Trzeci przyk∏ad, jaki chcia∏abym tu przytoczyç, odnosi si´ do migracji zarobkowej z Podhala do Europy Zachodniej i Ameryki Pó∏nocnej. W tym przypadku „praca” i konsumpcja nie by∏y postrze-gane jako roz∏àczone, gdy˝ to nie efekt procesu pracy przenoszono, rozkrawano i roz∏àczano, ale raczej to sama osoba pracownika lub pracowniczki przemieszcza∏a si´, wynoszàc prac´-produkt poza lokalne czy narodowe granice do Êwiata „globalnego”. Rozró˝nienia, jakie robili górale, gdy mówili o pracy, wyjaÊnià to bli˝ej. KtoÊ, kto pracowa∏ na roli, robi∏ tylko to – by∏ „na gospodar-stwie” i praca, którà wykonywa∏, nie musia∏a byç szczegó∏owo opisywana czy doprecyzowywana.
Praca tych, którzy zarabiali poza gospodarstwem, ale w regionie, zawsze musia∏a zostaç okreÊlo-na. Franek pracowa∏ w fabryce obuwia, Danka w mleczarni, Beata by∏a nauczycielkà, Jurek piel´-gniarzem, Jasiek kierowcà, a Maria urz´dniczkà w banku. Handel by∏ gdzieÊ pomi´dzy, nie tak ogólny jak „bycie na gospodarstwie”, ale nie tak konkretny jak praca zarobkowa. „Ona handluje”
– odpowiadali mieszkaƒcy zapytani o to, co robi sàsiadka. Ale gdy zapytaç ich o szczegó∏y, od ra-zu uÊciÊlali: sprzedawa∏a we∏n´ i swetry na targu; jeêdzi∏a do Warszawy ze skórzanymi kapciami;
handlowa∏a koƒmi przez s∏owackà granic´; handlowa∏a tanià wódkà, miejscowym serem, radiami, magnetofonami i tak dalej. Inaczej mówiono o pracy migracyjnej: nie w kategoriach dzia∏ania czy zawodu, ale w kategoriach miejsca. Kiedy na przyk∏ad wraca∏am do wioski po pewnym czasie nie-obecnoÊci i pyta∏am, co robi Marta czy ¸ucja, s∏ysza∏am w odpowiedzi: „jest w Stanach”, czy – cz´Êciej po roku 1989 – „w Grecji” lub „we W∏oszech”. Czasami odpowiedê „on/ona jest za gra-nicà” zdawa∏a si´ wystarczaç. W ten sposób „praca za gragra-nicà” by∏a podobna do „pracy na go-spodarstwie”, okreÊlana przez miejsce, a nie przez danà czynnoÊç. OczywiÊcie, w odpowiedzi na bardziej precyzyjne pytania mówiono mi, ˝e Marta pracowa∏a w Chicago jako sprzàtaczka, ¸ucja
by∏a opiekunkà dzieci w Atenach, a Tomek zbiera∏ winogrona we Francji. Ale pierwszà i najwa˝niej-szà kwestià nie by∏o to, co robili, ale gdzie to robili. Byli daleko, poza granicà i taka odpowiedz
kry-∏a w sobie informacj´, ˝e wyjechali jako migranci zarobkowi. Badania nad pracà w wiosce, jakie prowadzi∏am dom po domu, odzwierciedla∏y te ró˝ne kategorie: „on jest na gospodarstwie”, „ona handluje”, „ten jest mechanikiem”, „tamta maszynistkà”, „tamci sà w Grecji”, „ona jest w Sta-nach”, „oni sà za granicà”.
Na Podhalu, gdzie brakowa∏o rozleg∏ej i trwa∏ej bazy przemys∏owej, jaka wyst´powa∏a w rejo-nie ∏ódzkim, mieszkaƒcy ju˝ w czasach socjalizmu z powodzerejo-niem trudnili si´ handlem, a rozbu-dowane sieci migracji zarobkowej Êwietnie funkcjonowa∏y przed 1989 rokiem. Po upadku komu-nizmu, gdy kontrola paƒstwa w obu tych kwestiach zosta∏a zmniejszona, skala zarówno handlu, jak i migracji zwi´kszy∏a si´ (por. Pine 1996a, 1997, 1998, 1999). Gdy mo˝liwoÊci zatrudnienia na miejscu, szczególnie w sektorze paƒstwowym, drastycznie zmala∏y i gdy jednoczeÊnie zniesiono ograniczenia zwiàzane z mo˝liwoÊcià podró˝owania za granic´, mieszkaƒcy coraz bardziej regu-larnie zacz´li wyje˝d˝aç „za chlebem”. Dostawali cz´sto prac´ nielegalnà, takà samà lub cz´sto wymagajàcà ni˝szych kwalifikacji ni˝ ta, jakà wykonywali u siebie w czasach socjalizmu; wiedzieli,
˝e p∏aci im si´ – wed∏ug zachodnich standardów – niewiele, ale – wed∏ug standardów podhalaƒ-skich – by∏o to i tak doÊç sporo. Za cz´Êç zarobków nabywali zachodnie dobra oraz towary i przy-wozili je z sobà na u˝ytek w∏asny i swych rodzin (po to, by w∏àczyç owe dobra do skomplikowa-nego miejscowego w´z∏a dwustronnych wymian) lub na sprzeda˝. Reszt´ pieni´dzy, odliczajàc minimalne wydatki na w∏asne utrzymanie, wysy∏ali lub przywozili do domu. Owe zarobki migracyj-ne zasila∏y domowà i miejscowà gospodark´, pomaga∏y wybudowaç nowe, du˝e domy, które mo˝na by∏o wynajmowaç turystom, rozpoczàç nowy „biznes”, czy te˝ unowoczeÊniç gospodar-stwo. Na jednym poziomie proces ten nale˝y postrzegaç jako fragmentacj´ „pracy” – innà, lecz równoleg∏à do tej zachodzàcej w zak∏adach przemys∏owych regionu ∏ódzkiego. Na innym poziomie natomiast proces fragmentacji ukryty by∏ poprzez sam fakt migracji. We wspominanej pracy fabrycznej „na eksport” „praca” jest doÊç wyraênie odseparowana od jej produktu. W przypadku migracji zarobkowej, osoba wyje˝d˝a, pracuje za granicà, a nast´pnie wraca z dobrami oraz pieni´dzmi, i to w∏aÊnie ca∏y ten proces, a nie tylko okreÊlone zadanie czy akt konsumpcji dóbr i towarów jest tutaj spo∏ecznie widoczny dla tych, którzy pozostajà w domu. Gra toczy si´ tu o zwiàzek mi´dzy to˝samoÊcià, miejscem, produkcjà i konsumpcjà. Zawsze mo˝na powiedzieç, ˝e
„robota” to „robota”, a „praca” to „praca”, niezale˝nie od kontekstu, w jakim zostaje wykonana.
Ale warto te˝ uÊwiadomiç sobie, ˝e ludzie odmiennie postrzegajà, szufladkujà i wartoÊciujà ró˝ne rodzaje „pracy” i konsumpcji. W rejonach takich jak okr´g ∏ódzki ta sama praca fabryczna mo˝e byç wartoÊciowana wysoko wtedy, kiedy uznaje si´, ˝e wytwarza ona na lokalny rynek i dla „na-rodu”, jak i mo˝e ulec dewaluacji, gdy postrzegana jest jako niepe∏na, jednowymiarowa czynnoÊç wykonywana dla zagranicznego przedsi´biorcy. Na Podhalu i w podobnych marginalnych gospo-darkach praca, która ma na miejscu niskà wartoÊç, bowiem pociàga za sobà podporzàdkowanie jednostki zewn´trznej w∏adzy takiej jak paƒstwo, mo˝e byç wartoÊciowana wysoko, gdy wykony-wana jest za granicà – po cz´Êci ze wzgl´du na dochód, jaki przynosi, po cz´Êci ze wzgl´du na presti˝ zwiàzany z pobytem za granicà i po cz´Êci dlatego ˝e ci, którzy wydajà werdykt, widzà nie proces pracy, ale jego produkty.
Pragn´ jeszcze powróciç do uwag Burawoya; wczesne lata po 1989 roku w Polsce, mimo ˝e w o wiele mniejszym stopniu ni˝ w Rosji, wiàza∏y si´ z przekszta∏ceniem, upadkiem czy powa˝nym uszkodzeniem istniejàcej bazy przemys∏owej. Niesie to za sobà ró˝norodne konsekwencje dla zwiàzku mi´dzy „pracà”, produkcjà oraz konsumpcjà. W kontekÊcie pracy przemys∏owej, produk-cja i konsumpproduk-cja zdajà si´ byç w coraz wi´kszym stopniu oddzielone. W gospodarce domowej by∏y
doÊç silne ze sobà zwiàzane. Przedsi´biorczoÊç, handel oraz migracja zarobkowa mogà po∏àczyç oba procesy na poziomie jednostki i to na tym w∏aÊnie poziomie zaistnia∏y najbardziej widoczne przypadki sukcesu w „transformacji” (por. Buchowski 1997; Swain 1998). Wszystko to stanowi lo-kalne detale o wiele szerszego, narodowego i w coraz wi´kszym stopniu globalnego procesu. Jako antropolodzy, jesteÊmy w stanie i powinniÊmy ukazywaç takie szczegó∏y i przyjrzeç si´ bli˝ej temu, jak sami ludzie rozumiejà prac´, jak jà kategoryzujà i jakà wartoÊç do niej przypisujà. Z drugiej stro-ny, równie wa˝ne jest przeniesienie perspektywy i powiàzanie owych lokalnych praktyk z g∏´bszy-mi i wi´kszyg∏´bszy-mi procesag∏´bszy-mi ukazanyg∏´bszy-mi przez analizy, takie jak ta Burawoy’a. Owe lokalne procesy, które Êledzone sà ze zmiennym powodzeniem w ró˝nych kontekstach i miejscach, stanowià tak˝e strukturalne warunki cechujàce „przemys∏owà inwolucj´”: odprzemys∏owienie i powstawanie prze-mys∏ów cha∏upniczych, mrowie rynków pozbawionych bazy przemys∏owej, pojawienie si´ kapitali-stów-kowbojów, hochsztaplerów, indywidualistycznych „biznesmenów” i handlarzy, którzy zapew-niajà Êrodki do konsumpcji w Êwiecie coraz bardziej odseparowanym od widocznej produkcji.
T∏umaczenie Kacper Pob∏ocki
Przypis
1Kult cargo – grupa wierzeƒ religijnych w Melanezji na poczàtku XX w., w których obiektem kultu by∏y zachod-nie dobra materialne. Zdazachod-niem antropologów opisujàcych kulty cargo, mieszkaƒcy wysp na Pacyfiku budo-wali z materia∏ów dost´pnych w d˝ungli np. lotniska, wierzàc, ˝e towar (ang. cargo) transportowany przez zachodnie samoloty (a wed∏ug wierzeƒ przeznaczony przez bogów dla „tubylców”) na takich làdowiskach wylàduje; potocznie: przypisywanie towarom cudownych w∏asnoÊci, fetyszyzm (przyp. t∏um.).
Bibliografia
Buchowski M. (1997). Reluctant capitalists: class and culture in a local community in Western Poland. Berlin.
Burawoy M. (1996). Industrial involution: the Russian road to capitalism, [w:] B. Müller (red.). Á la recherche des certitudes perdues…. Berlin.
Firlit E. i Ch∏opecki J. (1992). When theft is not theft, [w:] J. Wedel (red.). The unplanned society: Poland du-ring and after communism. New York.
Hann Ch. (1994). After communism: reflections on East European anthropology and the „transition”. „Social Anthropology”, 2/3 (229–249).
Howles D. (1996). Introduction: commodities and cultural borders, [w:] D. Howles (red.). Cross-cultural con-sumption: global markets, local realities. London.
Humphrey C. (1995a). Creating a culture of disillusionment: consumption in Moscow, a chronicle of changing times, [w:] D. Miller (red.). Worlds apart: modernity through the prism of the local. London.
Humphrey C. (1995b). Introduction, [w:] D. Anderson i F. Pine (red.). Surviving the transition: development concerns in the post-socialist world. „Cambridge Anthorpology”, numer specjalny 18/2 (1–12).
Kuroƒ J. (1991). Moja zupa. Warszawa.
Pine F. (1994). Maintenir l’économie domestique: travail, argent et éthique dans les montagnes polonaises.
„Terrain”, 23, (81–84).
Pine F. (1996a). Redefining women’s work in rural Poland, [w:] R. Abrahams (red.). After socialism. Ox-ford.
Pine F. (1996b). Naming the house and naming the land: kinship and social groups in the Polish highlands.
„Journal of the Royal Anthropological Institute”, 2/3 (443–460).
Pine F. (1997). Pilfering culture: Górale identity in post-socialist Poland, [w:] D. Forgacs (red.). Changing cul-tural identities in Europe, numer specjalny „Paragraph” 20/1 (59–74).
Pine F. (1998). Dealing with fragmentation: loss and change in rural Poland, [w:] S. Bridger i F. Pine (red.).
Surviving post-socialism: local strategies and regional responses in post-socialist Eastern Europe and the former Soviet Union. London.
Pine F. (1999). Incorporation and Exclusion in the Podhale, [w:] S. Day, E. Papataxiarchis i M. Stewart (red.).
Lilies of the field: marginal people who live for the moment. Boulder, Colorado.
Pine F. (2002). Retreat to the household? Gendered domains in postsocialist Poland, [w:] Ch. Hann (red.).
Postsocialism: ideals, ideologies and practices in Eurasia. London.
Pine F. i Bridger S. (1998). Transitions to post-socialism and cultures of survival, [w:] S. Bridger i F. Pine (red.).
Surviving post-socialism: local strategies and regional responses in post-socialist Eastern Europe and the former Soviet Union. London.
Swain N. (1998). The rural transition in Central Europe: report on qualitative research. University of Liverpool, Centre for Central and European Studies Working Papers, Rural Transition Series, nr 37.
Verdery K. (1991). Theorizing socialism: a prologue to the transition. „American Ethnologist”, 18/3 (419–439).
Verdery K. (1996). What was socialism and what comes next? Princeton.
Wedel J. (1992). The unplanned society: Poland during and after communism. Nowy Jork.
Niniejszy tekst jest wersjà artyku∏u „From Production to Consumption in Post-Socialism?” opubli-kowanego w ksià˝ce „Poland Beyond Communism: »transition« in critical perspective” pod redakcjà Micha∏a Buchowskiego, Edouarda Conte i Carole Nagengast. Pragniemy podzi´kowaç Uniwersytetowi we Fryburgu, w szczególnoÊci redaktorowi serii „Studia Ethnographica” prof.
Christianowi Giordano, za wyra˝enie zgody na t∏umaczenie i druk tego rozdzia∏u.
Frances Pine – jest brytyjsko-kanadyjskà antropolo˝kà. Od 1977 roku regularnie prowadzi badania na Podhalu, a w latach 1990–1995 przyglàda∏a si´ zmianom w regionie ∏ódzkim. W 1987 roku otrzy-ma∏a tytu∏ doktora w London School of Economics. Obecnie pracuje w Instytucie Antropologii
Spo-∏ecznej Maksa Plancka w Halle. Wyk∏ada∏a m.in. w Cambridge, Manchesterze oraz Warszawie. Aktu-alnie przygotowuje ksià˝k´ o zmianach, jakie zasz∏y na Podhalu w trakcie ostatniego çwierçwiecza.