Sukcesja a odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary

Normy generalne dotyczące odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary zawarte zostały w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Przedmiotowa ustawa w artykule 2 podaje zakres pojęcia podmiot zbiorowy, uznając za takowy osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków;

spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółki kapitałowe w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, a także zagraniczną jednostkę organizacyjną.

461 M. Pacyna, op. cit., s. 112.

462 K.T. Boratyńska [w:] K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego.

Komentarz, Warszawa 2009, s. 161.

463artykuł 296 § 5 kodeksu karnego:

„§ 5. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.”

197

W artykule 3 ustawa wskazuje czyny, za które odpowiedzialność ponosi podmiot zbiorowy – i tak chodzi tu o czyny zabronione, którym jest zachowanie osoby fizycznej:

1. działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,

2. dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w punkcie 1,

3. działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w punkcie 1,

4. będącej przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego,

jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową. Dodatkowo, zgodnie z artykułem 5 ustawy, aby podmiot zbiorowy ponosił odpowiedzialność, do popełnienia czynu zabronionego musi dojść w następstwie:

 co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w punkcie 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą - ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego;

 organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego przez osobę, o której mowa w punkcie 1 lub 4, podczas gdy mogło je zapewnić zachowanie należytej staranności, wymaganej w danych okolicznościach, przez organ lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego;

a także fakt popełnienia czynu zabronionego (lista zawarta jest w artykule 16 ustawy), przez osobę określoną zgodnie z artykułem 3, musi zostać potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.

Względem podmiotu zbiorowego mogą zapaść następujące orzeczenia: kara pieniężna w wysokości od 1.000 do 5.000.000 złotych, nie wyższa jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego; przepadek: przedmiotów pochodzących chociażby

198

pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego, równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego.

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary nie zawiera regulacji dotyczących transformacji kapitałowych tych podmiotów. Na gruncie ustawy sformułowana została teza, że ze względu na brak w ustawie uregulowania kwestii transformacji oraz ze względu na zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege, podmiot powstały w wyniku reorganizacji nie może zostać pociągnięty do przedmiotowej odpowiedzialności.⁴⁶⁴ Zagadnienie to jest jednak bardziej złożone.

Celem ustalenia wpływu transformacji kapitałowych spółek na odpowiedzialność podmiotu zbiorowego z ustawy, do której odnosi się niniejszy punkt, należy dokonać podziału tych transformacji na dwie grupy. Pierwsza to grupa transformacji, których dokonanie pozostaje bez wpływu na ponoszenie odpowiedzialności z ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych i należą do niej:

1. przekształcenia,

2. połączenia, w których podmiotem przejmującym jest podmiot zbiorowy, 3. podziały przez wydzielenie (art. 529 § 1 pkt 4 kodeksu spółek handlowych).

Wszystkie przedstawione powyżej transformacje nie powodują ustania bytu podmiotu zbiorowego. W odniesieniu do przekształcenia należy ponownie wskazać, że w tego rodzaju transformacji kapitałowej podmiot cały czas istnieje, względnie jedynie zmienia się jego forma prawna.

Druga grupa transformacji (do której należą połączenia, w których podmiot zbiorowy jest spółką przejmowaną, a przy podziałach – w których podmiot zbiorowy jest spółką dzieloną) zakłada rozwiązanie podmiotu zbiorowego w wyniku dokonania transformacji. W takim przypadku należałoby dojść do wniosku, że artykuły kodeksu spółek handlowych przewidujące sukcesję praw i obowiązków powinny stanowić również i w tym przypadku wystarczającą podstawę do przyjęcia zasady sukcesji praw i obowiązków wynikających z ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

464 M. Czyżak, Karnoadministracyjne, karnoskarbowe i quasi-karne formy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych., Wojskowy Przegląd Prawniczy z 2004 r., nr 1, s. 38,

G. Dźwigała, M. Guzowski, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione, Przegląd Podatkowy z 2003 r., nr 12, s. 16,

B. Nita, Model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Państwo i Prawo z 2003 r., z. 6, s. 7.

199

Zaprezentowany pogląd jest jednak uznawany za kontrowersyjny i wskazuje się, że zasady ewentualnej sukcesji powinny być uregulowane przepisami szczególnymi, np. podobnymi do tych, które znajdują się w ordynacji podatkowej.⁴⁶⁵ Analizując jednak niniejsze zagadnienie w kontekście zaprezentowanych w niniejszej pracy tez dotyczących obejmowania zasadą sukcesji uniwersalnej, statuowanej przez kodeks spółek handlowych, wszelkich praw i obowiązków danego podmiotu należałoby stwierdzić, że skoro ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary nie zawiera wyłączenia sukcesji praw i obowiązków wynikających z przedmiotowej ustawy, w przypadku dokonania transformacji kapitałowych spółek, określonych w kodeksie spółek handlowych to występująca przy danej transformacji sukcesja obejmuje również prawa i obowiązku z omawianej w niniejszym punkcie ustawy. W przeciwnym wypadku należałoby zaakceptować, stosunkowo prosty sposób na zgodną z normami prawa „ucieczkę” podmiotu zbiorowego od odpowiedzialności.

5. Wnioski

Z przeprowadzonej w punkcie X analizy wynika, że sukcesja uniwersalna występująca przy transformacjach kapitałowych spółek, co do zasady, obejmuje również prawa i obowiązki formalne.

Tezę tą jednoznacznie potwierdzają regulacje ordynacji podatkowej, która w odniesieniu do sukcesji podatkowej stwierdza, ze dotyczy praw i obowiązków zawartych w przepisach prawa podatkowego – wskazany zakres obejmuje również prawa i obowiązki odnoszące się do postępowania podatkowego, do którego odnoszące się normy zawarte są w ordynacji podatkowej.

Na podstawie kodeksu postępowania administracyjnego zasada sukcesji uniwersalnej praw i obowiązków związanych z postępowaniem administracyjnym została powiązana z tym, aby dane postępowanie (z którego prawa i obowiązki mają podlegać sukcesji) dotyczyło praw i obowiązków normowanych przez przepisy prawa materialnego, których przechodzenie w ramach sukcesji uniwersalnej nie zostało wyłączone.

465 R. Szczepaniak, W sprawie wykładni przepisów ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych (uwagi cywilisty)., Czasopismo prawa karnego i nauk penalnych z 2004, nr 1 s. 81, R. Ambroziak, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary a czyny zabronione z art. 585 k.s.h., Studia Iuridica z 2011 r., nr 53, s. 9.

200

W zakresie postępowania sądowego (zarówno sądowoadministracyjnego, jak i cywilnego) za zasadę należy przyjąć przechodzenie praw i obowiązków związanych z tym postępowaniem z poprzednika na następcę prawnego.

Z analizy przeprowadzonej w punkcie 4 wynika natomiast, że wykładnia przepisów kodeksu spółek handlowych odnoszących się do sukcesji uniwersalnej pozwala na objęcie zakresem przedmiotowym tej sukcesji praw i obowiązków wynikających również z innych gałęzi prawa, które bywają również określane jako „publiczne”.