Z uwagi na charakter pracy rolnika, w XX wieku wyodrębniono wypadek rolników z przepisów o wypadku pracowniczym. Ustawodawca, tworząc nową definicję wypadku przy pracy rolniczej w ustawie z 20 grudnia 1990 r. o ubez-pieczeniu społecznym rolników, chciał, aby wypadki podczas wykonywania czynności na terenie gospodarstwa domowego, związanego z gospodarstwem rolnym i mające związek z wykonywaną pracą rolniczą były uznawane za wy-padki przy pracy rolniczej.
Sąd Najwyższy w wyroku z 2019 r. w uzasadnieniu wyroku podkre-ślił jednak, że „działalność na własny rachunek” i „działalność w zakresie produkcji” określają działalność rolniczą jako produkcję nakierowaną na potrzeby rynku. Sąd podkreślił, że w innym wypadku nie można mówić o tytule ubezpieczenia jako pracy i działalności. Wcześniej Sąd Najwyższy uzasadniał, że „nie bez znaczenia jest także to, że ubezpieczeniu wypad-kowemu podlegają rolnicy, których gospodarstwa rolne obejmują obszar powyżej 1 ha przeliczeniowego, a zatem z uwzględnieniem ustalonego statystycznie dochodu z gospodarstwa”. Jednak należy podkreślić, że Sąd w swoim wyroku i uzasadnieniu z 2019 r. nie wziął pod uwagę, że ubez-pieczeniu społecznemu rolników w pełnym zakresie, w tym ubezpiecze-niom wypadkowemu, chorobowemu i macierzyńskiemu, mogą podlegać na wniosek także rolnicy (domownicy), których gospodarstwo rolne posiada powierzchnię poniżej 1 ha przeliczeniowego, jeżeli działalność rolnicza sta-nowi ich stałe źródło utrzymania i nie podlegają oni innemu ubezpieczeniu społecznemu, a także nie mają ustalonego prawa do emerytury lub renty15. Działalność rolnicza prowadzona na powierzchni mniejszej niż 1 ha jest w głównej mierze realizowana tylko na potrzeby własne. Mimo to, osoby posiadające niewielkie gospodarstwa są rolnikami w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i mają prawo do jednorazowego od-szkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej.
15 Art. 3 ust. 1 i art. 7 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Doskonale taką sytuację zauważył Sąd Najwyższy, który w wyroku z 13 listopada 2012 r.16 uznał, że zarówno art. 11 ust. 1, jak i art. 6 pkt 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolnikównie zawierają „znamiona w postaci to-warowości i rynkowości produkcji, czy hodowli”. Dalej w 2012 r. Sąd uza-sadniał, że w Polsce nadal istnieje znaczna ilość małych, kilkuhektarowych gospodarstw rolnych, które nie produkują na sprzedaż, lecz jedynie na własne potrzeby mieszkających w nich rolników.
Należy dodać, że mimo dużych zmian w polskim rolnictwie, w dalszym ciągu jego cechą charakterystyczną jest rozdrobnienie, a gospodarstwa rolne o dużych powierzchniach, nastawione na towarowość stanowią tylko jego część. Typowy polski rolnik nie jest przedsiębiorcą rolnym, którego gospo-darstwo ukierunkowane jest tylko na produkcję towarową, ale raczej drob-nym producentem, w najlepszym wypadku sprzedającym niewielką ilość produktów ze swojego gospodarstwa rolnego, a pozostałą ich część zużywa-jącym na potrzeby własne i swojej rodziny. Osoby zajmujące się ekonomiką rolnictwa wiedzą, że utrzymanie się ze sprzedaży produktów z niewielkiego gospodarstwa rolnego, które nie stanowi działu specjalnego, w zasadzie nie jest możliwe. W tych warunkach prowadzenie nawet małej hodowli lub pro-dukcji roślinnej, której produkty są przeznaczane przez rolnika oraz jego rodzinę na własne potrzeby, nie może być traktowane inaczej, jak tylko jako prowadzenie działalności rolniczej. Jest to bowiem bez wątpienia działalność w zakresie produkcji rolniczej, bez względu na to czy produkty te będą na-stępnie sprzedawane, czy też zużyte na własne potrzeby. Dlatego też moim zdaniem, nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło podczas wykonywania czynności polegających na prowadzeniu produkcji lub hodowli „dla własnych potrzeb” albo pozostających w związku z wyko-nywaniem tych czynności, powinno być uznawane za wypadek przy pracy rolniczej w rozumieniu art. 11 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. I tak też się dzieje w postępowaniach prowadzonych w związku ze zgłaszanymi wypadkami przy pracy rolniczej.
Nie bez znaczenia jest również fakt, jak zauważa E. Jaworska-Spičak, że
„(...) jednorazowe odszkodowanie jest świadczeniem przysługującym z ubez-pieczeń wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego. Świadczenie to jest finansowane z Funduszu Składkowego Ubezpieczenia Społecznego Rolników, a więc ze składek samych rolników”17. Podstawową ideą Funduszu Składko-wego jest samofinansowanie. Głównym celem tak skonstruowanego Funduszu powinna być ochrona zrzeszonej społeczności rolników, a nie chęć generowa-nia zysków ze składek i doszukiwanie się okoliczności, które powinny
wy-16 Sygn. akt III UK 9/12, OSNP 2013 Nr 19–20 poz. 235.
17 E. Jaworska-Spičak, Wypadek przy pracy w rolnictwie – Ważny wyrok SN, www.topagrar.pl, dostęp 9.12.2019.
łączać ochronę ubezpieczeniową18. Dlatego w sprawach, w których te same okoliczności mogą być uznane zarówno na korzyść rolnika, jak i na korzyść organu rentowego, powinien przemawiać argument ochrony zdrowia rolnika, a nie próba oszczędności środków finansowych Funduszu Składowego (po-chodzących wyłącznie ze składek rolników) poprzez ograniczenie prawa do jednorazowego odszkodowania poszkodowanego.
Podsumowanie
Wypadek rolniczki opisany w artykule pokazuje, jak ciężkie jest ustalenie i określenie związku zdarzenia z pracą rolniczą, który jest jednym z ele-mentów definicji wypadku przy pracy rolniczej. Doświadczeni i dobrze przeszkoleni pracownicy ds. prewencji i pracownicy wydziałów świadczeń KRUS, którzy są odpowiedzialni za podjęcie decyzji dotyczących zgłasza-nych przez rolników zdarzeń, nie mają problemów z zakwalifikowaniem lub niezakwalifikowaniem ich jako wypadek przy pracy rolniczej. Jak mo-żemy zaobserwować wyroki sądów różnych instancji dotyczące tego sa-mego zdarzenia są różne. Czytając uzasadnienia tych wyroków odnosimy wrażenie, że każda podjęta przez KRUS decyzja może zostać zinterpreto-wana w odmienny sposób. Przyczyną może być niewłaściwe rozumienie i interpretowanie przepisów wymienionej ustawy przez niektórych sędziów w toku orzekania. Pomijając wątpliwości związane z ustaleniem przesłanek nagłości zdarzenia i określenia przyczyny zewnętrznej, najwięcej trudności rodzi ustalenie związku wykonywanych czynności z pracą rolniczą. Dla-tego bardzo ważnym elementem w rozpatrywanym zagadnieniu jest odpo-wiednie wyszkolenie pracowników prewencji i pracowników wydziałów świadczeń pod kątem umiejętności prawidłowego kwalifikowania zdarzeń jako wypadków przy pracy rolniczej. Oczywiste jest, że nie każde zda-rzenie wypadkowe występujące w rolnictwie jest wypadkiem przy pracy.
Jednak początkiem problemów przy kwalifikacji tych zdarzeń są nie tylko przesłanki przedstawione powyżej, lecz także niepełne ujęcie przez usta-wodawcę pojęcia działalności rolniczej19. Działalność rolnicza w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników nie obejmuje swym zakresem czynno-ści przygotowawczych do produkcji czy czynnoczynno-ści następujących po wykona-nej pracy.
18 D. Puślecki, Przedmiot i zakres ochrony ubezpieczenia wypadkowego rolników, „Ubez-pieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia” 2010, nr 37, s. 63–82.
19 R. Budzinowski, Prawne pojęcie działalności rolniczej, „Prawo i Administracja” 2003 , t. II, s. 167.
Rolnicy są szczególną kategorią osób pracujących, ponieważ część pracy wykonują w gospodarstwie domowym. Coraz częściej wypełniają dokumen-tację niezbędną do prowadzenia gospodarstwa, składają elektroniczne wnioski obszarowe. Nowoczesne gospodarstwa mają również komputerową kontrolę produkcji roślinnej i hodowli zwierząt, którą rolnik nadzoruje z domu. W takim przypadku również mogą wystąpić trudności w określeniu, czy nadzór nad produkcją, prowadzony z domu można zakwalifikować jako pracę rolniczą.
Właściwy zakres definicji wypadku przy pracy rolniczej jest sprawą niezwykle istotną, ponieważ od niej zależy właściwa ochrona interesów poszkodowanych w wypadkach rolniczych oraz ochrona osób pracujących w rolnictwie. Należy więc przeanalizować, czy nie istnieje potrzeba aktualizacji pojęcia wypadku przy pracy rolniczej, o którym mowa w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników poprzez uwzględnienie nowych czynności wykonywanych w ramach działalności rolniczej.
Jednocześnie należy raz jeszcze przypomnieć, że nie wszystkie gospodar-stwa rolne w Polsce zajmują się produkcją na rynek. Dlatego podzielam pogląd D. Puśleckiego, że konstruując nowe definicje działalności rolniczej i wy-padku przy pracy rolniczej trzeba mieć na uwadze nie tylko gospodarstwa nowoczesne i wysokotowarowe, lecz także gospodarstwa socjalne, o charakte-rze samozaopatcharakte-rzeniowym20.
Przemysław Kraska – kierownik samodzielnego Referatu Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa Lekarskiego PT KRUS w Łodzi.
Literatura
1. Budzinowski R., Koncepcja gospodarstwa rolnego w prawie rolnym, Poznań 1992.
2. Budzinowski R., Prawne pojęcie działalności rolniczej, „Prawo i Administracja”
2003, t. II.
3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997 Nr 78 poz. 483.
4. Puślecki D., Pojęcie wypadku przy pracy rolniczej – uwagi de lege ferenda, „Prze-gląd Prawa Rolnego” 2011, nr 2 (9), s. 61–82.
5. Puślecki D., Przedmiot i zakres ochrony ubezpieczenia wypadkowego rolników,
„Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia” 2010, nr 37.
20 D. Puślecki, Pojęcie wypadku przy pracy rolniczej – uwagi de lege ferenda, „Przegląd Prawa Rolnego” 2011, nr 2 (9), s. 61–82.
6. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z 28 kwietnia 2005 r. w sprawie sposobu i trybu zgłaszania wypadku przy pracy rolniczej oraz ustalania jego oko-liczności i przyczyn, Dz. U. 2005 Nr 76 poz. 669.
7. Jaworska-Spičak E., Wypadek przy pracy w rolnictwie – Ważny wyrok SN, www.
topagrar.pl, dostęp 9.12.2019.
8. Ustawa z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz. U. 1975 Nr 20 poz. 105.
9. Ustawa z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidual-nych i członków ich rodzin, Dz. U. 1989 Nr 24 poz. 133 ze zm.
10. Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz. U. 2020, poz. 174.
11. Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-ków przy pracy o chorób zawodowych, Dz. U. 2018 poz. 1376 ze zm.
12. Wyrok Sądu Najwyższego z 12 stycznia 2001 r., sygn. akt II UKN 176/00, OSNP 2002 Nr 17 poz. 416.
13. Wyrok Sądu Najwyższego z 3 sierpnia 2005 r., sygn. akt. I UK327/04, OSNAP 2006 Nr 9–10 poz.163.
14. Wyrok Sądu Najwyższego z 13 listopada 2012 r., sygn. akt III UK 9/12, OSNP 2013 Nr 19–20 poz. 235.
15. Wyrok Sądu Najwyższego z 21 lutego 2019 r., sygn. akt I UK 436/17, OSNP 2019/10/126.
16. Wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z 17 czerwca 2017 r., sygn.
akt VUa 13/17.
17. Wyrok Sądu Rejonowego w Piotrkowie Trybunalskim z 25 stycznia 2017 r., sygn.
akt IV U 324/16.
18. Zarządzenie nr 40 Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z 6 lipca 2017 r. w sprawie zasad przyjmowania zgłaszania wypadku przy pracy rolniczej, ustalania jego okoliczności i przyczyn oraz rozpatrywania wniosku o jednora-zowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawo-dowej, Dziennik Urzędowy KRUS z 6 lipca 2017 r., poz. 44.