Ochrona praw autorskich i praw pokrewnych

Problematyka ochrony praw autorskich i praw pokrewnych osobistych nie jest unormowana całościowo w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Pełny bowiem obraz tej ochrony wymaga odwołania się do ogólnych unormowań prawa cywilnego i karnego, tak materialnego, jak i procesowego. Natomiast w sposób wyczerpujący wskazany został w ustawie katalog chronionych interesów osobistych, który dotyczy dóbr osobistych wymienionych w art. 16 oraz w art. 49 ust. 2, art. 52 ust. 3, art. 56, 60 i 73 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Zasadnicze znaczenie dla omawianej problematyki ma przepis art. 78 ustawy autorskiej, który stanowi, Ŝe warunkiem uruchomienia ochrony prawnej jest zagroŜenie lub wprost naruszenie autorskich praw osobistych, przy czym powszechnie przyjmuje się, Ŝe musi to być działanie bezprawne. Ponadto przyjmuje się teŜ, Ŝe zastosowanie znajduje przepis art. 24 par. 1 k.c., a więc takŜe domniemanie bezprawności.

Podmiotowi praw osobistych (twórcy lub artyście wykonawcy) przysługuje róŜny zakres roszczeń ochronnych, wyznaczany mniej lub bardziej negatywnym działaniem sprawcy. Kryterium, na podstawie którego przeprowadza się podział czynów na mniej lub bardziej naganne, jest wina naruszyciela, jej obecność lub jej brak.

Najmniejszy cięŜar gatunkowy mają naruszenia, w przypadku których działania wymierzone w prawa osobiste były w ogóle niezawinione. Zgodnie z treścią art. 78 ustawy, twórcy przysługuje roszczenie o zaniechanie działań groŜących autorskim prawom osobistym; jest to roszczenie prewencyjne, którego uŜyteczność wynika z moŜliwości przeciwdziałania nieodwracalnym skutkom dokonanego naruszenia. Roszczenie to wprowadzone zostało wprost do mechanizmu ochrony autorskich praw osobistych przez przepisy prawa autorskiego⁷³. Obok roszczenia o zaniechanie albo jako roszczenie samoistne moŜe być zgłoszone roszczenie o usunięcie skutków naruszenia autorskich dóbr osobistych. Wynika to z faktu uŜycia przez ustawodawcę zwrotu „takŜe” w treści art. 78 ust. 1 ustawy między wskazanymi tu roszczeniami. Podkreślić naleŜy, Ŝe określony w art. 78 ust. 1 ustawy katalog środków ochronnych, których celem jest usunięcie skutków naruszenia autorskich dóbr osobistych, jest katalogiem otwartym. Jedyną szczegółową postacią roszczenia o usunięcie skutków naruszenia autorskich dóbr osobistych tam przewidzianą jest obowiązek złoŜenia publicznie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie.

Obok ustawowych środków ochronnych, w praktyce wykształciły się takŜe

45

inne środki. Najczęściej, zwłaszcza w literaturze, wskazuje się na środek, którym jest nakazanie zniszczenia utrwaleń utworu, jeśli zostały wykonane bezprawnie⁷⁴. Dotyczy to naruszenia praw do autorstwa utworu (art. 16 pkt 1 ustawy), do oznaczenia dzieła swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępnienia go anonimowo (art. 16 pkt 2 ustawy), prawa do integralności utworu (nienaruszalności treści i formy oraz jego rzetelnego wykorzystania (art. 16 pkt 3, art. 49 ust. 2, art. 58 ustawy) oraz prawa do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności (art. 16 pkt 4 ustawy). Na podstawie przepisu art. 80 ust. 3-5 ustawy sąd obligatoryjnie orzeka przepadek na rzecz

skarbu państwa bezprawnie wytworzonych egzemplarzy utworów,

fakultatywnie zaś moŜe orzec przepadek na rzecz skarbu państwa przedmiotów słuŜących do bezprawnego wytworzenia egzemplarzy utworów lub przedmiotów, przy których uŜyciu dokonano naruszenia; na wniosek poszkodowanego na poczet naleŜnego odszkodowania sąd moŜe orzec przyznanie poszkodowanemu takich przedmiotów.

W obecnym stanie prawnym podstawową przesłanką zasądzenia zadośćuczynienia pienięŜnego za krzywdę jest doznanie przez twórcę krzywdy. Tak rozumiana krzywda jest elementem szerszego pojęcia „szkoda”, jako ogólnego uszczerbku w dobrach chronionych prawem. W tym wypadku chodzi o doznanie szkody niemajątkowej, która moŜe być przeciwstawiona szkodzie majątkowej – uszczerbkowi dającemu się wyrazić w postaci konkretnej wartości ekonomicznej. Doznanie to, określane w literaturze jako „cierpienie”, „naruszenie spokoju psychicznego”, musi mieć ścisły związek z osobistą relacją, jaka zachodzi między twórcą a jego utworem⁷⁵.

Kolejną przesłanką zasądzenia zadośćuczynienia pienięŜnego jest wina sprawcy takiego naruszenia dóbr osobistych. Podkreślić naleŜy, Ŝe przesłanka ta nie dotyczy innych roszczeń o ochronę autorskich dóbr osobistych. Zasadniczo wystarczające jest wykazanie bezprawności działania sprawcy oraz wymóg wykazania winy nieumyślnej. Obok roszczenia o zadośćuczynienie pienięŜne moŜliwe jest wystąpienie z roszczeniem o zapłatę odpowiedniej sumy pienięŜnej na wskazany przez twórcę cel społeczny.

Jak juŜ nadmieniano, w przypadku ochrony autorskich praw osobistych nie wyklucza się takŜe zaliczenia do środków ochrony dóbr osobistych – przewidzianej przez art. 24 par. 2 k.c. – moŜliwości dochodzenia naprawienia szkody majątkowej na zasadach ogólnych. Oznacza to moŜliwość dochodzenia stosownych roszczeń na podstawie przepisu art. 415 i nast. k.c. Przepis ten wyznacza kierunek odpowiedzialności deliktowej.

Do katalogu niemajątkowych środków ochrony autorskich praw osobistych zalicza się takŜe roszczenie o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego (art. 189 k.p.c.). Funkcjonalnie powództwo o ustalenie ma

74 Ibidem, s. 71.

46

głównie charakter prewencyjny i zwykle wyprzedza inne środki ochrony autorskich praw osobistych. Warto w tym miejscu podkreślić, Ŝe w orzecznictwie ugruntował się pogląd, Ŝe zasadniczo wykluczone jest, ze względu na brak interesu prawnego, wytoczenie powództwa o ustalenie, jeśli doszło juŜ do naruszenia autorskich praw osobistych, i uprawnionemu przysługują roszczenia dalej idące (powództwo o zasądzenie)⁷⁶.

W przypadku praw osobistych, chronionych za Ŝycia twórcy lub artysty wykonawcy, z Ŝądaniem ochrony wystąpić moŜe sam poszkodowany, w razie zaś jego nieujawnienia – odpowiednio producent lub wydawca utworu, z którym prawa osobiste są związane (art. 8 ust. 3 i art. 92 ustawy).

Po śmierci podmiotu praw osobistych czynnie legitymowane osoby, które mogą dochodzić ochrony, to osoby wyraźnie wskazane przez twórcę lub artystę wykonawcę (art. 78 ust. 2 i 4 oraz art. 92 ustawy). Natomiast jeśli uprawniony z tytułu praw osobistych nie wskazał takich osób, z powództwem o ochronę wystąpić mogą:

1) małŜonek zmarłego, a przy jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa (art. 78 ust. 2 i art. 92 ustawy),

2) stowarzyszenie twórców lub artystów wykonawców, właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub wykonawstwa zmarłego (art. 78 ust. 4 i art. 92 ustawy),

3) organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami zmarłego twórcy lub artysty wykonawcy (art. 78 ust. 4 i art. 92 ustawy).

1.8.2. Ochrona praw majątkowych

Podstawę ustawowego modelu ochrony autorskich praw majątkowych stanowi przyznanie uprawnionym roszczeń cywilnoprawnych oraz uznanie niektórych przypadków naruszenia tych praw za przestępstwa ścigane na drodze karnoprawnej. Prawa majątkowe chronione są przed działaniami juŜ faktycznie je naruszającymi, a więc bez sankcjonowania samego tylko zagroŜenia naruszeniem, polegającymi na bezprawnej, tzn. bez uzyskania zezwolenia podmiotu uprawnionego i zapłaty stosownego wynagrodzenia, eksploatacji określonego dobra na konkretnych polach eksploatacji, najczęściej przez utrwalanie i zwielokrotnianie chronionego dzieła.

Podobnie jak przy zwalczaniu naruszeń praw osobistych, sankcje dla winowajcy są kwalifikowane przez fakt jego działania w sposób zawiniony.

Podmiotowi majątkowych praw autorskich przysługuje roszczenie o zaniechanie naruszenia (w przypadku wszelkich działań, bez względu na winę sprawcy) oraz o naprawienie wyrządzonej szkody (w przypadku działań

76 Ibidem, s. 73.

47

zawinionych), a ponadto podmiot ten ma moŜliwość zgłoszenia następujących roszczeń określonych w ustawie:

1) o wydanie uzyskanych korzyści albo

2) o zapłacenie stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia (art. 79 ust. 1 ustawy).

W razie winy sprawcy poszkodowany moŜe domagać się wynagrodzenia w potrójnej wysokości, a w przypadku braku winy – w podwójnej wysokości. Ponadto przepis art. 79 ustawy przewiduje roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pienięŜnej z przeznaczeniem na Fundusz Promocji Twórczości (art. 11 ustawy); suma ta nie moŜe być niŜsza niŜ dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia, co dotyczy tylko sprawców zawinionego naruszenia, dokonanego w ramach działalności gospodarczej oraz usuwania lub zmiany bez upowaŜnienia jakichkolwiek elektronicznych informacji identyfikujących dzieło, autora, podmiot praw autorskich do dzieła lub informacji o warunkach eksploatacji dzieła, jeŜeli zostały one dołączone do egzemplarza dzieła lub są przekazywane w związku z jego rozpowszechnianiem, a takŜe zawinionego rozpowszechniania dzieł z bezprawnie usuniętymi lub zmodyfikowanymi takimi informacjami.

Roszczenia przewidziane w przepisie art. 79 w zasadzie mogą być dochodzone kumulatywnie; wyjątek dotyczy roszczeń o wydanie niesłusznie uzyskanych korzyści albo o zapłatę wielokrotności stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia, które mogą być dochodzone alternatywnie.

Obok wskazanych wyŜej roszczeń ustawowych, podmiotom autorskich praw majątkowych przysługuje roszczenie o usunięcie skutków niedozwolonych działań. Środki realizacji tego roszczenia objęte są uregulowaniem zawartym w art. 80 ust. 3-6 ustawy autorskiej.

Nadmienić naleŜy, Ŝe w art. 80 uregulowane zostały „tymczasowe” środki ochrony praw autorskich. Z przepisu tego wynika wiele przywilejów przysługujących dochodzącym ochrony praw autorskich. W szczególności sąd właściwy do rozpoznania sprawy o naruszenie autorskich praw majątkowych miejsca, w którym sprawca prowadzi działalność lub znajduje się jego majątek, takŜe przed wytoczeniem powództwa rozpoznaje, nie później jednak niŜ w ciągu trzech dni od dnia złoŜenia w sądzie, wniosek mającego w tym interes prawny o:

1) zabezpieczenie dowodów, bez potrzeby wykazania obawy, Ŝe ich przeprowadzenie stanie się niewykonalne lub zbyt utrudnione,

2) zobowiązanie naruszającego autorskie prawa majątkowe do udzielenia informacji i udostępnienia określonej przez sąd dokumentacji mającej znaczenie dla roszczeń, o których mowa w przepisie art. 79 ust. 1 ustawy autorskiej.

Sąd moŜe uzaleŜnić wydanie postanowienia o zabezpieczeniu dowodów, o których mowa w punkcie 1, od złoŜenia odpowiedniej kaucji.

48

Z dochodzeniem ochrony nie naleŜy zanadto zwlekać, bowiem roszczenia majątkowe przedawniają się, w związku z czym dochodzenie ich moŜe okazać się bezskuteczne. Zasadniczo termin przedawnienia wynosi dziesięć lat od momentu wymagalności danego roszczenia. Krótszy, trzyletni termin przedawnienia dotyczy wyjątkowo roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (art. 118 k.c.).