Zgodnie z Ustawą o ubezpieczeniu społecznym rolników z 20 grudnia 1990 r.
do emerytury lub renty rolniczej przysługuje dodatek pielęgnacyjny na za-sadach i w wysokości określonej w przepisach Ustawy z 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych3. Gramatyczna wykładnia tego przepisu – w szczególności sformułowanie: „do emerytury lub renty” przysługuje dodatek pielęgnacyjny – wskazuje, że dodatek ten nie jest sa-moistnym świadczeniem z ubezpieczenia emerytalno-rentowego, ponieważ nie przysługuje on osobom, które nie mają ustalonego prawa do emerytury lub renty4.
1 Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz. U. 2020 poz. 174.
2 M.M. Ociepa, W. Pilichowski, Emerytura i renta z ubezpieczenia społecznego rolników, KRUS, Warszawa 1998, s. 78.
3 Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-nych, t.j. Dz. U. 2020 poz. 53, zwanej dalej ustawą o emeryturach i rentach z FUS.
4 Uchwała Sądu Najwyższego z 12 października 1999 r., III ZP 7/99, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 2000/5/190, Prawo Pra-cy i Prawo Socjalne, 2001/1/55.
Jako świadczenie akcesoryjne jest nierozerwalnie związany ze świadczeniem emerytalno-rentowym. Prawo do dodatku pielęgnacyjnego przysługuje tylko i wyłącznie do świadczenia podstawowego (emerytury lub renty). W związku z tym można powiedzieć, że ma charakter świadczenia akcesoryjnego, co znaj-duje odzwierciedlenie w tytule działu IV ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emerytu-rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych określonego jako Dodatki do emerytur i rent.
Dodatek pielęgnacyjny przysługuje uprawnionemu ex lege po spełnieniu dwóch niezależnych ustawowych przesłanek. Pierwszą z nich jest kryterium wieku. Należy podkreślić, że przesłanka ta ma charakter bezwzględny i po-wszechny, oznacza bowiem, że po osiągnięciu określonego w ustawie wieku emeryt lub rencista otrzyma prawo do dodatku pielęgnacyjnego niezależnie od stanu zdrowia, statusu majątkowego czy też sytuacji rodzinnej.
Drugą przesłanką nabycia prawa do świadczenia jest stan zdrowia. Ubez-pieczony musi wtedy wykazać, że jest całkowicie niezdolny do pracy oraz niezdolny do samodzielnej egzystencji5. Taka konstrukcja oznacza, że emeryt lub rencista uznany za niezdolnego do samodzielnej egzystencji nie nabędzie prawa do dodatku pielęgnacyjnego bez jednoczesnego stwierdzenia całkowitej niezdolności do pracy (konieczne jest orzeczenie obu tych stanów łącznie)6. Taka konstrukcja budzi wątpliwości, ponieważ zgodnie z art. 13 ust. 5 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych niezdolność do samodzielnej egzystencji orzeka się w przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długo-trwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. Pojęcie to ma szeroki zakres przedmiotowy. Z definicji zawartej w przytoczonym przepisie wynika, że ubezpieczony powinien spełnić jedno-cześnie kilka warunków:
– wykazać naruszenie sprawności organizmu (uszczerbek na zdrowiu), – udowodnić, że z uwagi na stan zdrowia niezbędna jest pomoc i opieka innej
osoby,
– stały lub długotrwały charakter konieczności pomocy i opieki,
– pomoc i opieka mają dotyczyć zaspakajania podstawowych potrzeb życio-wych7.
Podobnie jak w przypadku długotrwałej niezdolności do pracy w pierwszej kolejności przy orzekaniu o niezdolności do samodzielnej egzystencji doko-nuje się oceny naruszenia sprawności organizmu. Ochrona ubezpieczeniowa
5 D. Ciszewska, Charakter prawny dodatku pielęgnacyjnego, „Praca i Zabezpieczenie Spo-łeczne” 2004, nr 10, s. 30–31.
6 I. Jędrasik-Jankowska, K. Jankowska, Prawo do emerytury, Komentarz do ustaw z orzecz-nictwem, Warszawa, LexisNexis, 2011, s. 157.
7 J. Ceglarska-Jóźwiak, Niezdolność do samodzielnej egzystencji, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2011, nr 11, s. 23.
rozciąga się na takie sytuacje życiowe, w których trudności w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych wynikają z innych okoliczności niż zdro-wotne, np. złe warunki mieszkaniowe, brak najbliższych członków rodziny (osoby samotne)8. Warto zatem zwrócić uwagę, że w definicji zawartej w art.
13 ust. 5 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-nych orzeczenie niezdolności do samodzielnej egzystencji jest uzasadnione, ponieważ wiąże się z konicznością zapewniania osobie uprawnionej stałej i długotrwałej opieki oraz pomocy.
W literaturze pojęcia „pomoc” i „opieka” mają zbliżone znaczenie, jednak nie można ich utożsamiać, ponieważ rozróżnienie ich w ustawie nie jest przy-padkowe9. Opieka polega na pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych, tj. mycia, ubierania, załatwiania potrzeb fizjologicznych, przygo-towywania czy spożywania posiłków. Pomoc polega natomiast na załatwianiu elementarnych spraw życia codziennego, tj. robieniu zakupów, przynoszeniu wiader z węglem w celu ogrzewania mieszkania, płaceniu rachunków, prowa-dzeniu gospodarstwa domowego (gotowaniu, sprzątaniu, myciu okien, praniu), załatwianiu spraw urzędowych czy odbywaniu wizty u lekarza. Powyższe po-twierdził Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 27 kwietnia 2000 roku10. W praktyce konstrukcja analizowanego przepisu budzi jednak wiele wątpli-wości. Dla uznania osoby za całkowicie niezdolną do samodzielnej egzystencji niezbędne jest spełnienie obydwu przesłanek, tj. całkowitej pomocy i opieki.
Przesądza o tym użyty przez ustawodawcę w przepisie spójnik „i” pomiędzy słowami „pomoc” i „opieka”. Mimo to odmienne stanowisko zajął Sąd Apela-cyjny w wyroku z 19 listopada 1998 roku11. Niezdolna do samodzielnej egzy-stencji jest zarówno osoba, która wymaga stałej lub długotrwałej opieki, jak i osoba, która wymaga stałej lub długotrwałej pomocy. Przedstawione stanowi-sko sądu zostało skrytykowane przez D. Ciszewską. Jej zadaniem gramatyczna wykładnia przepisu art. 13 ust. 5 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wymaga spełnienia obu przesłanek, tj. zarówno
„opieki”, jak i „pomocy”12. Inną opinię zaprezentowała J. Ceglarska-Jóźwiak, podkreśliła, że skoro przez opiekę rozumiemy pielęgnację, czyli zaspokajanie najbardziej podstawowych potrzeb, a pomoc jako wspomaganie lub wyręcza-nie ubezpieczonego w załatwieniu pewnych kowyręcza-niecznych spraw życia codzien-nego, to osoba wymagająca opieki zawsze będzie wymagała również pomocy.
8 Ibidem, s. 23.
9 D. Ciszewska, Charakter prawny dodatku pielęgnacyjnego, „Praca i Zabezpieczenie Spo-łeczne” 2004, nr 10, s. 31.
10 Sygn. akt III AUa 190/00, OSA 2001/12/44.
11 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 19 listopada 1998 r., III AUa 1035/98, PP 1999 r., Nr 11.
12 D. Ciszewska, Charakter prawny dodatku pielęgnacyjnego, „Praca i Zabezpieczenie Spo-łeczne” 2004, nr 10, s. 31.
Trudno sobie wyobrazić bowiem, aby emeryt, który potrzebuje asysty innej osoby przy myciu, ubieraniu się, mógł jednocześnie udać się sam do sklepu lub urzędu13. Zgadzam się z powyższą opinią i nie podzielam zmian wprowadzo-nych przez ustawodawcę w 1997 r. w związku z definiowaniem niezdolności do samodzielnej egzystencji. Użycie dwóch słów oraz spójnika wprowadza niepotrzebny chaos w definicji, choć być może ustawodawca chciał w ten spo-sób bardziej podkreślić znaczenie pojęcia niezdolność do samodzielnej egzystencji, która nie sprowadza się tylko do opieki rozumianej jako zapew-nienie podstawowych czynności pielęgnacyjnych, lecz także do pomocy w po-zostałych czynnościach życia codziennego, co jest niezbędne do egzystencji.