Sukcesja praw związanych ze statusem pokrzywdzonego

Zgodnie z artykułem 49 § 1 kodeksu postępowania karnego pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzonym może być także: instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, zakład ubezpieczeń (w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia).

454 A. Cudna-Wagner, Następstwo procesowe w przypadku podziału spółki przez wydzielenie, Przegląd Prawa Handlowego z października 2008 r., s. 33-37.

455artykuł 174 § 1: Sąd zawiesza postępowanie z urzędu:

1) w razie śmierci strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utraty przez nich zdolności procesowej, utraty przez stronę zdolności sądowej lub utraty przez przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela;

(…)

456 artykuł 180. § 1: Sąd postanowi podjąć postępowanie z urzędu, gdy ustanie przyczyna zawieszenia, w szczególności:

1) w razie śmierci strony - z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych zmarłego albo z chwilą ustanowienia we właściwej drodze kuratora spadku;

2) w razie utraty zdolności sądowej - z chwilą ustalenia ogólnego następcy prawnego; (…)

457 S. Dmowski [w:] Kodeks postępowania cywilnego, Tom I, Komentarz do artykułów 1 – 505 ¹⁴ pod redakcją K. Piaseckiego, Warszawa 2006, s. 726-729.

194

W orzecznictwie akceptuje się również możliwość uznania za pokrzywdzonego ułomnej osoby prawnej, a to ze względu na brzmienie art. 33¹ § 1 kodeksu cywilnego, na podstawie którego do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.⁴⁵⁸

Analizując występowanie zasady sukcesji przy transformacjach kapitałowych spółek w odniesieniu do statusu pokrzywdzonego należy zauważyć, że ani kodeks postępowania karnego, ani tym bardziej kodeks karny nie zawierają regulacji związanych z sukcesją. W związku z czym należy rozważyć, czy zasada ta na gruncie postępowania karnego obowiązuje, a w przypadku odpowiedzi twierdzącej to na jakiej podstawie.

Biorąc pod uwagę to jakie podmioty mogą stać się pokrzywdzonymi w postępowaniu karnym bezspornym jest, że połączenie, podział czy przekształcenie nie spowoduje, iż z podmiotu który pierwotnie mógł zostać pokrzywdzonym, prawa i obowiązki przejdą (względnie przy przekształceniu zaczną przysługiwać) na podmiot, któremu status pokrzywdzonego już nie może przysługiwać.

Ze względu na powyższe oraz analizując brzmienie przepisów kodeksu spółek handlowych stanowiących o sukcesji uniwersalnej, a w szczególności to, że przepisy kodeksu spółek handlowych, co do zasady, nie wprowadzają ograniczeń przedmiotowych sukcesji można postawić tezę, że w przypadku połączenia, podziału czy przekształcenia na następcę prawnego przechodzą również prawa i obowiązki związane ze statusem pokrzywdzonego.

Orzecznictwo zajmowało się zagadnieniem transferu statusu pokrzywdzonego w przypadku przekształcenia spółki cywilnej w spółkę jawną: „Niedopuszczalnym i błędnym jest przyjęcie, iż wraz z przekształceniem się spółki cywilnej w spółkę jawną nastąpiło

„przekazanie statusu pokrzywdzonego” z pierwotnie uprawnionych osób na nowo powstały podmiot prawny, bowiem tego rodzaju „zbycie”, czy też przejście uprawnień w świetle przepisu art. 860 i następne kodeksu cywilnego oraz przepisu art. 26 § 4-6 kodeksu spółek handlowych, jak również przepisów postępowania karnego, nie jest możliwe. Ma zatem rację pełnomocnik pokrzywdzonego Gustawa S., iż w świetle przepisów postępowania karnego,

458 tak w odniesieniu do spółki jawnej: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2011 r., sygnatura akt: I KZP 7/11, Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa z 2011 r., nr 8, s. 67,

przy czym powyższe orzeczenie doczekało się czterech glos, w tym:

aprobującej - S. Durczak-Żochowska, Glosa do postanowienia SN z dnia 21 lipca 2011 r., I KZP 7/11, Państwo i Prawo z 2012 r., nr 9, s. 136.

krytycznej: T. Demendeckiego, Glosa do postanowienia SN z dnia 21 lipca 2011 r., I KZP 7/11. Dopuszczalność udziału spółki osobowej prawa handlowego na przykładzie spółki jawnej w charakterze pokrzywdzonego w postępowaniu karnym., Glosa z 2012 r., nr 3, s. 60.

195

pokrzywdzonym jest podmiot, którym może być osoba fizyczna lub prawna, a nie przedmiot (mienie), co powoduje, iż status pokrzywdzonego nie mógł zostać przekazany w drodze przekształcenia się spółki cywilnej w trybie przepisu art. 26 § 4 kodeksu spółek handlowych w spółkę jawną”.⁴⁵⁹ To przekształcenie jest jednak całkowicie odmienne od przypadków przewidzianych przez Tytuł IV kodeksu spółek handlowych (łączenie, podział i przekształcenie spółek), gdyż, jak już była o tym wcześniej mowa, dochodzi w nim do przekształcenia stosunku zobowiązaniowego w odrębny od wspólników spółki cywilnej podmiot prawa. Nadto w przypadku do tego przekształcenia występuje zasada kontynuacji jedynie w odniesieniu do praw i obowiązków stanowiących majątek wspólny wspólników.

Spółka jawna nie pojawia się natomiast w miejsce wspólników spółki cywilnej, którzy zachowują swój byt prawny. Zasadnym jest więc wyłączenie możliwości przejścia statusu pokrzywdzonego ze wspólników spółki cywilnej na powstałą z jej przekształcenia spółkę jawną.

W zakresie transformacji kapitałowych spółek handlowych zasadnym jest dopuszczenie przechodzenia statusu pokrzywdzonego na następcę prawnego, a podstawy prawnej dla tego przejścia upatrywać należy w przepisach kodeksu spółek handlowych odnoszących się do sukcesji i kontynuacji (znaleźć można również tezę, że „swoisty charakter spółek prawa handlowego pozwala na różnego typu zmiany ustrojowo-organizacyjne, w efekcie których następują transfery praw i obowiązków często ściśle powiązanych z dobrami albo interesami prawnymi naruszonymi lub zagrożonymi przez sprawcę przestępstwa (…) obrazuje to przykład przestępstw przeciwko mieniu (…) ogół interesów związanych z zaatakowanym przestępstwem mieniem przechodzi na ewentualnego sukcesora prawnego i trudno znaleźć jakiekolwiek aksjologiczne podstawy do odmówienia spółce następcy statusu pokrzywdzonego (…) w efekcie zmian ustrojowo-organizacyjnych, w istocie jej dobra prawne zostały bezpośrednio zagrożone lub naruszone”⁴⁶⁰). Nie byłoby zasadnym wyłączenie możliwości przejścia statusu pokrzywdzonego bazując na argumencie braku w kodeksie postępowania karnego samodzielnej podstawy prawnej dla takiego następstwa, gdyż z jednej strony statuowana byłaby ochrona dóbr i interesów prawnych podmiotów pokrzywdzonych, z

459 postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 2 lipca 2008 r., sygnatura akt: II AKz 476/08, Prokuratura i Prawo z 2009 r., nr 4, s. 32.

460 M. Pacyna, Sukcesja statusu pokrzywdzonego w przypadku przekształcenia, połączenia lub podziału spółek prawa handlowego w toku postępowania karnego, Przegląd Sądowy z września 2007 r., s. 113.

196

drugiej zaś zanegowana zostałaby ochrona tych samych dóbr tylko ze względu na brak tożsamości ustrojowo-organizacyjnej podmiotu, któremu przysługują.⁴⁶¹

Poza argumentami przemawiającymi za przyznaniem możliwości przenoszenia statusu pokrzywdzonego wraz z transformacjami kapitałowymi wypływającymi z kodeksu spółek handlowych, czy też z samej istoty spółki prawa handlowego jako podmiotu mogącego podlegać transformacją kapitałowym, za przechodzeniem statusu pokrzywdzonego przemawiają również ogólne dyrektywy wykładni przepisów kodeksu postępowania karnego nakazujące:

 uznać za osobę pokrzywdzoną ten podmiot, którego dobro prawne zostało naruszone lub zagrożone przez sprawcę czynu i to w sposób bezpośredni, choćby nie wynikało to wprost z opisu tego czynu i jego kwalifikacji prawnej,⁴⁶²

 nie pogarszać sytuacji procesowej oskarżonego (przykładowo, gdyby uznać, że następcy prawnemu nie przysługuje status pokrzywdzonego, oskarżony nie mógłby skorzystać choćby z instytucji czynnego żalu przewidzianej przez artykuł 296 § 5 kodeksu karnego⁴⁶³).

4.2. Sukcesja a odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod