Jerzy Ossoliński:
mowa na pogrzebie Stanisława Cikowskiego
tyt. Jerzy Ossoliński - h. Topór (1595-1650), syn Zb ign iew a Osso
liń sk iego i A n n y z Firlejów , działacz parlam entarn y, a po
tem w p ły w o w y m in ister w czasach W ła d y s ła w a IV; pod- sto li koron n y od 1628 r., od 1632 r. p o dskarbi nadworny, od 1638 r. podkan clerzy koronny, od 1643 r. kan clerz w ie l
k i koron n y (zob. W. C z a p l i ń s k i : J erzy O s s o liń s k i h.
Topór. W: P S B . T. 24, s. 403 -410). S łyn n y mówca, zacho
w a ło się do dziś ponad 40 jeg o mów, n a js łyn n ie jsze ła ciń skie m ow y poselsk ie (do Jakuba I 1621 r., do p a p ieża U r bana V I I I 1633 r. i R zeczypospolitej W eneckiej, do e le k to ró w R z e s z y 1636 r.) b y ły w y d a w a n e w spółcześn ie, liczn e m ow y p o lsk ie w ręk op iśm ien n ych odpisach (szczeg óln ie popularne m ow y p rzy oddaw aniu pieczęci) i p rzed ru k ow a ne w a n to lo g ii Jana P i s a r s k i e g o M ó w c a p o ls k i... T. 1.
K a lis z 1668 (zob. M . B a r ł o w s k a : Jerzy O ssoliński. O ra to r p o ls k ie g o baroku. K a to w ic e 2000);
S ta n isła w C ikow ski - je d y n y syn S ta n isła w a C ik ow skiego, p od k om orzego k rak ow sk iego, postać m ało poznana, por.
W prow adzenie, s. 15-16;
B re ń - w ieś w p ow iecie dąbrow skim , z zab ytk ów X V I I w. p o zosta ły w e B rn iu ty lk o b liżej n ieok reślo n e w a ły szw
edz-k ie (zob. B re n edz-k. O lesna. W : K a ta lo g zabytedz-ków sztuedz-ki w Polsce. T. 1, z. 5: P o w ia t d ą brow sk o -ta rn ow sk i. O prac.
J.E. D u t k i e w i c z . W a rsza w a 1951, s. 2);
w. 1-2 niezw yczajna - n iezw y k ła , do której się jest n iep rzyw yk łym ; sn ad nie - bez trudu, łatw o;
w. 5 p o g rz e b li - p ogrzebali;
w. 6 tej zasłony ... - alu zja do o p isyw a n ego m.in. p rze z C y cero na, K w in ty lia n a , P lin iu s z a obrazu T y m a n tes a p rze d s ta w ia ją cego o fia ro w a n ie Ifig e n ii, na k tó rym m a la rz u k a zał ża l poszczególnych postaci, a jej ojca, Agam em nona, p rzed s ta w ił z z a k r y tą płaszczem głow ą, p rzy k ła d często w y k o rz y s ty w a n y w u tw orach żałobnych, por. W p row ad zenie, s. 22-25;
w. 6 dow cipny - rozum ny, bystry;
m a la rz - T ym a n tes (V/IV w. p.n.e.), jed e n z n a jw y b itn ie j
szych m a la rzy greckich, w ym ien ia n y p rzez P lin iu sza obok Zeu k sisa i P a rra sjosa, k tó reg o m ia ł pokonać w k o n k u r
sie w Samos. N a śla d o w ca A p o llod o ra , n a m a lo w a ł m.in.
O fia ro w a n ie Ifig e n ii, Ś p ią ce go C yklopa, Z a m o rd o w a n ie P a la m e d e s a ;
w. 7 ojca - A gam em n on ;
nieszczęsną córkę - Ifig e n ia , córka A ga m em n on a i K lita jm e- stry, m iała zostać złożona na ofiarę, b y przebłagać z a g n ie w a n ą A rte m id ę , gd y w ojsk a g reck ie w yru s za ją c pod T ro ję o czek iw a ły w A u lid z ie na p o m yśln y w ia tr;
cu d z em u szczęściu - szczęściu M en ela o sa , gd yż p o rw a n ie jeg o żon y H e le n y b yło p rzy c z y n ą w ojn y trojańsk iej;
w. 9 ta ić - ukryw ać;
w szytkim - w szystk im ;
w. 10 C ikow skich - C ik ow scy h. R a dw an , ród szlach ecki w M ało- polsce;
w. 12 p o d k oś cie ln y m i [...] ch o rą g w ia m i - w ed łu g leg en d y h erb o wej R a d w a n itó w ród w yw o d zi się od rycerza R adw an a (ż y jącego w czasach Bolesław a Śm iałego), który podczas w alki z R u sin am i, gd y zg in ą ł ch orąży i po u tracie ch orą gw i P o la cy za c z ę li p rze gry w a ć , p o rw a ł ch orą giew z pob lisk iego kościoła i ta k p o d erw ał sw oich do zw ycięskiej ostateczn ie w a lk i, por. W prow adzenie, s. 25-26;
bohatyrow ie - b oh aterow ie;
w. 13 zastaw ow ali (się) — sta w a li w obronie;
w. 13—14 d esola tio a b o m in a tio n is — (łac. k ościeln a ) sam otność w y k lę cia; ja k o a b o m in a tio d e so la tion is w p ro ro ctw ie D a n ie la (9, 27): ,,[...] a w pół tygodn ia u stanie o fia ra i ofiarow an ie, i b ęd zie w kościele obrzydłość spu stoszen ia i aż do skoń czen ia i końca b ęd zie trw a ć spu stoszen ie.” — i w n a w ią zujących do n iego słow ach z E w a n g e lii M a teu sza (24, 15) i M a rk a (13, 14), por. W prow adzenie, s. 28—31;
w. 14 N ieb ie sk ieg o B o h a ty ra — tzn. Jezu sa Chrystusa;
w. 15 w ystaw ują się — s ą w ysta w ia n e;
trop h ea — zn a k i zw ycięstw a ; bez p och yby — pew n ie;
w. 16 f a m ilie j — rodziny, rodu;
a co za d z iw ? — cóż dziw nego?
w. 17 rycerzów — ry cerzy;
n ieś m ie rte ln y ch k o ro n a ch — tz n . n a g ro d zie nieba;
w. 19 rod ow itość — ro zro d zen ie się;
w. 19—20 spow in ow acenia i zw ią zk i ozdobne — tj. p rze z m a łżeń stw a z p rze d sta w ic iela m i zn akom itych rodów;
w. 20 p le n n e — obfite;
św ietne in fu ły — tj. godności biskupów ;
w. 21 buław y — b u ła w y ja k o zn ak w ła d z y h etm ań skiej;
stołk i wysokie — tzn. u rzęd y sen atorskie;
w. 21—22 najprzestrzeńsze — n ajb ardziej przestronn e;
w. 22—23 p rzo d k ó w obrazy — p o rtre ty p rzod k ów w iszą ce w szlach ec
kich dom ach na zn ak rodow ej tra d ycji; p o e ty c k ą g a le rię portretów rodow ych Leszczyńskich p rzed sta w ia np. w w y k o rzys tu ją cy m ro zb u d o w a n ą e k fra z ę p o em a cie S am u el T w a r d o w s k i : P a ła c Leszczyński. Wyd. R. K rzyw y. W a r
szaw a 2002, w. 175—850;
w. 29 w dzięcznej — ujm ującej;
wymowy — krasom ów stw a;
k on terfet — w izeru n ek , podobizna;
w. 30 tkw i w sercach — trw a w sercach;
w. 31—32 p o d k o m o rz e g o k rakow skiego — S ta n isła w C ik ow sk i, ojciec zm arłego;
w. 32 koło rycerskie — szla ch ta obradu jąca na sejm ie lub sejm iku;
p r in c ip e m (łac.) — ja k o przyw ódcę; S. C ik ow sk i b y ł m a rs z a ł
k iem sejm iku p roszow ickiego w 1584 r. (k ied y Zborow scy
w y t o c z y li s p ra w ę o s tra c e n ie S a m u ela Z b o ro w s k ie g o ) i w 1614 r., m arszałkow ał sejm ikow i deputackiem u w 1602 i 1612 r., w cza sie rokoszu Z e b rzyd ow sk ie go pod S an do
m ierzem b y ł „sta rszy m ” koła w ojew ó d zk ieg o i m a rsza łk o w a ł deputacji oraz zja zd ow i k rak ow ia n w styczniu 1607 r.
(zob. K. L e p s z y : Cikowski Stanisław h. Radw an. W: PSB.
T. 3, s. 73-74);
w. 33 posła w ielkiego - tytu ł p rzyzn a w a n y tylko n iektórym posłom, w słu żbie dyplom atycznej w yróżn ian o: kom isarzy, posłów w ielk ich , posłów i gońców;
a ngielskiego k ró la - Jakub I S tu art (1603-1625);
w. 34 leg a cy jej - p o selstw a ; S. C ik o w s k i p o sło w ał do Ja ku ba I w ok resie od styczn ia do m arca 1604 r., w y s tą p ił z w ie l
k ą okazałością, pom yśln ie z a ła tw ił spraw ę zezw o len ia na za cią g w A n g lii 8000 żo łn ie rz y i u zb ro jen ie 20 okrętów, u pom in ał się też o p raw a k a tolik ów (K . L e p s z y : C ik ow ski..., s. 73);
w. 35 niep o n u rzo n a - n iepogrążona, niezatopiona;
w. 36 zm yślone strony - zm yślon e struny; p raw dopodobn ie alu zja do pism atakujących d ziałaln ość S. C ik ow sk iego ja k o a d m in istra to ra ceł koronnych, o d p o w ie d zią na n ie z n a n ą in w e k ty w ę je s t jeg o druk: W spra w a ch celnych od p is [...]
z stron fortelów kupieckich, szkodliw ych skarbow i K . J. M . i K o ro n ie . K raków , D ru k a rn ia Ł a z a r z o w a 1602;
u p a n a - króla, w te d y Z ygm u n ta I I I W azy;
w. 37 znaczne - bard zo duże, w idoczne;
ozdób - chwały, w span iałości;
w. 38 jed n eg o [...] syna - S ta n isła w C ik ow sk i z m a łżeń stw a z E lż b ie t ą D z ia ły ń s k ą m ia ł syna S tan isław a;
pełen w ieku - c z y li zm a rł w sta rszym w iek u (w r. 1617, ale n iezn an a je s t data urodzin);
w. 39 zagon ów - tj. m ajątku;
w. 40 heredem (łac.) - dziedzica;
ja k o ż - za im ek w zględny, w p ro w a d za zd. okol. sposobu;
w. 41 p r o lo g - przen. początek życia jako początek dram atu, o k reś
len ie u zasadnione częstą w baroku m e ta fo rą życia-teatru;
catastrophe (łac.) - śm ierć ja k o koniec tra ged ii, k on sek w en t
ne w yk o rzy sta n ie m eta fo ry życia-teatru ; w. 43 a fe k ta m i - u czu ciam i (od łac. affectus, -us);
w. 44 lekkiego — lekk om yśln ego;
nieuw ażnego — n ierozsądnego;
w. 45 poszlakow ać — w yśled zić, w yp a trzyć;
w. 46 eg za m in a toro w ie — iron. badacze;
w. 48 w p ó ł w ieku — w p ołow ie życia, m oże rozu m iane b ib lijn ie 35—
40 la t (P s 89(90), 9—10);
w. 49 bez p o to m s tw a schodzący — S ta n isła w C ik ow sk i zm a rł b e z potom nie;
w nętrzności — w n ętrze;
w. 50 g rob ów ojczystych — rod zin n ych grobów ; w. 51 p u s ty n ią — pustkę;
relegow any — w ygnany, odrzu cony (od łac. relego, -are — o d dalić, w ygnać);
w. 56 in u t ili c in e ri (łac.) — n ieu żyteczn em u popiołow i;
w. 57 p o scenie — po pogrzebie;
pocieszniejszych — b a rd ziej radosnych;
w. 58 aktów — u roczystości w eseln e i po grzeb ow e ok reślan o ja k o akty, np.: K.J. W o j s z n a r o w i c z : O ra to r p o lity c z n y we
selnym i p og rzebow ym a k tom służący. K ra k ó w 1648;
w. 59 chlebem żałosnym ... — sta ła form u ła za p ra sza n ia na stypę;
w. 59—60 p iln ie — bardzo, usilnie.