Stanowiska archeologiczne

Na terenie miasta znajdują się 22 stanowiska archeologiczne. Ich wykaz zamieszczono w tabeli poniżej.

Tabela 15 - Wykaz stanowisk archeologicznych na terenie miasta Oświęcimia

Nr stanowiska Nr stanowiska w miejscowości

56 18 13 102-49

Kościół średniowieczny p.w. św. Mikołaja z przykościelnym szpitalem i cmentarzem

57 - - - Kościół

59 - - - Cmentarz

58 - - - Dom

60 - - - Cmentarz

Źródło: Gminny Program Opieki nad Zabytkami Miasta Oświęcim na lata 2020 - 2023

I.5.4. Podsumowanie

Najważniejszymi elementami tożsamości kulturowej Oświęcimia w sferze materialnej są:

Układ urbanistyczny - powstał na planie szachownicowym, centralnym punktem jest rynek z średniowiecznym układem ulic, ograniczony zwartą zabudową, zamknięty wrzecionowatym owalem dawnych obwarowań, z nieregularnym rozmieszczeniem zabudowy w rejonie wlotów do Starego Miasta i charakterystycznymi kamienicami położonymi przy Starym Rynku.

Dominantami zabudowań są zamek oświęcimski, kościoły i zespół klasztorny.

Zamek oświęcimski - to pomnik bogatej historii miasta. Jego początki sięgają XI wieku.

Pierwszy zamek prawdopodobnie był budynkiem drewnianym, został zniszczony w 1241 roku przez najazd Tatarów. W XIII wieku zamieszkał w zamku książę Władysław, syn Mieszka I, za jego panowania odbudowano zamek i wzmocniono jego obronność poprzez wzniesienie wieży obronnej. W 1503 roku zamek został zniszczony przez pożar, pozostała jedynie wieża. Z inicjatywy króla Aleksandra Jagiellończyka został odbudowany. Prace przy rekonstrukcji i wzmocnieniu trwały do 1534 roku. Z tego czasu zachował się fragment muru obronnego. W czasie potopu szwedzkiego zamek spalono, natomiast w XIX wieku został kilkakrotnie podmyty, część murów obronnych i budynków zamku runęła do rzeki. Zamek w tym okresie popadał w ruinę. Przez pewien czas w zamku mieściły się składy soli. Po przeprowadzonych remontach urządzono tutaj składy handlowe oraz urząd pocztowy. Na początku XX wieku zamek i wieże odrestaurowano z inicjatywy ówczesnego właściciela Karola Kaszny. Nowy właściciel dobudował jedną kondygnacje, a na ścianie wschodniej umieścił tarczę herbową. W 1910 roku w zamku mieściła się siedziba starostwa oświęcimskiego. W 1926 roku wydział starostwa w Białej Krakowskiej wykupił zamek i dwa lata później przeprowadził jego kapitalny remont. Połączono wieże z zamkiem budując dwupiętrowy budynek z ryzalitem, zwieńczony attyką. W latach 1929-1932 zamek był siedzibą samorządową powiatu oświęcimskiego. W czasie II wojny światowej stacjonowała tu niemiecka władza okupacyjna. Natomiast od 1975 do 1989 była tutaj siedziba władz miejskich Oświęcimia. Od 1 stycznia 2010 roku w obiekcie rozpoczął działalność instytut kultury pod nazwą Muzeum Zamek w Oświęcimiu. Wiodącym celem muzeum jest popularyzowanie historii ziemi oświęcimskiej.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (najstarszy zabytek sakralny), położony jest na północ od rynku. W kronikach Jana Długosza odnajdujemy zapisy o murowanym kościele, który powstał w połowie XIII. Średniowieczny kościół w 1503 roku spłonął. Został on odbudowany w stylu wczesnego renesansu. Z tego okresu pozostały dwa relikty; kamienny ostrołukowy portal w południowej ścianie nawy oraz ostrołukowe wejście - obecnie oba

W XVI wieku prezbiterium przykryte było sklepieniem kolebkowym z lunetami, mury nawy i wieży kościelnej sięgały tylko do wysokości okien a powyżej była konstrukcja drewniana.

Najazd szwedzki w 1656 roku spalił całe miasto, w tym kościół. W ciągu 25 lat odbudowano obiekt, w wyniku czego ściany nawy wymurowane zostały do całej wysokości, zaś całość przykryto sklepieniem kolebkowym. Kościół w XIX wieku został zniszczony przez dwa pożary. Pierwszy z nich wybuchł w 1863 roku, w którym spłonęła wieża i stopiły się dzwony, drugi w 1881 roku pochłonął kościół z plebanią i wikarówką. Finalna forma kościoła powstała około 1882 roku; wymurowane zostały górne kondygnacje strzelistej wieży kościelnej.

Powstały wówczas kształt kościoła pozostał do dzisiaj.

Kościół jest budowlą orientowaną, trójnawową, z zamkniętym prezbiterium oraz wieżą na osi fasady zachodniej i kaplicą przy ścianie północnej nawy. Główny ołtarz pochodzi z XVIII wieku, z naturalnej wielkości figurami św. Piotra i Pawła. Ponadto w kościele są dwa krucyfiksy: jeden z nich jest w kruchcie z XVII wieku, drugi w prezbiterium z XVIII wieku.

Najstarszym zabytkiem kościoła jest chrzcielnica z metalową pokrywą z 1613 roku. Do końca XVIII wieku kościół był otoczony cmentarzem parafialnym. Około 1941 roku został on zlikwidowany, a część nagrobków przeniesiono na cmentarz poza miastem. Mur okalający cmentarz wyburzyli Niemcy, a pozostały teren przeznaczyli pod budowę drogi.

Zespół klasztorny Salezjanów, położony na południe od rynku (przy ul. Jagiełły). Tworzą go kościół p.w. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, kaplica św. Jacka i drzewostan.

Historia zespołu sięga pierwszej połowy XIV wieku, związana jest z istnieniem kościoła salezjańskiego. Wówczas książę oświęcimski Władysław podjął decyzję ukończenia zespołu klasztornego dominikanów położonego na wzgórzu, nad rzeką Sołą. Składał się on z gotyckiego kościoła pod wezwaniem Św. Krzyża oraz czworokątnego dziedzińca.

Dziedziniec ten z czterech stron był zamknięty budynkami klasztornymi. Do dzisiaj zachował się jedynie gotycki kapitularz, obecnie kaplica św. Jacka. Cesarz Józef II zlikwidował klasztory i zamienił je na magazyny, w wyniku czego popadły w ruinę. Przełom nastąpił w 1889 roku, kiedy to księża Salezjanie ponownie stali się właścicielami zrujnowanego zespołu. Zakonnicy przebudowali kościół św. Krzyża, zmieniając jego pierwotny charakter.

Nowy budynek powstał w 1900 roku, jako kościół Matki Bożej Wspomożenia Wiernych.

Obecnie budowla jest neogotycka, dobudowano nowe prezbiterium od strony zachodniej, kościół przeorientowano, wybijając wejście główne w dawnej ścianie ołtarzowej od strony ul. Jagiełły. Współczesna bryła kościoła została utworzona w latach 1975-1984. Kościół jest murowany z cegły. Nawa prostokątna, trójprzęsłowa ze sklepieniem żebrowym.

Jedynym zachowanym obiektem z zespołu jest kaplica św. Jacka, wzniesiona w XIV wieku.

Pierwotnie mieścił się w niej kapitularz, w 1594 roku przemianowany na kaplicę pod wezwaniem św. Jacka. W XIX wieku została opuszczona i zrujnowana, mieściły się w niej magazyny. Odkupiono z rąk kupców żydowskich w 1984 roku. W tym samym roku została nieznacznie przebudowana - wyburzono przedsionek, zmieniono dach z czterospadowego na dwuspadowy, powiększono okna, powstała sygnatura na dachu. Kaplica jest gotycka, zbudowana z nietynkowanej cegły, na planie prostokąta, dwuprzęsłowa ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Z wystroju kaplicy zachowała się tylko XVII-wieczna wmurowana tablica epitafium Mikołaja Mostowskiego. Kompleks został w 1989 roku wpisany do rejestru zabytków.

Kościół Matki Bożej Bolesnej wraz z Domem Zakonnym Sióstr Serafitek, położony na wschód od rynku. Historia kościoła rozpoczyna się w 1895 roku. W tym okresie wybudowano klasztor Sióstr Serafitek. Dwa lata później rozpoczęto budowę kościoła Matki Bożej Bolesnej.

Obiekt ukończono i poświęcono w 1899 roku. Głównym darczyńcą był Paweł Muller. Kościół to jednonawowy niewielki budynek, wzniesiony w stylu neogotyckim, zbudowany z cegły, z charakterystycznym węższym i mniejszym prezbiterium, zamknięty absydą. Dwuspadowy dach pokryty blachą, zwieńczony smukłą sygnaturą. Wnętrze kościoła ma sklepienie krzyżowo-żebrowe. Z XIX wieku pochodzi ołtarz główny, ambona i ławki, zaś ołtarze boczne, żyrandole, rzeźba piety, konfesjonał są z XX wieku. W czasie II wojny światowej kościół został częściowo zniszczony. Po wojnie odbudowano go w 1947 roku, postawiono przed kościołem figurę Matki Bożej Niepokalanej. Budynek klasztorny połączony jest z kościołem parterową przewiązką.

Synagoga, jak wynika z zachowanych dokumentów, istnieje od 1893 roku, położona jest na Placu Skarbka 3. Wybudowana na planie prostokąta o dwuspadowym dachu. Jej właścicielem od 1912 do 1977 roku było Stowarzyszenie Lomdej Minszajot. Z wyposażenia synagogi zachowały się dwie marmurowe tablice w języku hebrajskim, jedna z 1928 roku, druga z 1907 roku. Synagoga od 1977 roku decyzją Sądu Rejonowego należała do Skarbu Państwa. W 1997 roku została wpisana do rejestru zabytków. Rok później ponownie została zwrócona Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku Białej. Przeprowadzono gruntowny remont. Synagoga została otwarta i poświęcona w 2000 roku, jako część Centrum Żydowskiego. Dzisiaj jest to miejsce modlitwy oraz pamięci Żydów. W Centrum znajduje się wystawa poświęcona lokalnej społeczności żydowskiej.

W ścisłej strefie ochrony konserwatorskiej mieszczą się dwa kolejne obiekty. Pierwszym z nich jest Kamienica Ślebarskich pod adresem Rynek Główny 14, wpisana w 1989 roku do rejestru zabytków. Piętrowa, obszerna kamienica zbudowana na rzucie litery L, o 15-sto osiowej elewacji frontowej. Wzniesiona przy północnej pierzei rynku na początku XIX wieku.

Wybudowana przez proboszcza parafii Wniebowzięcia Najświętszej Mari Panny, ks. Ślebarskiego. Gmach jest budynkiem murowanym z cegły, tynkowanym, podpiwniczonym z ozdobnym wysuniętym gankiem, wspartym na dwóch kolumnach oraz balkonem na pierwszym piętrze i charakterystycznym, znajdującym się na dachu, trójkątnym przyczółkiem. W okresie II wojny światowej była to siedziba miejskich władz niemieckich.

Dobudowano w tym okresie małą wieżyczkę na kalenicy dachu i przebudowano wnętrze. Po wojnie budynek był siedzibą PZPR, zaś dzisiaj w zabytkowej kamienicy mieści się Sąd Rejonowy w Oświęcimiu. Drugim obiektem jest kamienica mieszczańska przy ul. Rynek Główny 8. Wzniesiona wraz z budynkiem oficynowym w latach 1890-1900 na planie litery L.

Kamienica nakryta jest dwuspadowym dachem, zaś oficyna - jednospadowym. Budynek ma elewację symetryczną, zdobioną obramieniami okiennymi i gzymsami. Brama wejściowa ozdobiona pilastrami z głowicami jońskimi. Budynek został wpisany do rejestru zabytków w 1991 roku.

Poza Starym Miastem w kierunku wschodnim, przy ul. Dąbrowskiego, położone są kolejne zabytki należą do nich:

Cmentarz Rzymsko - Katolicki parafii p.w. Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny, założony w pierwszej połowie XIX wieku, a rozszerzony w drugiej połowie XX wieku.

Cmentarz ma kształt nieregularnego czworoboku. W części środkowej i północnej pozostały ślady dawnego rozplanowania - z kaplicą cmentarną, kostnicą, aleją główną i szpalerem starych drzew. Najstarsze zabytkowe nagrobki są w środkowej części cmentarza, jest ich ponad dwieście. Wiele z nich jest dziełem sztuki sepulkralnej - kamieniarskiej i kowalskiej.

Na szczególną uwagę zasługują: obelisk z piaskowca, pozostałość grobowca Rusockich

została wybudowana kaplica cmentarna, która umieszczona jest w gminnej ewidencji zabytków. Na cmentarzu są trzy pomniki pamięci narodowej. W 1986 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków, pochówki odbywają tylko w istniejących grobowcach. Główną nekropolią miasta jest cmentarz komunalny, położony poza centrum.

Cmentarz żydowski - kirkut - jego powstanie datuje się na przełom XVIII i XIX wieku.

Pierwotnie miał kształt prostokąta, obecnie jest to trapez. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1757 roku. Podczas II wojny światowej cmentarz został znacznie zniszczony przez Niemców, a część jego powierzchni przeznaczono pod rozbudowę ulicy Dąbrowskiego. Po wysiedleniu Żydów, około roku 1940-1943, cmentarz został zamknięty.

Cmentarz uporządkowano w latach powojennych, ponowną jego renowację przeprowadzono w latach osiemdziesiątych i dwutysięcznych. Obecnie zabytek można zwiedzać.

Kaplica Mauzoleum Rodziny Hallerów - położona we wschodniej części Dworów. Należy do dawnego zespołu dworskiego, wybudowanego w pierwszej połowie XIX wieku (wpisanego do Gminnej Ewidencji Zabytków). Zespół podzielony został ulicą Zwycięstwa, po południowej stronie ulicy znajduje się zdewastowany budynek dworski, a po stronie północnej - park i kaplica. Po śmierci Barbary z Hallerów, w 1805 roku, rozpoczęto budowę kaplicy. Kaplica ta jest budowlą klasycystyczną, murowaną i tynkowaną, wzniesioną na planie centralnym. W posadzce przy drzwiach wejściowych znajduje się wejście do krypty z trumnami pochowanych osób. W 1991 roku kaplica uznana została przez konserwatora za obiekt zabytkowy i wpisana do rejestru. Otoczona jest zespołem parkowym, należy do parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

Kolejną dużą grupę stanowią zabytki położone na południowy zachód od starego miasta:

Bocznica kolejowa i rampa rozładowcza na terenie Dworca Towarowego Zachodniego.

Stanowiła nierozłączny element funkcjonującego w latach 1942-45 KL Auschwitz II-Birkenau.

Tu zatrzymywały się pociągi z masowym transportem więźniów, głównie Żydów. Wśród nich na rampie dokonywano selekcji. Od maja 1944 roku deportowani byli wyładowywani na specjalnej rampie, która zlokalizowana była na terenie KL Birkenau.

W ostatnich latach trzy obiekty decyzją Małopolskiego Wojewody Konserwatora Zabytków w Krakowie zostały wpisane do rejestru zabytków, w celu ochrony cennych zabytków będących dokumentem materialnym dziejów miasta i jego mieszkańców, w szczególności okresu okupacji. Pierwszym z nich jest budynek związany z byłym obozem nazistowskim - SS Küche. Jest to duży drewniany obiekt powstały w 1942 roku, na potrzebę zwiększonej załogi SS, miejsce niewolniczej pracy więźniów. Mieściła się w nim kuchnia, jadalnia, sala widowiskowa i zaplecze magazynowe. W tym miejscu wydawano posiłki podoficerom i szeregowcom SS oraz członkom załogi obozowej. W 1944 roku budynek został zbombardowany przez Amerykanów. W okresie powojennym obiekt przeznaczono na magazyn Zakładów Tytoniowych, a potem Zakładów Zbożowych. Po 1990 roku budynek stał się pustostanem, a w 2007 roku został wpisany do rejestru. Drugim zabytkiem jest zespół budynków dawnych Zakładów Zbożowo Młynarskich i Zakładów Tytoniowych (wcześniej Polskiego Monopolu Tytoniowego). Zespół powstawał w latach 1916-1931 i składał się z czterech magazynów. Najstarszy budynek, w dokumentach oznaczony numerem 2, był przeznaczony na piekarnie. Pozostałe budynki miały stanowić część kompleksu Osady Barakowej, dwa z nich były magazynami PMT. Ogromne zmiany nastąpiły w czasie wojny, po podjęciu decyzji przez Niemców o utworzeniu obozu koncentracyjnego Auschwitz.

Rozpoczęto wysiedlanie osób zamieszkujących kolonie barakowe wzdłuż bocznicy Monopol.

Podczas tej akcji uwięziono 500 osób, z czego ponad połowę deportowano na prace

przymusowe do Niemiec. Budynki wchodzące w skład zabytkowego zespołu zostały wykorzystane na urządzenie obozu. Cały teren został ogrodzony, w narożnikach postawiono wieże wartownicze. 14 czerwca 1940 roku przyjechał pierwszy transport więźniów z Tarnowa. Więźniów politycznych umieszczono w budynku dawnego Monopolu. W obozie pełniły następujące funkcje: budynek nr 1 był magazynem, w budynku nr 2 mieściły się:

magazyn kaszy, mąki, cukru dla obozowej załogi SS, Lagerhaus, budynek nr 3 stanowiły biura administracji obozowej, później kwatery nadzorczyń SS i magazyn broni; w piwnicy była pralnia odzieży SS-manów, natomiast w budynku nr 4 - drukarnia, magazyny i biura SS.

Po zakończeniu II wojny światowej zespół budynków były wykorzystywane przez Państwowe Zakłady Zbożowe i Zakłady Przemysłu Tytoniowego, na cele przemysłu spożywczego.

W późniejszych latach obiekty były niewykorzystywane, w wyniku czego ulegały zdegradowaniu. W 2005 roku odnowiono obiekt i rozpoczęto adaptację budynku dawnego Zespołu Monopolowego. Przystosowano go na działalność edukacyjną, mieści się tu obecnie Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa. Budynek zachował swoją bryłę i historyczne elementy przemysłowego zespołu. W rejestrze zabytków jest od 2009 roku.

Kolejnymi zabytkami, wpisanymi do rejestru zabytków w 2009 roku, są bocznice kolejowe

„Baraki” i „Monopol”, położone w dzielnicy Zasole. Powstały w okresie rozwoju przemysłowego miasta, który przypada na pierwsze lata XX wieku. Utworzone bocznice służyły komunikacji zespołu przemysłowego, Polskiego Monopolu Tytoniowego, z dworcem towarowym, poprzez główną linię kolejową. Jako pierwsza powstała bocznica „Baraki”, przebiega wzdłuż ulicy Leszczyńskiej. W 1931 roku, w wyniku rozgałęzienia jej, powstała bocznica „Monopol”, przy której położone były magazyny z charakterystycznymi rampami rozładunkowymi. W okresie II wojny światowej Niemcy wykorzystywali istniejące sieci kolejowe wraz z bocznicami do transportu i rozładunku więźniów.

Problematyka ochrony obszarów i obiektów o walorach kulturowych jest dość dobrze osadzona we wszystkich poziomach dokumentów strategicznych sporządzonych dla miasta (w tym w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami Miasta Oświęcim na lata 2019-2023).

Znajduje ona także odzwierciedlenie w lokalnej polityce przestrzennej, w tym w zapisach obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Dokumenty strategiczne oraz planistyczne dotyczące miasta Oświęcim opracowane na szczeblu lokalnym kładą nacisk przede wszystkim na ochronę prawną obszarów i zespołów o walorach kulturowych oraz na ich rewitalizację.

Z polityki zapisanej w dokumentach wszystkich szczebli wynika, iż ochrona dziedzictwa kulturowego winna służyć rozwojowi społeczno-gospodarczemu miasta i regionu. Rozwój ten dotyczyć winien przede wszystkim funkcji turystycznych i związanych z kulturą, mogących przyczynić się do kompleksowo rozumianego rozwoju lokalnego.

I.6. Stan zagospodarowania terenów i ich przeznaczenie