Odczytanie właściwego sensu przekazu religijnego, zawartego w tekstach Pisma św ., wiąże się z pokonaniem trudności przekładu, z wyborem odpowied-niego znaczenia słowa z tekstu przekładanego i znalezieniem słowa odpowiada-jącego temu znaczeniu w przekładzie . Ten wybór podporządkowany jest całości przekazu, dążeniu do jego spójności, a więc ostatecznie sprowadza się do pewnej interpretacji, znajdującej wyraz w formie przekładu .
Tak dzieje się z pewnymi fragmentami Pisma św . dotyczącymi pojęcia duszy . Chodzi o dwa teksty Ewangelii św . Mateusza (10,39 i 16,25) oraz paralelny tekst Ewangelii św . Jana (12,25) . W tekstach tych mowa jest o zatraceniu („zgubieniu”, nienawidzeniu) duszy i jednoczesnym jej odzyskaniu (odnalezieniu, ocaleniu) . Jest to bardzo trudny, a jednocześnie niezmiernie ważny, niepokojący swoją radykalnością, fragment przekazu ewangelicznego, dodatkowo zaciemniony przez niejasności tłumaczenia . Sama idea samozatracenia obecna jest także w innych systemach religijnych i etycznych (np . w buddyzmie), jednakże, jak się wydaje, w chrześcijaństwie przybiera ona bardziej określoną postać .
W dalszym ciągu chciałabym poprzez analizę czysto filologiczną różnych wersji przekładowych tekstów św . Mateusza i św . Jana spróbować dotrzeć do istoty zawartego w tych tekstach przekazu .
10.2. Kłopoty z tłumaczeniem
Oryginalną podstawą wszystkich tłumaczeń na języki nowożytne jest tekst łaciński i grecki Ewangelii . W tekstach tych na oznaczenie interesującego nas pojęcia użyty jest wyraz anima i psyche. Oba słowa są wieloznaczne, co stało się podstawą rozbieżności w tłumaczeniach . Podaję poniżej tekst łaciński według Neowulgaty, dodając zdanie poprzedzające (i niekiedy następujące) jako kontekst ułatwiający zrozumienie przekazu .
Mt 10,38–39:
38 Qui non accipit crucem suam et sequitur me, non est me dignus .
39 Qui invenerit animam suam, perdet eam; et qui perdiderit animam suam propter me, inveniet eam .
Mt 16,24–26:
24 Tunc Iesus dixit discipulis suis: Si quis vult post me venire, abneget semetipsum et tollat crucem suam et sequatur me .
25 Qui enim voluerit animam suam salvam facere, perdet eam; qui autem perdiderit animam suam propter me, inveniet eam .
26 Quid enim prodest homini, si mundum universum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur? Aut quam dabit homo commutationem pro anima sua?
J 12,24–25:
24 Amen, amen dico vobis: Nisi granum frumenti cadens in terram mortuum fuerit, ipsum solum manet; si autem mortuum fuerit, multum fructum affert . 25 Qui amat animam suam, perdit eam; et, qui odit animam suam in hoc mundo, in vitam aeternam custodiet eam .
Najstarsze polskie tłumaczenia oddają łaciński wyraz anima jako dusza . Tak jest w Biblii Jakuba Wujka (1599):
Mt 10,39:
Kto nalazł duszę swoję, straci ją, a kto by utracił duszę swą dla mnie, najdzie ją . Mt 16,24–26:
Bo kto by chciał zachować duszę swoję, straci ją, a kto by stracił duszę swoję dla mnie, najdzie ją . Bo cóż pomoże człowiekowi, jeśliby wszytek świat zyskał, a na duszy swej szkodę podjął? Albo co za odmianę da człowiek za duszę swoję?
J 12,24–26:
Jeśli ziarno pszeniczne wpadwszy w ziemię nie obumrze, samo zostawa, lecz jeśli obumrze wielki owoc przynosi . Kto miłuje duszę swą, traci ją, a kto nienawidzi dusze swojej na tym świecie, ku wiecznemu żywotowi strzeże jej .
Natomiast tłumaczenia nowsze, korzystając z tego, że wyraz anima ozna-cza także ‘życie’, wprowadzają zamiast duszy – życie. Tak jest przede wszystkim w Biblii Tysiąclecia (1995), co widać w poniższym zestawieniu:
Mt 10,38–39:
38 . Kto nie bierze swego krzyża, a idzie za mną nie jest mnie godzien .
39 . Kto chce znaleźć swe życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je .
Mt 16,24–26:
Jeśli kto chce iść za mną, niech się zaprze samego siebie, niech weźmie krzyż swój i mnie naśladuje . Bo kto chce zachować swoje życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je . Cóż bowiem za korzyść odniesie człowiek, choćby cały świat zyskał, a na swej duszy szkodę poniósł? Albo co da człowiek w zamian za swoją duszę?
J 12,24–26 .
Jeśli ziarno pszenicy wpadłszy w ziemię nie obumrze, zostanie samo jedno, ale jeśli obumrze, przynosi plon obfity . Ten, kto kocha swoje życie, traci je, a kto nienawidzi swego życia na tym świecie zachowa je na życie wieczne .
Także inne nowe tłumaczenia oddają łaciński wyraz anima jako życie, np . w Biblii Paulińskiej (2005) analizowane fragmenty brzmią następująco:
Mt 10,39: Kto znajduje swoje życie, straci je, ten zaś kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je .
Mt 16,25: Kto chce ocalić swoje życie, straci je, a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je .
J 12,25: Kto kocha swoje życie traci je, ten zaś co nie przecenia swojego życia na tym świecie, zachowa je na życie wieczne .
Podobnie nowe tłumaczenia Biblii na współczesne języki nowożytne wpro-wadzają jako odpowiedniki łacińskiego wyrazu anima dzisiejsze wyrazy ozna-czające ‘życie’, np . ang . life (New Testament 1962), fr. la vie (Bonnes Nouvelles 1971) . Jedynie współczesna Biblia rosyjska, i oczywiście dawna starocerkiewna, zachowują pierwotny wyraz dusza.
Jest niezmiernie interesujące i znamienne, że najnowszy polski przekład eku-meniczny (Cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie, Ekueku-meniczny Przekład Przyjaciół 2011) wraca w omawianych kontekstach do wyrazu dusza . Przytoczmy te bardzo piękne teksty, stanowiące dobry punkt wyjścia dalszych analiz:
Mt 16,24–25:
Jeśli kto chce iść za mną, niech się zaprze siebie i niech weźmie krzyż swój, i idzie w ślad za mną .
Kto bowiem chciałby zbawić duszę swoją, zgubi ją, kto zaś by stracił duszę swoją dla mnie, znajdzie ją .
J 12,24–25:
Jeśli ziarno pszeniczne, padłszy w ziemię, nie obumrze, samo pozostaje; jeśli zaś obumrze, wielki plon przynosi .
Kto miłuje duszę swoją, traci ją; a kto nienawidzi duszy swojej na tym świecie, na życie wieczne zachowuje ją .
Jakież wnioski płyną z powyższego zestawienia? Przede wszystkim, jak się wydaje, zamiana duszy na życie zmniejsza na pozór paradoksalność myśli: ‘utrata’
będąca jednoczesnym ‘odzyskaniem’ . Prawda ta staje się zrozumiała w przypadku życia biologicznego: można bowiem stracić życie biologiczne a zyskać życie wieczne, jak to ma miejsce np . przy śmierci męczenników . Jednakże nie we wszystkich kontekstach chodzi o życie biologiczne . Tam, gdzie jest mowa o „miłości swo-jego życia”, chodzi bardziej o „miłość” siebie i swoich spraw, skupienie na sobie . Pozostaje więc nadal niejednoznaczność pojęcia ‘życie’, którą trzeba rozwikłać, żeby zrozumieć sens przekazu .
W dalszym ciągu chciałabym przyjrzeć się właściwościom semantycznym wyrazu anima, który stanowi punkt wyjścia dla wyrazów dusza i życie, co pozwoli ostatecznie podjąć próbę odpowiedzi na pytanie o sens wezwania do samozatraty duszy czy życia, samozatraty prowadzącej jednocześnie do ich ocalenia .
10.3. Źródła różnic w tłumaczeniach: niedookreśloność semantyczna nazw duszy
Wyraz anima, którego greckim odpowiednikiem jest psyche, a hebrajskim nefesz, ma wiele znaczeń . Przede wszystkim, podobnie jak jego grecki i hebraj-ski odpowiednik, to ‘powiew’, ‘powietrze’, ‘oddech, tchnienie’, a wtórnie – ‘siła życiowa’, ‘dusza’ jako pierwiastek rozumny w człowieku, siedlisko myśli, uczuć i wszelkich przeżyć psychicznych . Etymologicznie (por . Ernout, Meillet 1939) anima wiąże się z skr . ani-ti ‘oddychać’; rdzeń ten o tym samym znaczeniu poja-wia się też w gockim .
Jeśli więc wyraz anima zaczął oznaczać ‘życie’, to było to przede wszystkim indywidualne życie człowieka (lub zwierzęcia) jako istoty żyjącej, pierwiastek
życia kształtujący tę jednostkę, a więc życie rozumiane jako właściwość jednost-kowego żywego organizmu . Oprócz wyrazu anima istniał w łacinie inny wyraz oznaczający ‘życie’, mianowicie vita, odnoszący się do życia ogólnie pojętego, jego trwania, przebiegu, warunków życia . W łacińskim tekście Starego i Nowego Testamentu bardzo wyraźnie widoczne jest rozgraniczenie semantyczne tych dwóch wyrazów: anima dotyczy życia jednostki, jej istoty, jest jakby synonimem pojęcia ‘ja’, ‘ja sam’, ‘on’, ‘on sam’ np . ocalić me życie (‘mnie’) – salvare animam meam (Rdz 18,19); Czyhają na me życie (‘na mnie’) – Quaerebant animam meam (Wj 38, 13); Pan podtrzymuje me życie (‘mnie’) – anima mea (Ps 54,6); Strzeż mojego życia (‘mnie’) – Custodi animam meam (Ps 86,2); Czyhali na życie dziecię-cia – Quaerebant animam pueri (Mt 2,20) .
Natomiast rzeczownik vita używany jest wtedy, gdy chodzi o życie rozumiane ogólnie (bez powiązania z określoną jednostką), gdy wskazane jest jego trwanie, przebieg, początek, koniec, np . drzewo życia – lignum vitae (Rdz 1,22); tchnienie życia – spiritus vitae (Rdz 6, 17); ścieżka życia – via vitae (Ps 16,11); W Tobie jest źródło życia – fons vitae (Ps 36,10); przez wszystkie dni mojego życia – omnibus diebus vitae meae (Ps 27,1); Wąska brama prowadzi do życia – Angusta porta ducit ad vitam (Mt 7,14); życie wieczne – vita aeterna.
Z tych zestawień widać wyraźnie, że anima, rozumiana jako życie indywi-dualne określonej jednostki, utożsamiana jest z samym jestestwem tej jednostki:
Uratuj moją duszę, uratuj moje życie to ‘uratuj mnie’ . Pojęcia ‘duszy’ i ‘życia’ w tym rozumieniu są więc bardzo sobie bliskie .
Podobna niejednoznaczność dotyczy greckiego słowa psyche (odpowied-nika łacińskiego słowa anima), które pierwotnie oznaczało również ‘tchnienie, oddech’, a wtórnie zaczęło odnosić się do ‘pierwiastka życia’, ‘istoty żywej’ (przede wszystkim człowieka), do tego, co stanowi istotę duchową tej jednostki, a więc jej ‘duszę’ . Oprócz życia rozumianego jednostkowo (psyche) greka znała nazwę życia rozumianego ogólnie (zoe) i nazwę życia rozumianego bardziej praktycznie (bios – 'warunki życia, utrzymanie potrzebne do życia’).
Jeszcze trudniej jest określić właściwości semantyczne wyrażeń oznaczają-cych ‘duszę’ w hebrajszczyźnie . Istnieje w tym języku kilka nazw równoległych, często używanych zamiennie (por . Marcinkowski 2016) . Są to: neszama ‘tchnie-nie, oddech’, ‘życie’; ruach ‘wiatr, powietrze’, ‘coś ożywiającego’ i nefesz ‘oddech, tchnienie, indywidualna zasada’ .
Nazwy te, choć czasem używane zamiennie, wyraźnie się różnicują . Ruach
‘wiatr’ to duch nieograniczony jednostkowo, wiejący skąd chce i dokąd chce, jakby tchnienie Boga: „Duch Boży unoszący się nad wodami” w pierwszym Dniu Stworzenia (Rdz 1,2) to właśnie ruach.
Natomiast nefesz to ‘oddech, życie jednostki indywidualnej’, ‘dusza istoty żywej’ . Jak pokazały badania frazeologizmów ze słowem nefesz (Marcinkowski, Dusza w hebrajskich idiomach i powiedzeniach biblijnych, w niniejszym tomie) frazeologizmy te służą do mówienia o życiu i śmierci jednostki, o różnych stanach psychicznych: smutku, radości, tęsknocie, przygnębieniu, odwadze i in ., a także
o zachowaniach człowieka: podejmowaniu ryzyka, zachowaniu rozważnym, liczeniu się ze skutkami swoich czynów . Słowo nefesz odnosi się więc do czło-wieka, jego osoby .
W sumie, jeśli przyjąć tłumaczenie wyrazu anima jako życie, trzeba pamię-tać, że chodzi o życie specyficznie pojęte, rozumiane jako ‘czyjeś życie’, ‘czyjeś ja’, ‘wszystko to, co jest związane z czyjąś osobą’, ‘co stanowi o tożsamości czyjejś osoby, czyjegoś ja’ . Takie rozumienie ‘życia’ zbliża się do pojęcia ‘duszy’ . Więc wydaje się, że może lepiej zachować w tłumaczeniu tego fragmentu pierwotny wyraz dusza, tak jak proponuje tzw . Ekumeniczny Przekład Przyjaciół (Cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie, Ekumeniczny Przekład Przyjaciół 2011) .
10.4. Poszukiwanie właściwego sensu
Cóż więc ostatecznie znaczy analizowana antynomia o zatracie własnej duszy czy własnego życia jako warunku jednoczesnego ich odzyskania? Właściwy trop wskazują konteksty towarzyszące, a więc przede wszystkim Janowe zdanie o „ziarnie, które musi obumrzeć, aby wydać plon obfity” i Mateuszowe słowa o „zaparciu się siebie i wzięciu swojego krzyża” (swojego losu) . Skupienie na sobie, szukanie „swego” (swojego pożytku, swojej racji) wyklucza przyniesienie praw-dziwego owocu . Potrzebne jest „obumarcie sobie” (wyłączenie własnych ambicji i korzyści), aby dzieło było moralnie czyste . Jakże potwierdzają tę prawdę liczne przykłady działań społecznych, początkowo bardzo pozytywnych moralnie, zorientowanych na prawdę i dobro wspólne, których wartość została zaprzepasz-czona z chwilą, gdy pojawiły się w nich osobiste ambicje czy chęć dominacji, prowadzące do konfliktów i rozłamów .
Ta sama myśl obecna jest w obrazie zaparcia się siebie (wyrzeknięcia się samego siebie), tzn . odwrócenia się od siebie, odrzucenia wszystkiego, co jest motywowane egoistycznie, pragnieniem własnego sukcesu, własnej korzyści, dążeniem do własnej wielkości .
Z tego względu właściwsze wydaje się pozostawienie w tłumaczeniu dawnego wyrazu dusza, bo dusza w rozumieniu chrześcijańskim to ‘duchowa istota określonego człowieka’, ale silnie uwarunkowana cieleśnie, zrośnięta z jednost-kowym, niepowtarzalnym ciałem, a więc jest to owo ‘ja’ człowieka, w którym odgrywają rolę „pożądliwości ciała i umysłu”, różne egoistyczne pragnienia posiadania rzeczy materialnych i władzy (dominacji nad innymi) . Dopiero wyzwolenie od nich („utrata” tak rozumianej duszy) daje czystość intencji:
„odzyskanie (ocalenie) duszy” .
10.5. Dwa rozumienia wezwania do samozatraty
Pierwsze rozumienie, ściśle religijne, dotyczy stosunku człowieka do Boga, odnosi się do pewnego stanu mistycznego, który polega na odejściu od swojego
‘ja’ i utożsamieniu się z Rzeczywistością Transcendentną, na zatraceniu się,
„rozpłynięciu” w Bogu . Różne są językowe środki opisywania tego stanu ducho-wego . Św . Paweł mówi wprost o utożsamieniu z Chrystusem: „Już żyję nie ja, lecz żyje we mnie Chrystus” .
Ale wezwanie do wyzwalającej (ocalającej) samozatraty można rozumieć także w perspektywie moralnej . Wówczas zatracenie własnej duszy, własnego życia polegałoby na odwróceniu się od siebie, jakby zapomnieniu o sobie, o wła-snym interesie, własnych korzyściach, a zwróceniu się całkowitym ku innym ludziom: jest to ideał życia dla innych, uczynienia ze swojego życia daru dla innych . Wydaje się to najbardziej zgodne z obrazem obumarcia ziarna, które wraz z własną śmiercią, a więc odrzuceniem swoich pożądań i korzyści, przynosi owoc obfity: zyskuje życie dla innych i zyskuje wartość moralną . Kto traci swoją duszę, swoje życie, odwracając się od nich, zapominając o nich, zyskuje je, ocala je . Kto nie przywiązuje wagi do swojego życia, swoich spraw, wyrzeka się swojej duszy (swoich pożądań i korzyści), ocala swą duszę na życie wieczne .
Wykaz skrótów
Biblia – Knigi Svjaszczennogo Pisanija Vetchogo i Novogo Zaveta, 1973, Bruxelles . Biblia Paulińska – Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy najnowszy przekład
z języków oryginalnych z komentarzem, 2005, Częstochowa: Edycja św . Pawła . Biblia Tysiąclecia – Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, 1965–2000, w przekładzie
z języków oryginalnych, Poznań: Wydawnictwo Pallottinum .
Biblia Wujka – Wujek Jakub, 1593, Nowy Testament Pana naszego Jezusa Christusa . Znowu z łacińskiego i z greckiego na polskie wiernie a szczyrze przełożony […], Kraków: Druk . Łazarzowa, nakł . S . Karnkowski .
New Testament – The New English Bible, New Testament, 1962, Oxford: Oxford University Press .
SKŁP – Słownik kościelny łacińsko-polski, opr . Alojzy Jougan, Poznań: Księgarnia św . Wojciecha, 1958 .
Wulgata – Nova Vulgata Bibliorum Sacrorum Editio (Neovulgata 1979) .
Bibliografia
Bonnes Nouvellles Aujourd’hui, Le Nouveau Testament traduit en français courant d’apres le text grec, 1971, London: Edité par les Societés Bibliques .
Cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie, Ekumeniczny Przekład Przyjaciół, 2011, War-szawa: wyd . Dr Henryk Ryszard Tomaszewski .
Ernout Alfred, Meillet Antoine, 1939, Dictionnaire étymologique de la langue latine, Paris: C . Klincksieck .
Flis Jan, 1996, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiąclecia, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Vocatio .
Marcinkowski Roman, 2016, Pojmowanie duszy w judaizmie, w: Antropologiczno-języ-kowe wizerunki duszy w perspektywie międzykulturowej, t . 1: Dusza w oczach świata, 2016, red . Ewa Masłowska, Dorota Pazio-Wlazłowska, Warszawa: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Wydział Orientalistyczny Uniwersytetu Warszawskiego . Septuaginta. Id est Vetus Testamentum graece juxta LXX interpretes, t . 1–2, 1965,
Stuttgart: ed . A . Rahlfs .
Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, 2006, oprac . Remigiusz Popowski, wyd . IV, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Vocatio .