowanie ex lege po dniu przekształcenia do spółki przekształconej. Ma to związek z tym, że po przekształceniu mamy (tak jak podczas obowiązywania kodeksu handlowego) do czynienia z tym samym podmiotem, który jedynie zmienił swoją formę prawną. Naczelny Sąd Administracyjny w uzasadnieniu jednego z wyroków odnoszącego się do zasady kontynuacji praw i obowiązków przy przekształceniach spółek słusznie wskazał, kiedy można mówić o sukcesji uniwersalnej: „(…). O takiej sukcesji można mówić jedynie wtedy, kiedy w sytuację prawną określonego podmiotu wstępuje inny podmiot. (…)” Ze względu natomiast na fakt, że: „(…) Przy przekształceniu spółki handlowej zostaje zachowana tożsamość podmiotowa, gdyż spółka przekształcona i spółka przekształcana to ten sam podmiot, który jedynie zmienił formę organizacyjną, w której działa. Z tej przyczyny Naczelny Sąd Administracyjny przyjął, że w art. 553 § 2 k.s.h.

ustanowiona została zasada kontynuacji praw i obowiązków administracyjnoprawnych.

(…)”¹⁹¹

A. Szumański, Łączenie się spółek w świetle kodeksu spółek handlowych, Prawo Spółek z 2001 r., nr 3, s. 13.

190 Artykuł 553:

§ 1. Spółce przekształconej przysługują wszystkie prawa i obowiązki spółki przekształcanej.

§ 2. Spółka przekształcona pozostaje podmiotem w szczególności zezwoleń, koncesji oraz ulg, które zostały przyznane spółce przed jej przekształceniem, chyba że ustawa lub decyzja o udzieleniu zezwolenia, koncesji albo ulgi stanowi inaczej.

§ 3. Wspólnicy spółki przekształcanej uczestniczący w przekształceniu stają się z dniem przekształcenia wspólnikami spółki przekształconej.

191 A. Szumański, Kodeks..., 2004, s. 1034-1035,

A. Witosz, Łączenie, podział i przekształcenie spółek handlowych pod redakcją prof. dr hab. Andrzeja Kidyby, 2006, s. 282,

wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 17 kwietnia 2009 r., sygnatura akt II GSK 71/09, LEX nr 558738.

83

Przyjmuje się również, że norma wynikająca z art. 553 § 2 kodeksu spółek handlowych stanowi superfluum ustawowe, a jego treść można wyprowadzić z art. 553 § 1 kodeksu spółek handlowych,¹⁹² jak i z istoty samego przekształcenia.

Powyższe tezy, w szczególności brak odniesienia w art. 618 kodeksu spółek handlowych do przekształcenia spółek potwierdza, że kontynuacja praw i obowiązków w przypadku przekształcenia spółek dokonywanego na podstawie kodeksu handlowego obejmowała również prawa i obowiązki publicznoprawne.

3.4. Wnioski

Po przeprowadzeniu analizy przywołanych w niniejszym rozdziale przepisów można sformułować następujące wnioski.

W pierwszej kolejności wskazać należy, że najistotniejszym wnioskiem jest to, że na podstawie kodeksu handlowego (przepisy kodeksu handlowego nie mogły stanowić podstawy prawnej), przy łączeniach spółek, nie występowała sukcesja uniwersalna praw i obowiązków publicznoprawnych (administracyjnych i podatkowych). Uzasadnieniem dla tej tezy jest przede wszystkim czas, w którym kodeks handlowych był formułowany oraz fakt, że w prawie publicznym obowiązuje zasada braku sukcesji praw i obowiązków. Od zasady tej ustawodawca może wprowadzać wyjątki, ale musi dokonywać tego zabiegu wprost. Kodeks handlowy nie mógł stanowić podstawy sukcesji uniwersalnej praw i obowiązków

192 A. Szumański, Kodeks..., 2004, s. 1034,

wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 6 października 2009 r., sygnatura akt: III AUa 767/09, Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej z 2009 r., nr 4, poz. 63,

M. R. Kadej, Przekształcenie spółki prawa handlowego a posiadane koncesje i licencje, Prawo Spółek z 2009 r., nr 6, s. 45,

przeciwne stanowisko przedstawia natomiast A. Huchla [w:] H. Dzwonkowski, A. Huchla i C. Kosikowski, Ustawa Ordynacja podatkowa. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC, 2003, Komentarz do art.93(a) ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U.97.137.926), którzy wskazują, że następstwo prawne wykracza ponad określone w kodeksie spółek handlowych przypadki sukcesji uniwersalnej,

analogicznie Ł. Świderek, Prawno-podatkowe skutki przekształcenia spółki. Wybrane regulacje, Rejent z 2007 r., nr 9, s. 133, który stwierdza, że w art. 93a Ordynacji podatkowej ustawodawca konsekwentnie posługuje się zwrotem: „spółka handlowa zawiązana (powstała) w wyniku przekształcenia wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki przekształcanej spółki”, co oznacza obowiązywanie zasady sukcesji na gruncie prawa podatkowego, stanowiąc wyjątek od zasady kontynuacji, wynikającej z art. 553 Ksh;

odmienne zdanie potwierdzające zasadę kontynuacji również na gruncie art. 93a Ordynacji podatkowej prezentuje J. Budziszewski, Wybrane aspekty amortyzacji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych po przekształceniu spółki, Doradca Podatkowy z 2006 r., nr 10, s. 33.

Podsumowując najbardziej trafne wydaje się być stanowisko, że pomimo rozróżnienia w prawie handlowym przekształcenia (kontynuacji) od następstwa prawnego, w prawie podatkowym te dwie konstrukcje są utożsamiane i pociągają za sobą identyczne skutki prawne - wstąpienie w przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa i obowiązki – tak R. Dowgier, L. Etel, C. Kosikowski, P. Pietrasz, M. Popławski, S.

Presnarowicz, Ordynacja podatkowa. Komentarz, LEX, 2009, Komentarz do art.93(a) ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U.05.8.60).

84

publicznoprawnych, gdyż będąc aktem prawnym stworzonym w odmiennych warunkach obowiązywania, niż warunki, w których znalazł najczęstsze zastosowanie po 1989 r., dodatkowo nie zawierał przepisu, który wskazywałby na obejmowanie sukcesją uniwersalną praw i obowiązków publicznoprawnych. Odwołać się należy w tym miejscu do kodeksu spółek handlowych, w którym to akcie prawnym (którego przepisy należą do gałęzi prawa cywilnego) wprost wskazano na obejmowanie przez sukcesję uniwersalną stanowioną przez ten akt praw i obowiązków publicznoprawnych. Niedostosowanie kodeksu handlowego do warunków jego stosowania było zauważalne najlepiej przy dokonywaniu łączeń spółek, w ramach których to procedur okazywało się, że spółka przejmująca stawała się tylko sukcesorem praw i obowiązków cywilnoprawnych, z wyłączeniem praw i obowiązków publicznoprawnych. Wypełnić istniejącą lukę prawną starało się orzecznictwo, które jednak za podstawę sukcesji praw i obowiązków publicznoprawnych próbowało uczynić przepis, który doktryna uznawała jedynie jako podstawę sukcesji uniwersalnej cywilnoprawnej. W kilka lat po dokonaniu przemian ustrojowych zainterweniował w końcu i ustawodawca, który wpierw wprowadził regulacje w zakresie sukcesji uniwersalnej podatkowej, a następnie całościową regulację dotyczącą sukcesji uniwersalnej cywilnoprawnej i publicznoprawnej przy łączeniach i podziałach spółek dokonywanych na podstawie kodeksu spółek handlowych. Dopiero więc od następujących momentów możemy mówić o podstawie prawnej obowiązywania zasady sukcesji uniwersalnej publicznoprawnej: w zakresie praw i obowiązków podatkowych - od momentu wejścia w życie ordynacji podatkowej; w zakresie wszelkich praw i obowiązków publicznoprawnych - od momentu wejścia w życie kodeksu spółek handlowych. Nie można natomiast uznać za prawidłowe utożsamiania instytucji połączenia regulowanego przez kodeks handlowy i przekształcenia regulowanego przez ustawę o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i ustawę o komercjalizacji i prywatyzacji. Przy dokonywaniu przywołanego powyżej porównania, jeżeli zostanie wzięty pod uwagę cel, dla którego uchwalona została ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (czy ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji), fakt, że kodeks handlowy konstruowany był dużo wcześniej niż ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (czy ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji) oraz tożsamość podmiotową przedsiębiorstwa państwowego i spółki będącej nową formą organizacyjno-prawną tej osoby prawnej, jedynym możliwym wnioskiem jest uznanie, że obydwie ustawy zawierały instytucje wywołujące odmienne skutki.

85

Powyższą tezę potwierdza też wprowadzenie przez ustawodawcę, w przywołanych w punkcie 3.1. niniejszego rozdziału ustawach, obowiązujących w czasie obowiązywania kodeksu handlowego wyjątków dopuszczających sukcesji uniwersalną publicznoprawną wyłącznie we wskazanych przypadkach. W wyniku łączenia się spółek dokonywanego na podstawie kodeksu handlowego nie dochodziło lecz do wygaśnięcia praw i obowiązków wynikających z rzeczowych aktów administracyjnych.

Po drugie - od czasu wejścia w życie ordynacji podatkowej sukcesję w zakresie praw i obowiązków podatkowych reguluje ordynacja podatkowa (w zakresie w niej wskazanym).

86

V. Sukcesja uniwersalna publicznoprawna - kwestie wstępne, przypadki