Odpowiedzialną przedsiębiorczość można wiązać z koncepcjami przed-siębiorczości sustainability (sustainability entrepreneurship) oraz zrów-noważonej przedsiębiorczości (sustainable entrepreneurship) opisanymi w monografii A. Chodyńskiego34. Szeroka definicje ujmuje sustainable
en-trepreneurship jako innowacyjną, zorientowaną rynkowo i kierowaną przez
osoby/indywidualności (personality) formę kreowania wartości ekonomicz-nych i społeczekonomicz-nych; realizacja odbywa się z wykorzystaniem rynku lub też ma innowacyjne podłoże instytucjonalne35. S. Schaltegger i M. Wagner w skład
sustainable entrepreneurship zaliczają przedsiębiorczość społeczną
i ekolo-giczną (environmental or ecopreneurship) oraz podkreślają ich wymiar insty-tucjonalny36. N. Thompson i współpracownicy zwracają uwagę, że
sustaina-ble entrepreneurship podkreśla rolę zasad sustainability w przedsiębiorstwie
jako całości. Sustainable entrepreneurship łączy cele sustainable development z przedsiębiorczością i wzrostem ekonomicznym. Sustainable
entrepreneur-ship koncentruje się na równoważeniu celów ekonomicznych, społecznych
i ekologicznych.
W literaturze przedmiotu dokonuje się analiz różnic i podobieństw przedsiębiorczości społecznej (social), zrównoważonej (sustainable) i eko-logicznej (environmental). Rozpatrując ujęcie koncepcyjne i pochodzenie zwraca się uwagę, że social entreprenurship poszukuje alternatywnych me-tod wykorzystania szans (opportunities) do uzyskania korzyści społecznych m.in. poprzez intraprzedsiębiorczość, realizację przedsiębiorstw społecz-nych (community) oraz organizacje non profit. Podkreśla się przewagę mo-tywacji altruistycznej, a ponad osiąganie celów ekonomicznych przedkłada się aspekty społeczne. Prezentowany jest pogląd, że przedsiębiorczość spo-łeczna wywodzi się z dorobku sektora non profit i publicznego. W literatu-rze wskazuje się, jak social entrepreneurship jest realizowany pW literatu-rzez organiza-cje zarówno for profit, ale także non profit. Environmental entrepreneurship identyfikuje z kolei środowiskowe niepowodzenia rynku jako szanse. Roz-patruje się wpływ odnośnych instytucji i rządów na proces przedsiębiorczy, a także dostosowanie etyki biznesu na rzecz etyki środowiska naturalnego. Wywodzi się z ekonomii środowiska naturalnego (environmental economics), przedsiębiorczości oraz teorii instytucjonalnej. W ramach dyskusji o różni-cach między sustainable entrepreneurship a social entrepreneurship
(przed-34 A. Chodyński A., Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2011.
35 S. Schaltegger, M.Wagner, Sustainable entrepreneurship and sustainability innovation:
catego-ries and interactions, „Business Strategy and the Environment” 2011, Vol. 20, 4, s. 222–237.
36 S. Schaltegger, M. Wagner, Sustainable entrepreneurship and sustainability innovation:
siębiorczość społeczna) niektórzy autorzy nie zgadzają się, by uwzględniają-cy realizację celów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych sustainable
entrepreneurship był rozpatrywany w ramach social entreprenurship,
w któ-rym eksponowane są cele społeczne. Uważają, że social entrepreneurship nie powinno być częścią sustainable entrepreneurship, bo nie wszystkie działa-nia społeczne mają ze swej natury charakter sustainable. Sustainable
entre-preneurship może być realizowany zarówno przez organizacje for profit jak
i non profit. Trwa również dyskusja o miejscu przedsiębiorczości związanej ze środowiskiem naturalnym (environmental entrepreneurship). Występują poglądy, które włączają environmental entrepreneurship do sustainable
en-trepreneurship, lecz część autorów zwraca uwagę, że environmental entrepre-neurship koncentruje się na celach ekologicznych i ekonomicznych, co
od-różnia to pojęcie od sustainable entrepreneurship37. B. Parrish traktuje z kolei
sustainable entrepreneurship jako typ przedsiębiorczości, która oznacza
na-cisk na problematykę ochrony środowiska38.
Wskazuje się również na różnice o charakterze metodologicznym. Social
entrepreneurship wykorzystuje badania jakościowe studiów przypadków
i wy-wiady, modele konceptualne (pojęciowe, conceptual) o charakterze opisowym (descriptive) i wyjaśniającym (explanatory). Sustainable entrepreneurship wy-korzystuje modele konceptualne o charakterze opisowym, wyjaśniającym, ale także predyktywnym oraz badania jakościowe studiów przypadków i wywia-dy. Environmental entrepreneurship korzysta z badań ilościowych (wykorzysta-nie analizy regresji), a także z modeli konceptualnych o charakterze opisowym, wyjaśniającym i predyktywnym39. W odniesieniu do badań jakościowych trze-ba mieć na uwadze fakt, że koncentrują one uwagę na cechach obiektów oraz na procesach i znaczeniach, które nie są weryfikowalne eksperymentalnie lub kwantyfikowalne (jeśli w ogóle są one mierzalne). Dotyczy to takich kategorii, jak ilość, wielkość, intensywność lub częstość. W badaniach jakościowych kła-dzie się nacisk na społecznie konstruowaną naturę rzeczywistości. Wagę przy-wiązuje się do bliskich stosunków między badaczem a przedmiotem badań, a także na sytuacyjne ograniczenia wpływające na badanie. Badacz jakościowy może być postrzegany jako brikoler, to jest osoba wykorzystująca estetyczne i materialne narzędzia w oparciu o dowolne, dostępne („pod ręką”)w danym momencie strategie, metody i materiały empiryczne. Brikolaż jako efekt
me-37 N. Thompson, K. Kiefer, J.G. York, Distinctions not dichotomies: exploring social,sustainable,, and
environmental entrepreneurship, [w:] Advances in entrepreneurship, firm emergence and growth,
Vol. 13, Social and sustainable entrepreneurship, ed. G.T. Lumpkin, J.A. Katz, Emerald Group Pub-lishing Limited, Howard House, Wagon Lane, Bingley BD16 1WA, UK, 2011, s. 201–229.
38 B.D. Parrish, Sustainability driven entrepreneurship: Principles of organization design, „Jour-nal of Business Venturing” 2010, 25 (5), s. 510–523.
39 N. Thompson, K. Kiefer, J.G. York, Distinctions not dichotomies: exploring social,sustainable,
tody stosowanej przez brikolerów stanowi konstrukcję, która podlega zmianie i przybiera nową formę, podczas gdy brikoler dodaje różne narzędzia, meto-dy i techniki reprezentacji oraz interpretacji. Brikoler może występować jako interpretacyjny, narracyjny, teoretyczny, polityczny i metodologiczny. Brikolaż utworzony przez brikolera interpretacyjnego stanowi stworzony (połączony) z elementów zespół reprezentacji, które pasują do specyficznej, złożonej sytu-acji40. Kluczowym ontologicznym i epistemologicznym przedmiotem zainte-resowania brikolażu jest związek, w ujęciu dynamicznym, relacji jednostek do kontekstu, w którym się znajdują. Warto zwrócić uwagę, że brikolaż przewidu-je bardzo aktywną rolę dla ludzi, zarówno w kształtowaniu rzeczywistości, jak i w konstruowaniu procesów badawczych oraz narracji. Przedmiot dociekań badacza nie daje się opisać w kategoriach zwartej całości, gdyż jest ontologicz-nie złożony41. Zwraca się uwagę, że brikoler odkrywa nowe kombinacje idei, szans (opportunities) i organizacji, zaś brikolaż stanowi strategię odpowiadania na okoliczności, które są nieprzewidywalne i często zaskakujące42.
Według S. Schalteggera i M. Wagner, sustainable entrepreneurship (SE) wią-że się z kreowaniem wartości o charakterze innowacyjnym. Są one zoriento-wane rynkowo, a korzyści płyną z realizacji innowacji oraz produktów środo-wiskowych i społecznych. Sustainable entrepreneurship nawiązuje do koncepcji
sustainable development (zrównoważonego rozwoju)43. Zrównoważona przed-siębiorczość znajduje swoje odbicie w realizacji zrównoważonej innowacyjno-ści44. Wskazuje się na innowacyjne inicjatywy w kierunku sustainability doty-czące przedsiębiorstw i konsorcjów45. Zdaniem K. Hockerts pojęcie ‘sustainable
entrepreneurship’ obejmuje identyfikację innowacji (określanych jako
sustaina-40 N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych, [w:]
Metody badań jakościowych, red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, red. nauk. wydania polskiego
K. Podemski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2009, s. 19–62.
41 J.L. Kincheloe, P. McLaren, Teoria krytyczna i badania jakościowe. Rewizja. [w:] Metody
badań jakościowych, op. cit., s. 431–485.
42 L.K. Gundry, J.R. Kickul, M.D. Griffiths, S.C. Bacq, Creating social change out of nothing: the
role of entrepreneurial bricolage in social entrepreneurs’ catalytic innovations, [w:] Advances in entrepreneurship, firm emergence and growth, Vol. 13, Social and sustainable entrepreneur-ship, ed. G.T. Lumpkin, J.A. Katz, Emerald Group Publishing Limited, Howard House, Wagon
Lane, Bingley BD16 1WA, UK, 2011, s. 1–24.
43 S. Schaltegger, M. Wagner, Types of sustainable entrepreneurship and conditions for
sustain-ability innovation: From the administration of a technical challenge to the management of an entrepreneurial opportunit, [w:] Sustainable innovation and entrepreneurship, eds. R.
Wüsten-hagen, J. Hamschmidt, S. Sharma, M.Starik, E. Elgar, Cheltenham UK, 2007, s. 27–38.
44A. Chodyński, Sustainability a innowacyjność biznesu, „Państwo i Społeczeństwo. Elementy społecznej odpowiedzialności biznesu – zarządzanie innowacyjnością i bezpieczeństwem pracy”, pod red. D. Fatuły, 2014 (XIV), 3. s. 7–21.
45 B.B. Lichtenstein, What should be the locus of activity for sustainability? Eight emerging
ecolo-gies of action for sustainable entrepreneurship,[w:] Advances in entrepreneurship, firm emer-gence and growth, Vol. 13, Social and sustainable entrepreneurship, ed. G.T.Lumpkin, J.A. Katz,
Emerald Group Publishing Limited, Howard House, Wagon Lane, Bingley BD16 1WA, UK, 2011, s. 231–274.
bility innovation) i ich implementację. Może także obejmować wprowadzenie
w ramach istniejącego modelu biznesu radykalnej reorientacji do osiągnięcia ce-lów społecznych i ekologicznych. Podejście takie może być też realizowane na etapie tworzenia organizacji46. T. Verstraete i A. Fayolle postrzegają przedsiębior-czość sustainability (sustainable entrepreneurship, SE) z punktu widzenia teorii przedsiębiorczości, menadżerskiej i neoinstytucjonalnej. Rozpatrują oni trzy poziomy tej przedsiębiorczości: indywidualny, organizacyjny oraz kontekstual-ny. Poziom indywidualny w teorii przedsiębiorczości odnosi się do roli pojedyn-czych osób, biorąc pod uwagę ich emocje, wizje i misje. W teorii menadżerskiej na tym poziomie podkreśla się znaczenie czynników ekonomicznych kojarząc je z pojęciami: racjonalności, efektywności (efficacy), konkurencyjności i korzyści w zakresie kosztów. Teoria neoinstytucjonalna poziom indywidualny odnosi do roli czynników społecznych (legitymizacja poprzez wartości społeczne). Na po-ziomie organizacyjnym mamy do czynienia ze skierowaniem uwagi na orienta-cję przedsiębiorczą, podkreślając znaczenie innowacji, proaktywności i podej-mowanego ryzyka (teoria przedsiębiorcza), akcentowania znaczenie praktyk „zrównoważonych” (managerial sustainability practicies), kojarzonych z forma-lizacją, integracją i działaniami dobrowolnymi (teoria menadżerska) oraz uwy-puklania znaczenia wewnętrznej struktury odnoszonej do rutyn o charakterze kulturowym (teoria neoistytucjonalna). Na poziomie kontekstualnym w teo-rii przedsiębiorczości rozpatruje się szczodrość (munificience), mając na uwa-dze szanse (okazje) i możliwości realizacji powiązań sieciowych. W teorii mena-dżerskiej poziom ten wiąże się ze strukturą przemysłu (pozycja i źródła przewagi konkurencyjnej). W teorii neoinstytucjonalnej poziom kontekstualny związany jest z izomorfizmem, opisywanym poprzez działania wymuszające, naśladow-cze i oddziaływanie o charakterze normatywnym. Wychodząc z paradygmatów dotyczących organizacji komercyjnych, związanych z teorią przedsiębiorczości, wskazuje się na następujące paradygmaty: innowacje, dostrzeganie okazji, kre-owanie biznesu i krekre-owanie wartości47.
T. Verstraete i A. Fayolle opisują model SE w postaci trzech zachodzących na siebie owali, z których każdy odpowiada za określony poziom: sutainable
entrepreneur (model S1), sustainable form (S2) i sutainable context (S3). Ich
analiza może wyjaśniać możliwości podejmowania decyzji w biznesie i reali-zacji modeli biznesu. Nakładanie się S1 i S2, prowadzi do tworzenia świado-mości wizjonerskiej; w tym przypadku przedsiębiorca jest na początku drogi do integracji sustainability na wszystkich poziomach organizacji. Nakładanie się S1 i S3, prowadzi do tworzenia świadomości charakteryzującej się dużym
46 K. Hockerts, Sustainability innovations, ecological and social entrepreneurship, and the
man-agement of the antagonistic assets, Difo–Druck, Bamberg (Germany) 2003.
47 T. Verstraete, A. Fayolle, Paradigmes et entrepreneuriat, „Revue de l’Entrepreneuriat” 2005, Vol. 4, 5, s. 33–52.
stopniem bezradności, co skutkuje niskim stopniem orientacji przedsiębior-czej, inercją i podejmowaniem w firmach jedynie pewnych działań o charak-terze naśladowczym. Świadomość sceptyczna i związane z nią zachowania o charakterze naśladowczym występuje przy nakładaniu się S2 i S3. Nakłada-nie się S1, S2 i S3 prowadzi do spełNakłada-nienia; tym przypadku obserwuje się, że za-łożenia związane z dobrowolną działalnością w obszarze sustainability są reali-zowane w praktyce biznesowej i mają charakter sformalizowany48.
Nawiązując do problematyki zrównoważonej przedsiębiorczości warto zwrócić uwagę na propozycję konstrukcji macierzy sustainability
entrepre-neurship. Na jednej osi zawarto priorytet (rangę) celów sustainability
(spo-łeczne, ekologiczne) zaś na drugiej – opis wyników (efektów) organizacji. Efekty społeczne mogą być tworzone poza rynkiem lub nie mieć jeszcze cha-rakteru rynkowego. Mogą się ujawnić początkowo w niszy rynkowej, aby później zaistnieć na masowym rynku i wpływać na społeczeństwo. Podkre-ślana jest znacząca rola instytucji, w tym politycznych (jako interesariuszy). Jako przykład podaje się rynek energii odnawialnej49.