Trzecią płaszczyzną, na której obserwować można proces obiektywizacji odpowiedzialności kontraktowej, jest uregulowanie odpowiedzialności dowawczej. Jak już zaznaczono, pełna obiektywizacja odpowiedzialności odszko-dowawczej nie jest możliwa do zaakceptowania, ponieważ stanowiłaby nieuza-sadnioną (niesłuszną czy wręcz niesprawiedliwą) ingerencję w majątek dłużnika. Zgodnie z postanowieniami art. III 3:101 DCFR (Remedies Available – o do-stępnych środkach ochrony na wypadek niewykonania), jeśli niewykonanie nie jest usprawiedliwione, wierzyciel może skorzystać z wszelkich dostępnych środków ochrony, a jeśli niewykonanie jest usprawiedliwione, wierzyciel może skorzystać ze wszelkich środków prawnych z wyjątkiem dochodzenia realne-go spełnienia świadczenia i odszkodowania95. Art. III – 3:701 Prawo do od-szkodowania stanowi, że wierzyciel jest uprawniony do odod-szkodowania z po-wodu niewykonania zobowiązania przez dłużnika chyba, że niewykonanie jest usprawiedliwione96. Dłużnik, który nie wykonał zobowiązania, nie może zwolnić się z odpowiedzialności poprzez wykazanie swojej należytej staranności, cechą praw modelowych jest bowiem odejście od zasady winy kontraktowej.
Kluczowe jest zatem określenie, czym jest usprawiedliwione niewykonanie, ponieważ dzięki temu będzie można określić krąg okoliczności, które
usprawie-93 Art. III 3:203 DCFR (When creditor need not allow debtor opportunity to cure). 94 Por. art. 7.1.4. (2) Zasad UNIDROIT.
95 Podobnie art. 8.101 PECL Remedies Available.
96 Podobnie art. 9.501 PECL (Right to Damages) oraz art. 7.4.1. Zasad UNIDRO-IT Prawo do odszkodowania.
81
dliwiają niewykonanie, w związku z czym dłużnik nie poniesie odpowiedzialno-ści odszkodowawczej. W systemach kontynentalnych, gdzie odpowiedzialność oparta jest w większości na zasadzie winy, są to wszelkie naruszenia zobowiązań, które powstają pomimo, że dłużnik dochował należytej staranności przy wykony-waniu zobowiązania, a zatem te sytuacje, w których nie można mu zarzucić nie-dołożenia należytej staranności (niedbalstwa). Dłużnik może się więc ekskul-pować, wykazując brak swojej winy. Na gruncie regulacji modelowych konieczne jest wykazanie, że niewykonanie ma charakter usprawiedliwiony poprzez wska-zanie pewnych okoliczności egzoneracyjnych, ponieważ odpowiedzialność zosta-ła oparta na zasadzie ryzyka.
Niewykonanie przez dłużnika zobowiązania jest usprawiedliwione zgodnie z przepisem 3:104 DCFR (Excuse due to an impediment), jeśli następuje na skutek
przyczyny, która jest poza kontrolą dłużnika i jeśli nie można, rozsądnie rzecz ujmując, oczekiwać od dłużnika, że tę przyczynę lub też jej konse-kwencje ominie lub przezwycięży. W przypadku zobowiązań wynikających
z umów lub innych czynności prawnych niewykonanie nie jest usprawiedliwio-ne, jeśli można było, rozsądnie rzecz ujmując, oczekiwać od dłużnika, że weź-mie tę przeszkodę pod uwagę w chwili, kiedy zobowiązanie podejmo-wał. Stanowi to zaostrzenie odpowiedzialności z umów w stosunku do
zobowią-zań z innych źródeł.97 O ile bowiem przy innego typu zobowiązaniach wystarcza, że przeszkoda miała charakter siły wyższej, o tyle w zobowiązaniach umownych przyjmuje się, że przeszkoda, którą można było przewidzieć, wchodzi w zakres odpowiedzialności dłużnika.
Jeśli przyczyna uniemożliwiająca ma tylko przejściowy charakter, usprawie-dliwienie jest skuteczne przez czas jej trwania, jednakże jeśli opóźnienie stanowi istotne niewykonanie umowy (fundamental non-performance), wierzyciel może je jako takie potraktować (a zatem może np. odstąpić od umowy). Jeśli usprawiedli-wiona przyczyna niewykonania ma charakter stały, zobowiązanie wygasa, wszel-kie zobowiązania wzajemne także wygasają. W takim przypadku w zobowiąza-niach umownych następuje zwrot świadczeń na podstawie przepisów o zwrocie świadczeń (Restitution)98.
97 Podobnie już wyłącznie na gruncie zobowiązań umownych określa usprawiedli-wione niewykonanie art. 8.108 PECL (Excuse due to impediment – zwolnienie z powodu przeszkody) oraz art. 7.1.7. Zasad UNIDROIT.
98 Podobne uregulowanie zawiera polski k.c., który w art. 475 k.c. stanowi, że jeże-li świadczenie stało się niemożjeże-liwe skutkiem okojeże-liczności, za które dłużnik odpowiedzial-ności nie ponosi, zobowiązanie wygasa. Jeżeli rzecz będąca przedmiotem świadczenia zo-stała zbyta, utracona lub uszkodzona, dłużnik obowiązany jest wydać wszystko, co uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawienie szkody. Oczywiście z zastrzeżeniem, że inne okoliczności w obu przypadkach leżą u podstaw stwierdzenia, kiedy dłużnik ponosi odpo-OBIEKTYWIZACJA ODPOWIEDZIALNOŚCI KONTRAKTOWEJ W PERSPEKTYWIE...
82
Reguła sformułowana przez Acquis Group na bazie analizy istniejącego do-robku prawnego Unii Europejskiej zawarta w rozdziale 4 Acquis Principles różni się nieco od zawartych w regulacjach modelowych. W szczególności zwraca uwagę, że obiektywizacja pojęcia usprawiedliwionego niewykonania zobowiązania jest tylko częściowa – zerwanie z zasadą winy (odpowiedzialności za niedołożenie należy-tej staranności) jest tylko częściowe. Wierzyciel jest uprawniony do dochodzenia odszkodowania za szkodę wynikłą z niewykonania zobowiązania, chyba że niewy-konanie jest usprawiedliwione. W tym samym przepisie zdefi niowano, czym jest
usprawiedliwione niewykonanie zobowiązania – jeżeli nastąpiło z powodu
okoliczności pozostających poza kontrolą dłużnika i jakiejkolwiek osoby zaanga-żowanej przez dłużnika w wykonanie zobowiązania, a skutków tych okolicz-ności nie można było uniknąć, nawet przy dochowaniu należytej staran-ności. Widać tutaj pewne nawiązanie do elementów subiektywnych, związanych
z winą – braku należytej staranności w zwalczaniu (unikaniu) skutków tejże prze-szkody. Propozycja Acquis Group nie akceptuje zatem całkowitej obiektywizacji.
W przypadku wystąpienia tego typu przeszkody, która usprawiedliwia nie-wykonanie, zaostrzony zostaje obowiązek współpracy w zakresie stosownych po-wiadomień. Dłużnik ma obowiązek upewnić się, że zawiadomienie (notice) o prze-szkodzie i jej skutkach dla możliwości wykonania zobowiązań dotrze do wierzy-ciela w rozsądnym czasie po tym, jak dłużnik się dowiedział lub, rozsądnie rzecz ujmując, powinien był się dowiedzieć o tych okolicznościach. Wierzyciel może domagać się odszkodowania za wszelkie szkody wynikające z nieotrzymania ta-kiego zawiadomienia99. Takie obostrzenie w zakresie zawiadomień uzasadnione jest faktem, że usprawiedliwiony charakter niewykonania zobowiązania pozbawia wierzyciela kluczowych środków prawnych na wypadek niewykonania, tj. prawa domagania się wykonania zobowiązania i odszkodowania, jednak zasadne jest, aby umożliwić mu wykorzystanie wszelkich przysługujących mu środków, aby w zaistniałej sytuacji zabezpieczyć swój interes.
Przyjęcie w regulacjach modelowych zasady ryzyka jako podstawy odpowie-dzialności kontraktowej służy w większym zakresie realizacji funkcji kompensa-cyjnej odszkodowania i zwiększa pewność indemnizacji szkody poniesionej przez wierzyciela na skutek niewykonania zobowiązania. Niesprawiedliwym skutkom przypisania obowiązku naprawienia szkody przeciwdziałać ma natomiast następ-na zasada odpowiedzialności – zasada przewidywalności szkody przez dłużnika w chwili zawierania umowy.
wiedzialność, a kiedy nie ponosi – w polskim prawie jest to problem winy, a w regulacjach modelowych ryzyka.
99 DCFR art. III – 3:104 (5).
83