Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej środowiskowe uwarunkowania

W języku potoczny* oraz w literaturze naukowej częeto spotyka­

ny się z terninani, które bliskie sę pojęciu niedostoeowanie społe­

cznego i używane zanlennie. Należę do nich: 'dziecko trudne*, 'mo­

ralnie zaniedbane*, *norelnle zagrożone*, 'przestępcze*, 'wykolejo­

ne*, "zaburzone w zachowaniu*.

Pojęcie "nledoetosowanle społeczne" wprowadziła w 1959 roku Ma­

rla Grzegorzewska. Dzieliła ona niedostosowanych w zależności od czynników etiologicznych. Plenwezę grupę stenowię osoby z zaburze- nlaal wyższych, czynności nerwowych, drugę - oeoby ze zalanenl cha­

rakterologiczny»! epowodowanyei wpływenl egzogennyei7 7 . Współcześ­

nie pojęcie niedostosowania społecznego będź nieprzystosowania spo­

łecznego (pojęcia te bowlea często używane eę zanlennie) szeroko o- nawiane Joet w literaturze naukowej, głównie pedagogicznej, psycho­

logicznej i socjologicznej. Jak również kryalnologlcznej.

M. G r z e g o r z e w s k a ! Pedagogika epecjalna. Warszawa 1974, e. 72.

Analizujęc literaturę przedmiotu, stwierdzić należy, że poględy wielu autorów dalekie sę od jednoayâlnoéci i uwarunkowane dyscypli­

nę naukowę. Pojęcie niedostosowania społecznego w ’Słowniku Psycho­

logicznym* rozumiane jest dwojako: w ujęciu szerokim, jako •nieu­

miejętność dostosowania swego działania do własnej pozycji, roli,sta*

tusu w grupach społecznych, niedostosowanie eię do norm i postaw akceptowanych przez te grupy*, w ujęciu węsklm - normatywnym "uży­

wa się tego terminu dla określenia sytuacji, w jakiej znajduje się jednoetka nie uznejęca i nie realizujące norm, postaw 1 ról społecz-nie pożędanych* . Pojęcie społecz-nieprzystosowania społecznego szeroko ro­JQ

zumiane Jeet np. w definicji francuskiej, według której nieprzysto­

sowane to te dzieci, które 'znajduję się w przewlekłym konflikcie z rzeczywistości; lub wymaganiami społecznymi, który to konflikt spo­

wodowany Jest będź ich anomaliami, niedostatecznymi zdolnościami czy brakami charakterologicznymi, będź wychowywaniem się w środowi­

sku nie zaepokajajęcym ich potrzeb zdrowotnych, intelektualnych, u- czuclowych będź moralnych, będź też łęcznym występowaniem obu tych rodzajów przyczyn* . Podobnie szeroki zakres pojęcia nieprzystoso­

wania występuje w definicji przyjętej'przez Ministerstwo Oświaty w Wielkiej Brytanii. Nieprzystosowanie to "stosunek jednoetkl do lu­

dzi 1 warunków tworzęcych w danym okresie jej środowisko Q.. .J Jako nieprzystosowane może być uważane dziecko, rozwljajęce się w taki sposób, że pocięga to złe skutki dla niego samego 1 jego otoczenia, czemu bez specjalnej pomocy nie potrafię zaradzić rodzice, nauczy-ciele czy Inni dorośli w zwykłych z nimi kontaktach" . W. D. Wall ÛQ

i f

-Słownik Psychologiczny. Red. W. S z e w c z u k . Warszawa 1979, s. 165.

7®Zob. J. W. L a n g : L'enfance inadaptée. Paria 1962 (cyt. za Z. O e t r i h a ń e k a : Problem nieprzystosowania społecznego u młodzieży. W: Zagadnienia nieprzystosowania..., s. 300).

uważa, że dziecko Jest wtedy nieprzystosowane, gdy jeet całkowicie niezdolne do uczestnictwa w życiu grupy społecznej 1 Jest niezdolne do reagowania na wymaganie stawiana jej przez grupę . Oefinlcja te ei jeet również bardzo ezeroka, autor nie precyzuje bowlen, ne czyn ulałaby polegać owa niezdolność uczestnictwa w grupie społecznej.

Wielu autorów, tn.in. Ernest R. Hilgard, pojęcie nieprzystosowania ujmuje w relacji do prawidłowego przystosowanie czy też zdrowia psychicznego - "osobę zdrów? psychicznie nożne określić Jako przy­

stosowany, co oznacza, że nie dręczy się ona niepotrzebnie konflik­

tami, podchodzi realistycznie do 9wych problenów, godzi się z ty*, co nieuniknione'' .82

Istotne wydaje się określenie relecjl niędzy prawidłowy* przyeto- sowenlen czy dostosoManien ( pojęcie te u wielu eutorów używene eę zamiennie) a niedostosowaniem. Э. Konopnicki, powołujgc elę ne głów­

ne zasady procesu dostosowenle się scherakteryzowene przez McKinney, konkluduje, że powierzchowne podejście do problenu sugerowałoby te­

zę, lż niedostosowanie epołeczne Jest przeciwieństwem dostosowenle 1 że w zwlęzku z tym ze stopnie nledostosowenla (gdyby było nierzet ne) można by wnosić o dostosowaniu 1 odwrotnie. "Tek nie Jest. Pro­

ces dostosowanie się noże prowedzlć do nledostoeowenle, które jeet właśnie wynikiem nieudanego dostosowania. Tyn tłunaczy elę fakt, że eposoby zachowanie się dziecka (zależnie od etapu) eę różne.*83

Podejmujęc rozwożenie teoretyczne ned pojęcie* niedostosowania społecznego, należy jasno zdać eoble sprawę ze zwlęzku Jednostki ze społeczeństwo*. 'Jednostka, które *o wewnętrzne trudności w dosto­

sowaniu się do wynogów środowisko społecznego 1 której for*y

poetę-" poetę-"poetę-" poetę-"filpoetę-" poetę-" poetę-" Zob. W. D. W а 1 lt Wychowanie 1 zdrowie peychlczne. Warszawa ' 1960, e. 268.

82E. R. H i 1 g а r d: Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1972, e « 7 7 2 »

®33. K o n o p n i c k i : Niedostosowanie epołeczne. Warszawa 1971, e. 19.

powania nie so zgodne z panujoco opinie społeczno - uchodzi w ty*

środowisku Jako jednostka niedostosowana społecznie.* Qi Otto

Lipko*»-skl obrazuje probleay niezgodności eiędzy zachowanie* się Jednostki a nor«a«i noralnyei w następujocy sposób i85

A - jednostka niedoetoeowana В - środowisko reprezentujące po­

zytywne wartości

А В

Niedostosowanie społeczne nie zawsze wlo*e się z konfliktem jednoet­

ki ze środowiskiem. Oednoetka niedoetoeowena częeto wywodzi się ze środowiska zdemoralizowanego, a więc pewnej tzw. subkultury. W ta­

kie środowisku zechowanie tego typu Jeet akceptonene. Relacja w ty*

wypadku jest następujoca:

В

Natomiast jednostka doetoeowana do noraalnego érodowieka nie Jeet dostosowana do środowiska z.de*orallzowanegoi

□

В

Oeżell jednostka reprezentuje wartości uznane przez środowleko, et»

eunek tej jednoetki do środowiska jeet naetępujocyi

1 ц ...

0. L l p k o w s k i i Ozlecko społecznie nledostoeowane 1 Je­

go resocjalizacja. Warszawa 1971, e. 33.

А В

Dodajmy, że środowisko negatywne noże nie przyjmować zachowań jedno etkl, jeżeli manifestacje zachowania maję ewe źródło w zmienionej strukturze nerwowej. Wydaje 3ię, że powyższe scheaaty proponowane przez 0. Llpkowaklego pozwalaj; zrozumieć, że niedostosowanie społe­

czne występuje w układzie społeczny* 1 Jest od tego układu zależne.

Warto więc w ty* Miejscu przytoczyć definicję tegoż i autora » ’Niedo­

stosowanie społeczne Jest to zaburzenie charakterologiczne o nie­

jednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwojowymi, a wyrażajoce się wzmożonymi 1 długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu etę do j normalnych warun-ków społecznych 1 realizacji zadań życiowych danaj Jednostki.*86

W literaturze psychologicznej pojęcie nledoetoeowanla bywa rozu­

miana w bardzo szerokim znaczeniu 1 wtedy zalicza się do nledoeto- aowanych dzieci upośledzone umysłowo czy też dzieci głuche, niewi­

dome oraz charakteropetyczne, psychopatyczne, o echorzenlach eoma- tycznych . Według Haliny Spłonek należy posługiwać 87 się pojęciem niadoatoeowenla w znaczeniu węższym, etoeujęc Ja Jedynie do dzlaoi o zaburzonej sforze amoejonalno-wollcjonalnaj oraz rozwoju charakt»>

ru i osobowości, co powodują czyato zakłóoenla etoaunków apołacz-nych między dzieckiem a Jago o t o c z e n i e m .88

Z przedstawionych rozważań wynika, że jednostko niedostosowane społecznie posiada zaburzenia o charakterze psychologiczny*,

nato-Tamże, e. 37.

87Zob. np. Cz. С z a p o wi Wychowanie reeocjallzujęce. Warsza­

wa 1976, a. 41.

88H. S p ł o n e k : Zaburzania psychoruchowego rozwoju dziecka.

Werszawa 1969, s. 274.

■lest konsekwencje tego etanu rzeczy sę netury społecznej. 3. Konop­

nicki zauważa, że określenia •niedostosowany społecznie* należy uży­

wać Jedynie do tych przypadków, w których dzieci zostały sprowadzo-ne z właściwej drogi wyraźnie przez warunki środowiskowe . Istot­99 ny* element en, zwłaszcza dla praktyki, Jest wyróżnienie objawów nle- doetosowanla. 0. H. Stott, opierając eię na bogaty* materiale empi­

ryczny*, charakteryzuje objawy niedostosowania społecznego następu­

jąco: dziecko niedostosowane nie działa w swoi* najlepszym intere­

sie, co Jest dowodem frustracji; swoi* zachowaniem stwerza sobie du­

żo kłopotów, których nie może rozwiązać; reakcje Jednostki eę nie­

przewidziane 1 niewspółmierne do bodźców; dziecku brek sukcesu - mo-toru wszelkiego dziełenle; dziecko czuje eię n i e s z c z ę ś l i w e . We­QQ

dług ^.Konopnickiego ten ostatni objaw jest najpoważniejszym elemen­

tem niedostosowania. *Nle Jest niedostosowany ten, kto dzieła na własne szkodę, kto nie odnosi sukcesu, ale kto z tego powodu nie cierpi.* 91 Autor ten wyróżnia również formy zachowania nledoetoso- wenego: Jednostka niedoetoeowana rzadko jest łubiane przez swoich kolegów 1 dorosłych, ponieważ reakcja jej sę nieprzewidziane, brak Jednostce zaufania do Innych, Jest podejrzliwa, inni Jej nie rozu­

miej;, ma poważne kłopoty z nawlęzanlem kontaktów, przyjaźni, dlate­

go też czuje się wyobcowana z grupy, nieumiejętność normalnego za­

spokajania i swych potrzeb powoduje, że Jednostka zaepokaja Ję w spo- sób nieprzyjemny dla otoczenia, czaee* nawet antyspołeczny .

W badaniach kry*lnologicznych przyjęto definicję niedostosowania społecznego, która opiera się na zeepole objawów świadczących o nie.

przestrzeganiu przez dzieci 1 *łodzleż podstawowych nor*

społecz-• " fig - ■ ■ ■

0. K o n o p n i c k i : Nledostoeowanle społeczne..., a. 22.

®°Ta*że, a. 20.

91Ta*że, e. 21.

nych, obowiązujących Jg ^w tyra w i e k u , przy czym zaznacza się, że za­

chowania te musze być wielokrotnie postarzaJęce się, a nie sporadycz­

ne9 3 .

Definicja ta Jest niewystarczająca dla pedagoga, ponieważ nia za­

wiera żadnych ocen typu psychologicznego ani też ocen etiologicz­

nych. PrzyJnujQo za D. H. Stotten i 3. Konopnicki* objawy

nledoeto-* sowanlb społecznego oraz Jego forsy, uznano za Jednostki niedostoso­

wane te, które wykazuję zaburzenia w aferze osobowości 1 Manifestu­

je Je za ch ow an ie m ni ez go dn ym z ogólnie przyjętymi normaal społecz­

n y m . W definicji tej nie mieszczę się osoby z różnego typu defekta-

m

- psychopaci, opóźnieni w rozwoju itp. (oraz tzw. aspołeczni).

Analizujęc niedostosowanie epołeczne, nie sposób pomlneć przy­

czyn Jego powstawania. Rozwój osobowości jednostki uwarunkowany Jest zadatkacil organicznymi, jej własnę aktywnośclę, zależy także od śro­

dowiska, w którym jednostka przebywa 1 wychowuje i się, przy czy» naj­

większy wpływ w wychowawczyń okresie życia Jednostki najęt rodzina i grupa rôwleénlcza. W tychże to środowiskach szukać należy przy­

czyn niedostosowania społecznego. Ale Jak podkreśla J. Konopnicki,

"przyczyn Jest przeważnie więcej niż Jedna, o zachowaniu dziecka de­

cyduje Ich eplot, ele na ogół jedna przyczyna wybija się na czoło i tę nazywamy dominujęcę, a pozostałe wtórnymi" . Według tego auto­94 ' ra technika ustalania przyczyn niedostosowania społecznego powinna polegać na stopniowej eliminacji przyczyn, tak aby na końcu pozosta­

ła dominujęca, "tak więc musimy zaczynać od warunków doaowych dzieo-ka, ze szczególnym uwzględnieniem elementów kulturalnych* . 3. Ko­95 nopnicki, wyróżnia Jako podstawowe przyczyny, poza środowiskiem

ro-93Zob. Z. O e t r i h a ń s k a : Problem nieprzystosowania..., s. 314.

940. K o n o p n i c k i : Niedostosowanie epołeczne..., e. 109.

® 5Ta«że, e. 149.

dzinny*, środowisko szkolne oraz środowisko dzlaoka przed Jego uro­

dzenie* eię (tj. Zycie płodowe 1 aoaent narodzin)9 6 . Podstawowe zna­

czenie, zdanlaa tego autora, w érodowlaku szkolny* *aj«: wzajemna stosunki między nauczyciele* a dzlackla*, wzajemne stosunki dziecka z innymi dziećmi, niepowodzenia w nauce97

Szkoła, Jak sugeruje Inni autorzy, może być pierwotne przyczyn;

niedostosowania społecznego, noże być terene*, na który* niedostoso­

wanie społeczne ujawnia sl;, szkoła noże także stanowić Jedno z o- gnlw (elementów) w procesie zaburzenia osobowości dziecka9 8 . Jeże­

li chodzi o szkołę Jako pierwotne przyczynę zaburzeń, to zauważa się, że do elementów wy*lenlonyeh przez O. Konopnickiego dodać należy: nieprawidłowe warunki życia szkolnego (przeludnienie klas, złe warunki lokalowe itp.), niedostosowany do nożllwoócl dziecka зуь stem wymagań oraz nieprawidłowe ich realizację, ogólny styl pracy szkoły . Do przyczyn środowiskowych wrodzonych zalicza 0. Konopnic­g g

ki życie płodowe dziecka oraz sam moment narodzin, powołujęc się na badania Z. Rydzyńsklego oraz teorię D. H. Stotta, oparte na precyzyj­

nych badaniach empirycznych, a nazwanej ‘prawe* wielostronnego

wro-4 Л Л

dzonego osłabienia odporności fizycznej 1 temperamentu" .

Należy w tym miejscu zaznaczyć, ża i psycholodzy (rozumlejecy po­

jęcie niedostosowania społecznego odnlennle niż pedagodzy)

podkreś-Tamże, e. 112.

99Przyczyny niepowodzeń szkolnych w świetle badań lekarzy, pe­

dagogów 1 psychologów. Red. M. C h o j e c k a , 0. S e r e j s k l , L. Z d u n k l e w l c z . W: Materiały z IV Międzynarodowego Sympo­

zjum Higieny 1 Medycyny Szkolnej. Warszawa 1975.

K o n o p n i c k i : Niedostosowanie społeczne..., e. 113 1 nast.

łaję Inne Jeszcze czynniki biologiczne majęce wpływ ne pomstowanie niedostosowanie społecznego^ należę do nich: czynniki genetyczne, struktura systemu nerwowego (teorie wskazujęce na związek konstruk­

cji fizycznej z typem zaburzeń w zachowaniu)1® 1 . Pedagog' nie może obojętnie traktować tego rodzaju sugestii, mimo że interesuj? go tylko przyczyny źrodowlekowo, które noże zmieniać i modyfikować. Nie bez znaczenia Jest także. Jak się wydaje, wpływ grup rówieśniczych na powstawanie niedostosowanie społecznego będź jnko pierwotna przy­

czyna, będź Jako komponent Innych elementów wpływowych, zwlaszc’za że negatywne rola grup rówieśniczych uwidacznia się przede wszyst­

kim w sytuacjach osłabienia więzi dziecka z rodzinę.Często też dzia­

łalność w takich grupach, ze względu na zadania grupy, prowadzi mło-dzież na drogę przestępstwa102

Słuszne wydaje się zainteresowanie wpływem czynników mekrospołe- cznych na proces powstawanie niedostosowania społecznego wśród mło­

dzieży nie w aspekcie przyczyny dominujęcej, ale letotnej ze wzglę­

du na związek z przyczynami traktowanymi indywidualnie. Zycie społe­

czne bowiem możne rozpatrywać nie tylko pod kętem wpływów wprost ne Jednoatkę działajęcych, ale także na płaszczyźnie zależności i zwią­

zków zjawisk o szerszym zasięgu społecznym. Czynniki makroepołeczne, zwłaszcza industrializacja 1 urbanizacje, wpływaję na jednoetkę nie w sposób bezpośredni, ale tylko za pomocę czynników pośredniczęcych Można to zauważyć, badajęc dane zjawiska w skali makroepołecznej (np. zależność przestępczości od warunków społeczno-ekonomicz­

nych)1®3 . W badaniach prowadzonych pod tym kętem w mniejszym

stop-^ o b . K . P o e p i s z y l , E. Ż a b c z y ń s k a : Psycholo­

gia dziecka niedostosowanego społecznie. Warszawa 1980, e. 118-134, a także por, 3. M. S t o n i k: Asocjalność nieletnich przestępców Jako przedmiot psychologicznej diagnozy. Warezawa 1980.

102 *

Zob. np. A. P a w e ł c z y ń s k a : Przestępczość grup nie­

letnich. Warszawa 1964, a tekże P. Z a k r z e w s k i : Niekontro­

lowane środowisko koleżeńskie a proces społecznego wykolejenia nie­

letnich. Próba syntezy. "Psychologia Wychowawcza" 1970, nr 5.

103Zob. np. H. M a l e w s k a , V. P e y r e : Przestępczość nie­

letnich..., a także 0. W ó d z: Zjawiska , patologii...; A. M

o-nlu chodzi o wykrycie rzeczywietych eechenizaów psychospołecznych, które występuje wewnątrz mikrostruktur społecznych, bardziej nato- nlest badania te wieże się z uchwyceniem związków poalędzy patolo­

gie społeczne a występujecyai faktaoi niedostosowania społecznego czy przestępczości. Przyczyn nledostoeowenia społecznego, jak wyni­

ka z powyższej krótkiej charakterystyki jest wiele, a wyodrębnienie przyczyny doninujecej jest niezwykle trudne.

Literatura podstawowa

QⁱJ ^m. ^g r z e g o r z e w s k a : Pedagogika specjalna. Warszawa 1974.

Q2J 3. K o n o p n i c k i ! Nledoetoaowanle społeczne. Warszawa 1971.

[ 3 ] о . L i p к « w e к 1: Dziecko społecznie nledoetoeowane i Jego resocjalizacje. Warszawa 1971.

[ 4 ] 0 . L l P k o w в к 1: Wychowanie dzieci społecznie niedosto­

sowanych. Warszawa 1966.

£5] K. P o s p i s z y l , E. Ż a b c z y ń s k a : Psychologia dzie­

cka niedoetoeowanego społecznie. Warszawa 1960.

^ 6 ^ S. G e r e t a a n n : Psychologia. Warszawa 1969, e. 306-320.

Literatura uzupełniająca

С О K o n o p n i c\k li Wstępne diagnoza niedostosowania spo­

łecznego. ‘Studia Pedagogiczne" 1976, t. 38.

Г Т Т 7 Т Т Т ri Rozwój ekononlczny, uprzenysłowienie 1 urbaniza­

cja a przestępczość. W: Zagadnienia nieprzystosowania... oraz A.

K o s s o w s k a ! Przestępczość na terenie wielkiego miasta. Wt Taeże1 A. P o d g A r e c k i i Patologia tycia..., M. L i p k a : Zjawlaka patologii...

C O Z. O e t r l h a ń a k a : Próbie* nleprzyetoeowanla społeczne­

go u młodzieży. Wt Zagadnienie nieprzystosowania spciscznego i przestępczości w Polece. Red. J . O a s l ń e k i Wrocław - Gdańsk 1978.

Ц з Ц M. ś n l e ż y ń e k i : środowiskowe aspekty nledoetoeowanla społecznego nłodzleży. "Rocznik Pedagogiczny" 1973, t. 3 (.Wroc­

ław - Gdańsk 1975^.

L 4 D K * Z l e l l ń s k l i Wychowanie dzieci do zdrowia peychlczne- go. W: Zdrowie peychlczne. Red. K. D g b r o w e k 1. Warszawa 1985.

C 5 j B . U r b a ni Roznlary 1 rodzaje nledoetoeowanla w donach dziecka. "Rocznik Pedagogiczny" 1973, t. 3 (Wrocław - Gdańsk 1975).

Ewa Syrek

Wychowanie jako przedmiot analiz pedagogiki społecznej i socjologii wychowania

WYKAZ WAŻNIEJSZYCH BŁĘDÓW DOSTRZEŻONYCH W DRUKU

S trona

Wiersz od od góry dołu

Jest Pow inno być

24 4 na społeczną funkcją nad społeczną funkcją 39 14 tego osobnika stanowiska tego osobnika do stanowiska

45 12 J. Kowalski S. Kowalski

129 1 w rejonach uprzemysłowio­ w rejonach uprzem ysław ia­

nych nych

W dokumencie Wychowanie jako przedmiot analiz pedagogiki społecznej i socjologii wychowania : (skrypt przeznaczony dla studentów pedagogiki wszystkich lat) (Stron 139-152)