Obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury

II.3.1. Ogólne zasady ochrony dziedzictwa kulturowego

Zgodnie z art. 19 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 2067, z późn. zm.) w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego należy uwzględnić w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia, innych zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków oraz parków kulturowych. W przypadku, gdy gmina uchwaliła gminny program opieki nad zabytkami, co ma miejsce w mieście Oświęcim, należy go również uwzględnić w zapisach studium. Ponadto, w studium i miejscowych planach ustala się, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków.

W niniejszym Studium wyszczególniono w części tekstowej (patrz Aneks nr 1) i graficznej obiekty zabytkowe objęte ochroną Państwa poprzez wpis do rejestru zabytków oraz obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków, które są wskazane do ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Wskazano także stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków i do wojewódzkiej ewidencji zabytków archeologicznych, które są objęte ochroną Państwa.

Odwołując się do ustaleń obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w Studium wyznaczono strefy ochrony konserwatorskiej: ścisłej i pośredniej oraz strefę ochrony archeologicznej.

W części końcowej niniejszego rozdziału sformułowano zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków znajdujących się na terenie miasta.

II.3.2. Elementy dziedzictwa kulturowego objęte ochroną prawną II.3.2.1. Obszary i obiekty wpisane do rejestru zabytków

W stosunku do obszarów i obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków obowiązuje uzyskanie pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków m.in. na prowadzenie wszelkich robót budowlanych, prac konserwatorskich i restauratorskich przy obiektach oraz na obszarach wpisanych do rejestru zabytków, a także w ich otoczeniu.

Obiekty te i obszary objęte są ochroną prawną na podstawie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r.

o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz art. 39, ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r.

Prawo budowlane.

Ochrona ta winna być każdorazowo uwzględniana w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i innych dokumentach dotyczących polityki przestrzennej miasta. Obiekty i obszary wpisane do rejestru zabytków winny być bezwzględnie zachowane, a ich ochrona polegać powinna na utrzymaniu ich i wykorzystaniu na współczesne potrzeby, w drodze:

− działań zabezpieczających - rewaloryzacji (konserwacji lub restauracji);

− adaptacji i modernizacji obiektów, w celu dostosowania ich do współczesnych potrzeb i standardów;

− zagospodarowania otoczenia tych obiektów, z zastosowaniem zieleni, z zapewnieniem właściwego ich wyeksponowania.

Wykaz obiektów wpisanych do rejestru zabytków znajduje się w tabeli nr 1 zamieszczonej w Aneksie nr 1 do niniejszego Studium.

II.3.2.2. Obszary i obiekty wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków

W gminnych ewidencjach zabytków, prowadzonych przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta), winny być ujęte zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz inne zabytki nieruchome wyznaczone przez władze gminy w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Zgodnie z art. 39, ust. 3 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (t.j. Dz. U. z 2019 r.

poz. 1186, z późn. zm.) - 3. W stosunku do obiektów budowlanych oraz obszarów niewpisanych do rejestru zabytków, a ujętych w gminnej ewidencji zabytków, pozwolenie na budowę lub rozbiórkę obiektu budowlanego wydaje organ administracji architektoniczno-budowlanej w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Ochrona obszarów i obiektów wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków miasta Oświęcim, jaką zapewniają obowiązujące przepisy prawa, winna być każdorazowo uwzględniana w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i innych dokumentach dotyczących polityki przestrzennej miasta. Obiekty i obszary wpisane do gminnej ewidencji zabytków winny być zachowane, a ponadto w większości objęte działaniami rewaloryzacyjnymi i konserwatorskimi.

W Gminnej Ewidencji Zabytków miasta Oświęcim figuruje obecnie 187 obiektów i obszarów.

Wykaz zabytków wpisanych do GEZ znajduje się w tabeli nr 1 zamieszczonej w Aneksie nr 1 do Studium.

II.3.2.3. Zabytki archeologiczne

Zgodnie z art. 31, ust. 1a i 2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 2067, z późn. zm.), każdy, kto zamierza realizować roboty ziemne lub dokonać zmiany charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, co doprowadzić może do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego jest obowiązany pokryć koszty badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne w celu ochrony tych zabytków. Zakres i rodzaj niezbędnych badań archeologicznych ustala wojewódzki konserwator zabytków.

Ponadto, w obrębie stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków obowiązuje zakaz prowadzenia wszelkich prac ziemnych, z wyjątkiem prac dopuszczonych pozwoleniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami dopuszcza inwestycje na obszarach stanowisk archeologicznych (pod warunkiem poprzedzenia ich badaniami archeologicznymi), to jednak najwłaściwszą formą ochrony zabytków archeologicznych jest pozostawienie ich w miejscu występowania.

II.3.2.4. Strefy ochrony konserwatorskiej

W celu ochrony układu urbanistycznego Starego Miasta, wybranych obiektów lub zespołów zabytkowych i ich otoczenia oraz krajobrazu kulturowego miasta podtrzymuje się, ustanowione na mocy decyzji nr A-483 UW w Bielsku Białej z 1987 r., strefy ochrony konserwatorskiej.

Granice stref ochrony konserwatorskiej oraz obowiązujące w granicach tych stref nakazy, zakazy i ograniczenia dotyczące zabudowy i zagospodarowania terenów należy wprowadzać do nowych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, z dopuszczeniem ich korygowania, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

Strefami ochrony konserwatorskiej podtrzymanymi w Studium są:

− strefa K1 - ochrony archeologicznej (teren zamku po kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia N. P. Marii);

− strefę K2 - ścisłej ochrony konserwatorskiej obejmująca najstarszą część miasta (z terenem ww. strefy archeologicznej) po ulicę Sienkiewicza, charakteryzującą się szczególnie wysokim stopniem nasycenia substancją historyczną;

− strefę K3 - pośrednią strefę ochrony konserwatorskiej po ulicę Królowej Jadwigi w części południowo-wschodniej i wał rzeki Soły po stronie zachodniej, mającą charakter otuliny starego miasta.

Ochrona konserwatorska staromiejskiej części Oświęcimia obejmuje historyczny, szachownicowy układ ulic z rynkiem wraz z najbliższym otoczeniem starego miasta oraz sylwetę miasta z dominantami urbanistycznymi (zamek, kościoły, klasztory), stanowiącą cenny element krajobrazu miasta. W strefach ochrony konserwatorskiej ustala się następujące zasady zagospodarowania:

− jako generalną zasadę przyjmuje się pełną integrację historycznych i współczesnych struktur architektonicznych i urbanistycznych;

− w strefie K1 i K2 działania powinny mieć charakter, kompleksowej, głębokiej ingerencji w strukturę obszaru i polegać na:

• konserwowaniu i rewaloryzowaniu historycznych układów przestrzennych i ich elementów o wartościach kulturowych, zwłaszcza zabytkowych, ze zmianą sposobu użytkowania niektórych obiektów,

• eliminowaniu i poprawianiu form architektonicznych obiektów dysharmonijnych w stosunku do otoczenia,

• dostosowywaniu nowych obiektów do historycznego układu przestrzennego, w zakresie ich sytuowania oraz form architektonicznych oraz pełnionych funkcji;

− w strefie K3, działania będą polegać na:

• utrzymywaniu charakteru historycznych układów przestrzennych i ich elementów o wartościach kulturowych, w tym zabytkowych,

• poprawianiu form architektonicznych obiektów dysharmonijnych, zwłaszcza w bezpośrednim otoczeniu obiektów zabytkowych,

• dostosowywaniu usytuowaniem oraz formą nowych obiektów do charakteru

W sporządzanych miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego należy zapewnić odpowiednie warunki ekspozycji wartościowych obiektów i zespołów, poprzez zachowanie bądź przywrócenie widoku na dany obiekt lub zespół, w drodze odpowiedniego kształtowania jego przedpola, tła i kulis.

Dla lepszej ochrony dziedzictwa, proponuje się w przyszłości, w zależności od potrzeb i polityki miasta objęcie ochroną następujących terenów, oznaczonych na rysunku Studium:

dawnego folwarku klucznikowskiego oraz najstarszej części Osiedla Chemików.

W obrębie obszarów zabudowy nie objętych strefami specjalnymi, należy stosować zasadę ochrony profilaktycznej; działania powinny polegać na:

− porządkowaniu zabudowy (układów przestrzennych i ich elementów);

− eliminowaniu lub poprawianiu najbardziej agresywnych elementów dysharmonijnych, przy okazji ich remontów i przebudowy;

− kształtowanie nowych wartości kulturowych, w drodze nawiązywania gabarytami i formą nowych obiektów do zabudowy historycznej (jako jej twórczej interpretacji) oraz kształtowania otoczenia tych obiektów ze znaczącym udziałem zieleni.

W celu realizacji polityki przestrzennej w zakresie ochrony wartości kulturowych, wskazuje się na potrzebę:

− zintegrowania systemu ochrony zabytków w dokumentach programowych na szczeblu gminnym i lokalnym;

− opracowania konserwatorskiego programu ratowania zagrożonych obiektów zabytkowych, wraz z utworzeniem systemu ulg i preferencji dla właścicieli i użytkowników obiektów stanowiących dobra kultury;

− podjęcia opracowań planistycznych i projektowych dotyczących podnoszenia wartości kulturowych zdegradowanych obszarów i dysharmonijnych obiektów,

− opracowania zasad uspokojenia ruchu na terenie starego miasta;

− wytworzenie funkcjonalnej przestrzeni publicznej w okolicach Rynku Głównego i zamku.

Ponadto wskazuje się na możliwość wyznaczenia kolejnych obszarów objętych strefą ochrony konserwatorskiej: dawnego folwarku klucznikowskiego oraz najstarszej części Osiedla Chemików.

Szczególne warunki zagospodarowania w obrębie strefy ochronnej Pomnika Zagłady, oznaczonej graficznie na rysunku Studium, są określone w przepisach odrębnych.