Jednym z pisarzy, którzy wywarli głęboki wpływ na zbiorową wyobraźnię Amerykanów, tworząc literackie obrazy granicy, był bez wątpienia James Fenimore Cooper. Szczególną rolę odegrał zwłaszcza słynny Pięcioksiąg Sokolego Oka, na który składają się: Pionierowie315 (The Pioneers: or, The Sources of the Susquehanna – 1823), Ostatni Mohikanin316 (The Last of the Mohicans: A Narrative of 1757 – 1826), Preria317 (The Prairie – 1827), Tropiciel śladów318 (The Pathfinder: or, The Inland Sea – 1840) oraz Pogromca zwierząt319 (The Deerslayer: or, The First War-Path – 1841)320. Jak zauważył William P. Kelly:
315 James Fenimore Cooper, Pionierowie, przeł. Tadeusz Evert [w:] idem, Pionierowie.
Preria, Iskry, Warszawa 1966, s. 3–353.
316 James Fenimore Cooper, Ostatni Mohikanin, przeł. Tadeusz Evert, Iskry, Warszawa 1994.
317 James Fenimore Cooper, Preria, przeł. Aldona Szpakowska [w:] idem, Pionierowie.
Preria, op. cit., s. 355–734.
318 James Fenimore Cooper, Tropiciel śladów, przeł. Bronisław Zieliński, Wydawnic-two Dolnośląskie, Wrocław 1989.
319 James Fenimore Cooper, Pogromca zwierząt, czyli Pierwsza ścieżka wojenna, przeł.
Kazimierz Piotrowski, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1988.
320 Literatura poświęcona twórczości Coopera jest bardzo obszerna. Oto, subiektyw- ny rzecz jasna, wybór najbardziej interesujących pozycji: Dennis W. Allen, “By All the Truth of Signs”: James Fenimore Cooper’s ‘The Last of the Mohicans’, „Studies in
Ameri-Przez sto pięćdziesiąt lat Pięcioksiąg był punktem kulturowego odniesienia i źródłem narodowej tożsamości. Nawet spadek popularności w żaden sposób nie ograniczył jego oddziaływania. Jak Deklaracja Niepodległości, przemó-wienie prezydenta Abrahama Lincolna wygłoszone 19 listopada 1863 roku w Gettysburgu [tzw. Gettysburg Address], Moby Dick albo Biały Wieloryb i Przygody Hucka osiągnął status ponadliteracki i stał się częścią naszej amery-kańskiej spuścizny. Krytycy i historycy kultury uznali Pięcioksiąg za składnicę narodowych mitów321.
Akcja utworów składających się na Pięcioksiąg rozgrywa się w ostat-nich sześciu dekadach osiemnastego wieku na terenach dzisiejszego stanu Nowy Jork i na początku dziewiętnastego wieku na obszarach obecnych stanów Wyoming oraz Dakota Północna i Południowa (Preria). Z punktu widzenia konstrukcji fabuły cały cykl stanowi – jak to z wdziękiem ujął John G. Cawelti – „wyjątkowo szczęśliwe połączenie fikcyjnej opowieści o zasiedlaniu amerykańskich dzikich ostępów z modelem powieści przy-godowej”322. W rezultacie świat przedstawiony Pięcioksięgu pełen jest licz-nych i różnorodlicz-nych konfliktów: między dziką naturą i cywilizacją, jed-nostką i społecznością, przeszłością i przyszłością, prawem i bezprawiem.
Mamy porwania, pościgi i pojedynki, pozwalające bohaterom wykazać się siłą, odwagą i zręcznością. Mamy miłość i wątki romansowe. Mamy wreszcie centralną postać, Nataniela (Natty’ego) Bumppo,
ucharakteryzo-can Fiction” 9.2 (August 1981), s. 159–179; Michael D. Butler, Narrative Structure and Historical Process in ‘The Last of the Mohicans’, „American Literature” 48 (May 1976), s. 259–266; Wayne Franklin, The New World of James Fenimore Cooper, University of Chicago Press, Chicago 1982, David T. Haberly, Women and Indians: ‘The Last of the Mohicans’ and the Captivity Tradition, „American Quarterly” 28 (Fall 1976), s. 431–443;
William P. Kelly, Plotting America’s Past: Fenimore Cooper and the Leatherstocking Tales, Southern Illinois University Press, Carbondale 1983; Robert Emmet Long, James Feni-more Cooper, Continuum, New York 1990; David W. Noble, Cooper, Leatherstocking and the Death of the American Adam, „American Quarterly” 16 (Fall 1964), s. 419–431;
H. Daniel Peck, A World by Itself: The Pastoral Moment in Cooper’s Fiction, Yale Univer-sity Press, New Haven 1977; Geoffrey Rans, Cooper’s Leather-Stocking Novels: A Secular Reading, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1991; Donald A. Ringe, James Fenimore Cooper, Twayne, Boston 1988; Henry Nash Smith, Consciousness and Social Order: The Theme of Transcendence in the Leatherstocking Tales, „Western American Li- terature” 5 (1970), s. 177–194; Daniel J. Sundahl, Details and Defects: Historical Pecu-liarities in ‘The Last of the Mohicans, „The Rackham Journal of the Arts and Humanities”
1986, s. 33–46; John M. Vlach, Fenimore Cooper’s Leatherstocking as Folk Hero, „New York Folklore Quarterly” 37 (1971), s. 323–338; Warren S. Walker, The Frontiersman as Recluse and Redeemer, „New York Folklore Quarterly” 26 (1960), s. 110–120.
321 William P. Kelly, Plotting America’s Past…, op. cit., s. vii.
322 John G. Cawelti, Adventure, Mystery, and Romance: Formula Stories as Art and Popular Culture, University of Chicago Press, Chicago 1976, s. 192.
waną na archetypicznego „człowieka granicy” (frontiersmana). Można się chyba zgodzić z Lesliem A. Fiedlerem, gdy powiada, że Natty „jest pro-totypem postaci wszystkich pionierów, traperów, kowbojów i innych nie-winnych, choć destrukcyjnych dzieci natury”323. Lecz jednocześnie trzeba zauważyć, że jest on także mitem, legendą i symbolem albo – by posłużyć się słowami Edwina Fussella – „nowym człowiekiem, Amerykaninem, me-taforą zachodniej granicy w ludzkim ciele”324.
Kolejności powstawania poszczególnych pozycji Pięcioksięgu nie od-powiada chronologia zdarzeń w świecie przedstawionym powieści. W Pio-nierach, których akcja umieszczona została w 1794 roku, Natty, zwany
323 Leslie A. Fiedler, Love and Death in the American Novel, Criterion Books, New York 1960, s. 189.
324 Edwin Fussell, Frontier: American Literature and the American West, Princeton Uni-versity Press, Princeton 1965, s. 68.
Zdj. 34. James Fenimore Cooper (portret z 1900 roku)
Skórzaną Pończochą (Leather-Stocking), ma 77 lat. W Ostatnim Mohi-kaninie jest o 37 lat młodszy i nosi imię Sokole Oko (Hawkeye). W Pre-rii, gdzie towarzysze nazywają go po prostu Traperem (Trapper), jest już zbliżającym się do dziewięćdziesiątki starcem (pod koniec utworu zresztą umiera). W Tropicielu śladów liczy 42, a w Pogromcy zwierząt 24 lata.
Jeśli za główną zasadę porządkującą przyjąć chronologię rzeczywistości przedstawionej, to następstwo powieści Pięcioksięgu powinno wyglądać w ten sposób:
Tytuł Czas akcji Wiek Natty’ego Imię nadane mu przez Indian Pogromca zwierząt 1741 24 lata Pogromca Zwierząt
Ostatni Mohikanin 1757 40 lat Sokole Oko
Tropiciel śladów 1759 42 lata Tropiciel Śladów
Pionierowie 1794 77 lat Skórzana Pończocha
Preria 1805 88 lat Traper
To, co łączy wszystkie teksty Pięcioksięgu, to – jak już wspominałem – przede wszystkim osoba głównego bohatera, Natty’ego Bumppo. Po-nieważ akcja cyklu obejmuje 64 lata, zatem jest to postać, z natury rzeczy, dynamiczna, zmieniająca się wraz z upływem czasu. Jednak modyfikacje dotyczą niemal wyłącznie wyglądu oraz fizycznych cech i możliwości Na-taniela. Jego osobowość i charakter pozostają natomiast prawie niezmien-ne. Przyjrzyjmy się bliżej psychologicznemu portretowi Bumppo, a także wyznawanym przez niego wartościom.
Fenomenem, który od razu rzuca się w oczy, jest dobroć Natty’ego; do-broć rozumiana zarówno jako odruch serca, jak i wierność podstawowym zasadom moralnym i religijnym. Koleje życia Bumppo są nieprzerwanym ciągiem dobrych uczynków bohatera: pomocy, jakiej udziela potrzebu-jącym, przysług oddanych przyjaciołom, akcji ratujących życie kobietom i mężczyznom zagrożonym przez drapieżne zwierzęta, nieujarzmione siły przyrody lub krwiożerczych Indian. Natty wierzy w Boga i stara się żyć według boskich przykazań, traktując świat z wrodzoną życzliwością. Nie lubi krzywdzić bliźnich, zwracając się przeciwko nim tylko w ostateczności, gdy zagrożone jest życie jego lub ludzi mu najbliższych. Podobnie postępuje z dzikimi zwierzętami: poluje na nie, ale nie zabija ich bez potrzeby.
W Pionierach jest scena rzezi urządzonej przez mieszkańców Temple-ton migrującym na północ gołębiom. Ustrzelonych ptaków było tak wiele, że „nikt nie trudził się ze zbieraniem bezradnie trzepoczących się ofiar, które tak obficie zalegały pola, że nie widać było ani kawałeczka ziemi”325. Natty czuje odrazę wobec takiego postępowania i głośno daje upust swo-im emocjom: „Niegodna to rzecz – powiada – w tak barbarzyński sposób niszczyć całe stada. Nie zrobi tego żaden myśliwy, który zdoła w locie trafić ptaka. Jeśli ktoś ma ochotę na gołębia, bardzo proszę! Na to Bóg stworzył różną zwierzynę, by człowiek miał co jeść. Ale po co zabijać dwa-dzieścia, gdy się zje jednego?”326. I dalej: „Sto razy lepiej zabić zwierzynę, na którą masz ochotę, niż marnować proch i ołów, bezmyślnie i nieludzko strzelając do boskich stworzeń (…). Wstręt mnie ogarnia na widok tego, co się tu dzieje. Każdą rzecz, nawet najmniejszą, Bóg stworzył po to, by była z niej korzyść, a nie na to, by ją bezmyślnie niszczono. (…) Nie chcę patrzeć na te bezbronne istotki pokotem leżące na ziemi i żałośnie patrzą-ce na mnie, jakby im tylko brakło ludzkiej mowy do skargi”327.
Dobroć Nataniela budzi powszechną sympatię (wyjątkiem są oczywiście postaci negatywne, reprezentujące zło). Dlatego lista jego przyjaciół jest wyjątkowo długa. W Pionierach są to Chingachgook, zwany też Johnem Moheganem (występuje on jeszcze w trzech częściach Pięcioksięgu: Ostat-nim Mohikaninie, Tropicielu śladów i Pogromcy zwierząt), Elżbieta – córka sędziego Marmaduke’a Temple’a, jej serdeczna koleżanka Luiza Grant, Oliwer Edwards – przyszły mąż Elżbiety, Edward Effingham – dziadek Oliwera i Benjamin Stubbs, nazywany często Penguillanem lub Pompem.
W Ostatnim Mohikaninie grono osób darzących Nataniela uczuciem nie jest wcale mniejsze i obejmuje, oprócz wspomnianego już Chingachgooka, jego syna Unkasa, majora Duncana Heywarda, Korę i Alicję Munro oraz ich ojca, pułkownika Munro. Z kolei w Prerii do przyjaciół Natty’ego zaliczają się Paweł Hover wraz z narzeczoną, Ellen Wade, kapitan Duncan Unkas Middleton i jego żona Inez Augustin Middleton, wódz Paunisów Nieugięte Serce oraz ekscentryczny lekarz i badacz przyrody, doktor Obed Batt. W Tropicielu śladów osoby bliskie bohaterowi to Gaspar Western, major Dunham, jego córka Mabel i jej wuj Karol Cap. Wreszcie w Pogrom-cy zwierząt na miano przyjaciół Bumppo zasługują: Judyta i Estera (Hetty)
325 James Fenimore Cooper, Pionierowie. Preria, op. cit., s. 186.
326 Ibidem, s. 186–187.
327 Ibidem, s. 187–188.
Hutterówny, narzeczona Chingachgooka, Wah-ta-Wah oraz – z pewnymi zastrzeżeniami – Harry March, czyli Hurry Harry.
Przyjaciele kochają Natty’ego, widząc w nim wzór licznych cnót i we-wnętrznej doskonałości. Ale i wrogowie nie zamykają oczu na jego mo-ralne walory, darząc go szacunkiem i uznaniem. Tak czynią wódz Siuksów Mahtori i prowadzący karawanę osadników Izmael Bush w Prerii, wódz Irokezów Grot Strzały i Dawid Muir, pułkowy kwatermistrz, a zarazem francuski szpieg w Tropicielu śladów oraz wódz Huronów Rozdarty Dąb w Pogromcy zwierząt. Nawet Magua z Ostatniego Mohikanina nie może się uwolnić od podziwu dla Sokolego Oka.
Drugą, obok dobroci, ważną cechę Nataniela Bumppo stanowi jego niezależność. Jak trafnie ujmuje to Henning Goldbæk, Natty „reprezen-tuje odmienny, alternatywny sposób bycia białym. Jest przedstawicielem innego świata, stając się tym samym żywą utopią”328. Bohater żyje na styku dzikiej natury i cywilizacji. Z jednej strony jest częścią społeczeństwa, co wielokrotnie podkreśla, z drugiej zaś ceni indywidualizm i niczym nie-skrępowaną swobodę, nie zawsze chcąc się poddać społecznym układom i normom. Gdy w Pionierach zostaje postawiony przed sądem za upolo-wanie poza sezonem jelenia i niewpuszczenie do swej chaty konstabla, legitymującego się nakazem rewizji, przepisy, które na to zezwalają, nazy-wa „szatańskimi wymysłami pranazy-wa”. W Prerii natomiast, gawędząc przy ognisku z Izmaelem Bushem, w ten oto sposób tłumaczy, dlaczego opuścił wschód Ameryki i wyruszył za rzekę Missisipi:
Rąbią tam ziemię siekierkami! Jakże piękne pagórki i tereny łowieckie ogra-biono tam z darów Pana, odarto bez cienia wstydu lub wyrzutów sumienia!
Byłem tam, dopóki psy moje nie zaczęły głuchnąć od huku toporów. Posze-dłem wtedy na zachód, szukając spokoju. Jakże żałosna była ta wędrówka, co za bolesny trud iść tygodniami wśród padających drzew, wdychając ciężkie powietrze poręb pełnych dymu!329.
Mimo umiłowania nieoswojonej przyrody i nieufności, a czasem nawet oporu, wobec reguł socjalnych i prawnych, Natty wyraźnie zdaje sobie sprawę z więzów, jakie łączą go ze społeczeństwem. Co więcej, więzy te akceptuje. Spośród jego przyjaciół tylko Chingachgook, Unkas i Nieugięte Serce, a więc Indianie, należą do świata dzikiej natury. Reszta, nawet gdy
328 Henning Goldbæk, Cooper and the Forest Gentleman [w:] Hugh C. MacDougall (red.), James Fenimore Cooper: His Country and His Art, Paper from 1999 Cooper Semi-nar, The State University of New York College at Oneonta, Oneonta 1999, s. 31.
329 James Fenimore Cooper, Pionierowie. Preria, op. cit., s. 422.
przez pewien czas żyje w leśnych ostępach, prędzej czy później powraca na łono cywilizacji. Oliwer Edwards w Pionierach, major Duncan Heyward w Ostatnim Mohikaninie, Paweł Hover i kapitan Duncan Unkas Middle-ton w Prerii oraz Gaspar Western w Tropicielu śladów na końcu opowieści żenią się, porzucają puszczę i zajmują ważne miejsce w społeczeństwie, do którego w gruncie rzeczy cały czas należeli. Wśród dzikiej natury, będącej siedliskiem anarchii i chaosu, pozostają – nie licząc Indian – tylko postacie negatywne: Izmael Bush i Abiram White w Prerii, Dawid Muir w Tropi-cielu śladów oraz Tomasz Hutter i Harry March w Pogromcy zwierząt (White, Muir i Hutter znajdują tam zresztą swoje groby).
Jedyny wyjątek stanowi Natty, który także – jak postacie negatywne – odmawia życia na terenach opanowanych przez cywilizację. Nie jest on jednak człowiekiem z krwi i kości. To raczej abstrakcyjny model, fantazja, marzenie; innymi słowy – ideał nieosiągalny dla zwykłych ludzi. To rów-nież – by użyć słów Davida W. Noble’a – „mit natury”330. Jego niezwykłą cechą jest to, że żyjąc poza cywilizacją i społeczeństwem, potrafi w pełni zachować tożsamość i integralność moralną. Inni biali mieszkańcy puszcz i lasów przyjmują styl życia Indian, w pewnym sensie stając się Indiana-mi. Natty przeciwnie: czci i modli się do chrześcijańskiego Boga, odrzu-ca propozycję poślubienia czerwonoskórej squaw, odmawia skalpowania zabitych wrogów i – last but not least – pozostaje wierny swojej rasie.
Przebywając w anarchicznych ze swej istoty dzikich ostępach, postrzega siebie jako istotę przywiązaną do tradycyjnych wartości, ceniącą moralny ład i porządek, a przy tym rozumiejącą potrzeby tworzącej się nowej zbio-rowości, czyli narodu amerykańskiego. Jego śmierć na końcu Prerii jest odejściem nie tylko bohatera, ale i mitu, który ucieleśniał.
Można zaryzykować twierdzenie, że Nataniel pełni funkcję mediato-ra między cywilizacją, a więc i społecznością, omediato-raz siłami dzikiej natury.
Z jednaj strony występuje jako obrońca, a w pewnych przypadkach rów-nież rzecznik wspólnoty, z drugiej zaś strony jest emocjonalnie związany z naturą, przyrodą, dzikością. Chcąc należycie odegrać rolę, jaką obarczył go los, a którą sam bez zmrużenia oka zaakceptował, musi pośredniczyć między wspólnotą a zagrażającymi jej siłami natury (dzikimi zwierzętami, pożarem lasu i prerii, wrogimi Indianami), w ostatecznym rozrachunku chroniąc przede wszystkim interesy tej pierwszej. W swym skomplikowa-nym i niejednoznaczskomplikowa-nym stosunku do cywilizacji i dzikiej natury Bumppo
330 David W. Noble, Cooper, Leatherstocking and the Death of the American Adam, op. cit., s. 180.
przypomina Daniela Boone’a sportretowanego przez Johna Filsona, Ti-mothy’ego Flinta, Daniela Bryana czy Williama H. Bogarta.
Pielęgnując w sobie dobro i niezależność, Natty jest też człowiekiem honorowym, jak bowiem zauważa Allan Axelrad, „rycerskość stanowi (…) część jego natury”331. W Pionierach, gdy zostaje skazany na grzywnę, nie chce przyjąć dwustu dolarów od Elżbiety Temple, choć ta ma wobec nie-go niewątpliwy dług wdzięczności za uratowanie życia. W Tropicielach śladów najpierw pozwala wygrać zawody strzeleckie swemu rywalowi do serca Mabel Dunham, Gasparowi Westernowi, a potem opiekuje się Czerwcową Rosą, żoną zdradzieckiego irokeskiego przewodnika, który wciąga kompanię Natty’ego w zasadzkę. Wreszcie w Pogromcy zwierząt re-zygnuje z łatwego zabicia dybiącego na jego życie Rysia (Le Loup Cervier) ze szczepu Huronów tylko dlatego, że musiałby oddać strzał z ukrycia, a to stoi w sprzeczności z jego pojęciem uczciwości i fair play.
Nataniel uznaje honor za jedną z naczelnych zasad moralnych, budując wokół niej swój własny kodeks postępowania. Kodeks ów nakazuje mu bronić słabych i niewinnych (szczególnie kobiet), szanować tych, którzy na to zasługują, nawet jeśli są wrogami, walczyć zawsze z podniesioną przyłbicą, nie sięgając po tak niecne środki jak zasadzki i podstęp, mówić prawdę i tylko prawdę oraz dbać o – jakbyśmy to dzisiaj powiedzieli – stan środowiska naturalnego. „Przez przeszło pięćdziesiąt lat chodziłem ze strzelbą po preriach i lasach i nie zastawiałem sideł nawet na ptaka fruwa-jącego po niebie, a tym bardziej na zwierzę, którego jedynym ratunkiem są nogi”332 – zwierza się Izmaelowi Bushowi w Prerii i słowa te doskonale oddają jego stosunek do przyrody jako dzieła Bożego, a zarazem wspólnej własności wszystkich ludzi.
Wierność honorowi jako kluczowej wartości wyraźnie odróżnia Nat-ty’ego zarówno od postaci negatywnych, jak i przedstawicieli społeczności.
Te pierwsze reprezentują przede wszystkim cynizm. Gotowe są zastoso-wać wszelkie dostępne środki – w tym zdradę, podstęp, oszustwo i kłam-stwo – byleby osiągnąć zaplanowany cel: pokonać bohatera i wyrządzić krzywdę wspólnocie, w obronie której bohater występuje. Zdrajcami są:
Magua, próbujący wciągnąć w zasadzkę Korę i Alicję Munro oraz majora Heywarda, gdy ci zmierzają do Fortu William Henry (Ostatni Mohikanin), wódz Siuksów Mahtori, kradnący podstępnie żywy inwentarz pionierów,
331 Allan M. Axelrad, History and Utopia: A Study of the World View of James Feni-more Cooper, Norwood Editions, Norwood 1978, s. 123.
332 James Fenimore Cooper, Pionierowie. Preria, op. cit., s. 370.
i Abiram White, z zimną krwią mordujący swojego siostrzeńca, Asę Busha (Preria), Grot Strzały ze szczepu Irokezów i Dawid Muir, brytyjski oficer okazujący się francuskim szpiegiem (Tropiciel śladów), a także Kolec Dzi-kiej Róży, Delawar-renegat, który przystał do Huronów (Pogromca zwie-rząt). Pozostałe postacie negatywne, choć nie dopuszczają się zdrady, mają na sumieniu inne przewinienia, świadczące o ich moralnych defektach i przywiązywaniu niewielkiej wagi do honoru.
Honor nie jest też wartością wysoko cenioną przez członków społecz-ności, dla których przede wszystkim liczy się pragmatyzm. Dobry przykład stanowi jedna z postaci Pionierów, sędzia Marmaduke Temple, skazujący na zakucie w dyby, miesiąc więzienia i sto dolarów grzywny człowieka, któremu bardzo wiele zawdzięcza, w tym życie własnej córki. W jego oczach bowiem sprawiedliwość (ludzka, nie boska) i stojące na jej straży prawo są dalece ważniejsze od wdzięczności i lojalności. Zwracając się do Oliwera Edwardsa, przyjaciela Nataniela, sędzia Temple powiada: „(…) wymierzę mu karę zgodnie z prawem mimo mej chwilowej słabości, którą ten nieszczęśnik zawdzięcza temu, że uratował mi córkę”333. Realizując swą zapowiedź, sędzia kreuje się na nieugiętego stróża ładu i porządku.
Z drugiej jednak strony staje się „tyranem, który przedkłada literę prawa nad jego ducha”334.
Pragmatyzm społeczności wynika oczywiście z jej ucywilizowania.
Wspólnota musi być pragmatyczna, by przetrwać i zachować wewnętrzną spójność. Owe cele da się zaś osiągnąć jedynie poprzez konsekwentne sto-sowanie założonych i, jeśli trzeba, siłą narzuconych zasad. Natty niezbyt rozumie tę konieczność, dlatego – rozgoryczony – zwraca się do sędziego tymi słowy:
Niech mi pan nie mówi o prawie, sędzio Temple. Czy dzika bestia zważała na prawo, gdy szykowała się do skoku na pańskie dziecko?! Klęczało ono, bła-gając Boga o większą łaskę niż ta, o którą ja proszę. I Bóg je wysłuchał. Myśli pan, że teraz nie słyszy pańskiej odmowy? (…) Niech pan posłucha własnego rozsądku. Przebiegałem te góry, kiedy pan jeszcze nie był sędzią, lecz niemow-lęciem przy piersi, i wydaje mi się, że mam prawo chodzić po nich do końca moich dni. Czy pan zapomniał, jak przybył pan nad brzeg jeziora, kiedy nie było tu nawet więzienia, w którym by można było spędzić noc. Czy nie odstą-piłem panu skóry niedźwiedzia, by się pan mógł przespać, i czy nie dałem panu kawałka mięsa z dorodnego kozła, by pan zaspokoił głód? Wówczas zabicie kozła nie uważał pan za grzech! Zrobiłem to, choć nie miałem pana za co
333 Ibidem, s. 264.
334 William P. Kelly, Plotting America’s Past…, op. cit., s. 24.
kochać, bo czynił pan tylko krzywdę tym, którzy mnie kochali i udzielali mi schronienia. A teraz tak mi pan odpłaca, że chce mnie pan zamknąć w swojej ciemnicy!335
Bardzo ważnymi cechami Nataniela Bumppo są jego doświadczenie i siła rozumiana jako umiejętność pokonywania przeciwników i wycho-dzenia zwycięsko z wszelkich konfrontacji.
Natty doskonale zna obszar, na którym przychodzi mu działać. Dzika przyroda, a także mieszkający wśród niej ludzie (przede wszystkim India-nie) nie mają dla niego tajemnic. Potrafi stawić czoło każdemu niebezpie-czeństwu i wyjść cało z wszelkich tarapatów. Jego umiejętności łowieckie
Natty doskonale zna obszar, na którym przychodzi mu działać. Dzika przyroda, a także mieszkający wśród niej ludzie (przede wszystkim India-nie) nie mają dla niego tajemnic. Potrafi stawić czoło każdemu niebezpie-czeństwu i wyjść cało z wszelkich tarapatów. Jego umiejętności łowieckie