Odpowiedzialność organizacji odnosi się nie tylko do organizacji komer-cyjnych, ale także niekomercyjnych. Wydaje się to zrozumiałe, bo organizacje te w większości przypadków są powoływane do realizacji celów społecznych. Nie ma jeszcze ogólnie zaakceptowanego modelu społecznej odpowiedzialno-ści dla organizacji niekomercyjnych. Warto zwrócić uwagę, że realizacja przez firmy społecznej odpowiedzialności wykracza poza ich zobowiązania prawne. Przedsiębiorstwa podejmują te działania w sposób dobrowolny. Równocześnie obserwuje się przenoszenie doświadczeń przedsiębiorstw (w tym w zakresie koncepcji i metod zarządzania) na grunt organizacji niekomercyjnych. Wska-zuje się na uniwersalizację koncepcji, modeli i metod zarządzania. Skutkiem tego jest ich transfer między organizacjami z różnych sektorów (prywatny, pu-bliczny, społeczny)253. W literaturze przedmiotu podnosi sie temat zarządza-nia publicznego. Zarządzanie publiczne dotyczy zarządzazarządza-nia organizacjami publicznymi (zarówno pojedynczymi, jak i państwem jako makrosystemem). W sensie rzeczowym odnosi się m.in. do gmin i urzędów gmin254. W ramach tych rozważań podkreśla się (w warunkach gospodarki rynkowej) m.in. wy-stępowanie wspólnych cech regionu i przedsiębiorstw. Podnoszone są kwestie zarządzania regionem (a nie tylko administrowanie nim bądź rozpatrywanie zarządzania rozwojem regionu), traktując go jako system, którym można
za-253 S. Kauf, Zarządzanie regionem w kreowaniu rozwoju społeczno-ekonomicznego, „Przegląd Organizacji” 2013, 2, s. 24–29.
254 B. Kożuch, Zarys rozwoju zarządzania publicznego, „Współczesne Zarządzanie” 2006, 3, s. 46–56.
rządzać. Region jest rozpatrywany jako część (systemu) państwa. Podobnie, jak ma to miejsce w przypadku przedsiębiorstw, rozpatruje się kwestie pod-niesienia efektywności administracji publicznej, co wynika z jej urynkowienia. Znajduje to odbicie w koncepcji New public management (nowe zarządzanie publiczne). Zwraca się w niej uwagę nie tylko na pomiar efektywności ekono-micznej organów samorządowych, ale kreuje się menadżera, funkcjonującego w administracji publicznej. Na interakcje między organizacjami dla poprawy efektów na rzecz beneficjentów, ale z ich udziałem i w oparciu o partnerstwo społeczne, zwraca uwagę New public governance. Podobnie, jak ma to miejsce we współczesnych poglądach dotyczących przedsiębiorstw, obie koncepcje za-kładają integrację z interesariuszami dla realizacji wspólnych działań255.
A. Frączkiewicz-Wronka podkreśla, że efektywność organizacji sektora publicznego powinna dotyczyć dwóch obszarów: ekonomicznego i społecz-nego, a w ocenie ich efektywności powinny być brane pod uwagę miary wy-nikające z dialogu z różnorodnymi interesariuszami256. Zwracam uwagę, że współczesne przedsiębiorstwa także rozpatrują miary w ujęciu nie tylko eko-nomicznym ale i społeczno-ekologicznym. Wskazuje się także na przejawy działań prospołecznych miast, np. jako element CSR traktuje się darmowy transport publiczny257. W literaturze przedmiotu zawarte są propozycje roz-szerzenia implementacji społecznej odpowiedzialności organizacji do orga-nizacji niekomercyjnych, np. sił zbrojnych258.
W przypadku sektora publicznego społeczna odpowiedzialność dotyczy zobowiązań podjętych w wyniku współistnienia społecznego. Podobnie, jak dla przedsiębiorstw przywołuje się koncepcję organizacji służącej otoczeniu, podkreśla się rolę interesariuszy oraz regulatorów i konieczność dostosowy-wania się organizacji259. Podkreślić jednak należy występowanie znacznych różnic kultur organizacji publicznych i prywatnych, co wiąże się z faktem, że uczestnicy tych organizacji posiadają inne wartości. Pociąga to za sobą trud-ności w zarządzaniu z uwzględnieniem społecznej odpowiedzialtrud-ności260.
255 S. Kauf, Zarządzanie regionem w kreowaniu rozwoju społeczno-ekonomicznego, „Przegląd Współczesne Organizacji” 2013, 2, s. 24–29.
256 A. Frączkiewicz-Wronka, Pomiar efektywności organizacji jako obszar konwergencji metod,
na-rzędzi i instrumentów zarządzania między sektorami biznesowym a publicznym, op. cit., s. 5–24.
257 A.E. Matuszczak, J.M. Myszak, Koncepcja CSR w transporcie publicznym – dobry zwyczaj,
konieczność czy przyszłość funkcjonowania miast?, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Huma-nitas. Zarządzanie” 2014, 1, s. 223–234.
258 P. Kocoń, Społeczna odpowiedzialność sił zbrojnych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Eko-nomicznego w Katowicach. Studia Ekonomiczne”, red. nauk. ks. G. Polok, 2011, s. 153–167.
259 A. Austen, K. Burda-Świerz, Społeczna odpowiedzialność – perspektywa administracji
pu-blicznej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach. Studia
Ekonomicz-ne”, red. ks. G. Polok, Katowice 2011, s.137–151.
260 A. Frączkiewicz-Wronka, Społeczna odpowiedzialność w interdyscyplinarnym kształceniu
menadżerów dla organizacji publicznych – diagnoza istniejących trendów, „Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach. Studia Ekonomiczne”, red. ks. G. Polok, Kato-wice 2011, s. 207–223.
Także w organizacjach niekomercyjnych obserwuje się m.in. tworzenie kodeksów etycznych bądź innych dokumentów obejmujących dobre prak-tyki związane z odpowiedzialnością społeczną. Problematykę społecznej odpowiedzialności należy rozpatrywać również w świetle urynkowienia organizacji (komercjalizacji lub prywatyzacji). Jako przykłady wskazuje się na działania w obszarach: mediów, szkolnictwa wyższego i służby zdrowia. Zaprezentowano je w tabeli 3.
Tabela 3. Działania organizacji odnośnie społecznej odpowiedzialności w różnych obszarach (sektorach).
Media Szkolnictwo wyższe Służba zdrowia
1. Media odpowiedzialne społecznie zwracają uwa-gę na treści: edukacyjne, dotyczące postaw obywa-telskich, proekologicznych, związanych z życiem ro-dzinnym, wykazując dba-łość o poprawność języka polskiego (jako wartość narodowa) oraz rzetelność relacjonowania wydarzeń kryzysowych. Dodatkowo: niepożądane jest występo-wanie treści agresywnych i reklamujących alkohol (K. Nowakowski, Społeczna…, 2009). 2. Media publiczne są bar-dziej odpowiedzialne spo-łecznie niż komercyjne (K. Nowakowski, Społeczna…, 2009).
1. Odpowiedzialność społeczna szkół wyższych: spełnianie oczekiwań spo-łecznych, przestrzeganie prawa, etyka postępowania, promowanie postaw obywatelskich i patriotycznych. Po-stawy prospołeczne dotyczą także: wspierania ważnych celów publicznych, dzielenie się wiedzą i doświadczeniem odnośnie kultury racjonalnego go-spodarowania zasobami naturalnymi i ochroną środowiska. Waga uczestnic-twa uczelni w aktywizacji zawodowej regionu i mikroregionu w którym funk-cjonuje szkoła wyższa
(T. Wawak, Jakość…, 2012).
2. Tradycyjnie: odpowiedzialność spo-łeczna uczelni wiąże się z jej podsta-wową działalnością pozostając w zgo-dzie z normami prawnymi i moral-nymi. Ujęcie nowoczesne: otwartość na zmiany i odpowiedzialność wobec interesariuszy
(M. Geryk, Społeczna…, 2010). 3. Zarządzający uczelniami: społeczna odpowiedzialność publicznych i niepu-blicznych szkół wyższych dotyczy odpo-wiedzialności samej uczelni oraz wiąże się z kształceniem społecznie odpowie-dzialnych absolwentów
(M. Geryk, Społeczna…, 2010). 4. Interesariusze krajowych szkół wyż-szych oczekują większego zaangażowa-nia od szkół publicznych finansowanych ze środków publicznych jako bardziej odpowiedzialnych społecznie; uczelnie są postrzegane jako instytucje zaufania publicznego.
Reprezentanci uczelni zagranicznych nie dostrzegają istotnych różnic w dzia-łaniach prospołecznych szkół komercyj-nych i publiczkomercyj-nych
(M. Geryk, Społeczna…, 2010).
1. Pracownicy organizacji publicznych i niepublicznych wskazują, że są one społecz-nie odpowiedzialne. Korzyścią główną z tych działań jest bu-dowa wizerunku i reputacji. (M. Wysocka, Społeczna…, 2012).
2. Publiczna służba zdrowia: responsywność (responsive-ness), związana z pojęciami: wrażliwość, reagowanie – przyp. A. Ch.; polityka com-pliance, oznaczająca zgodność działań organizacji z regułami prawnymi, ale także etycz-nymi i inetycz-nymi w podmiotach leczniczych; może służyć prze-ciwdziałaniu niepożądanym zjawiskom, jak np. korupcji czy konfliktom interesów. Odnosi się do działań zgodnych z re-gułami, których podstawą jest odpowiedzialność za podej-mowane decyzje
(M. Pasowicz (red.), Zarządzanie…, 2012). 3. Większą znajomość pro-blematyki CSR wykazywali pracownicy organizacji nie-publicznych. Wskazywano na następujące działania: dbałość o klienta, budowanie wizerun-ku, przestrzeganie prawa, bu-dowanie kultury, dbałość o pra-cowników, współpraca z kon-kurencją, ochrona środowiska, osiąganie zysku. Wyraźniej akcentowano szanse na długo-trwałe powodzenie i poprawę wyników ekonomicznych (M. Wysocka, Społeczna…, 2012).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Nowakowski, Społeczna odpowiedzialność
mediów w systemie gospodarki rynkowej, Warszawa 2009; T. Wawak, Jakość zarządzania w szkołach wyższych, Kraków 2012; M. Geryk, Społeczna odpowiedzialność uczelni w percepcji jej interesariuszy. Raport z badań, Warszawa 2010; M. Pasowicz (red.), Zarządzanie podmiotami leczniczymi, Kraków 2012; M. Wysocka, Społeczna odpowiedzialność organizacji ochrony zd-rowia, [w:] „Przedsiębiorczość i Zarządzanie”, t. XIII, Zeszyt 5 pt. Przekształcenia strukturalne i społeczne w ochronie zdrowia, red. R. Lewandowski i M. Kautsch, Łódź 2012, s. 303–316.
W przypadku mediów analizy odnoszą do następujących obserwacji i faktów:
– koncepcję (teorię) społecznej odpowiedzialności prasy (social
responsi-bility theory of the press) przyjęto już w latach czterdziestych ubiegłego
wie-ku (USA);
– media są elementem systemu społecznego, powinny respektować nor-my współżycia grupowego, z uwzględnieniem zaufania społecznego i prze-strzegania zasad etycznych; istnieje konieczność rzetelnego i uczciwego in-formowania obywateli;
– obserwuje się zastępowanie regulacyjnej roli instytucji państwowych przez samoregulacje; analizując normatywne aspekty teorii społecznej od-powiedzialności podkreśla się znaczenie dla funkcjonowania mediów in-stytucji społeczeństwa obywatelskiego służących interesowi publicznemu i wspierających rozwój społeczno-gospodarczy;
– interwencja władz publicznych w odniesieniu do mediów jest możliwa, gdy zagrożony jest ład społeczny261.
K. Nowakowski proponuje konstrukcję indeksu pomiaru odpowiedzial-ności społecznej opartego na odpowiedzi na pytania odnośnie działań me-diów w zakresie treści o charakterze edukacyjnym, postaw obywatelskich i postaw proekologicznych. Uwzględnia także konstrukcję indeksu braku odpowiedzialności społecznej opartego o pytania dotyczące przekazu me-dialnego zawierającego elementy agresji i reklam dotyczących alkoholu. Etyczny wymiar działań przejawia się w służbie interesowi publicznemu, co znajduje odbicie w promowaniu kampanii przeciwdziałających zjawiskom patologicznym, związanych z ochroną środowiska i przestrzeganiem praw obywatelskich. Zwraca się uwagę, że zaangażowanie społeczne mediów mo-że przebiegać (podobnie, jak to ma miejsce dla korporacji) od społecznego oporu (brak przestrzegania zasad etycznych), poprzez społeczny obowiązek (wynikający z ustawodawstwa, bez uwzględniania dodatkowych zasad ety-ki), społeczną reakcję (staranność i profesjonalizm z uwzględnieniem etyety-ki), aż do społecznego wkładu (rozwiązywanie problemów w skali lokalnej,
mo-261 K. Nowakowski, Społeczna odpowiedzialność mediów w systemie gospodarki rynkowej, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2009.
bilizowanie opinii społecznej wobec ewentualnych zmian społeczno-eko-nomicznych)262. A. Pabian zwraca uwagę na rolę proekologicznych i pro-społecznych mediów w kształtowaniu zachowań nabywców pozostających w zgodzie z zasadami rozwoju zrównoważonego, wskazując na rozwój kon-cepcji zrównoważonego marketingu (sustainable marketing)263.
W literaturze przedmiotu dyskutowana jest realizacja odpowiedzialności organizacji w procesach dydaktycznych szkół biznesu264. Zdaniem M. Ge-ryka, społeczna odpowiedzialność uczelni wiąże się z ich statutową działal-nością wykonywaną z należytą starandziałal-nością, rzeteldziałal-nością i zaangażowaniem oraz działaniami dodatkowymi na rzecz dzieci, osób niepełnosprawnych, dla ochrony zdrowia, sportu, kultury i sztuki, na rzecz zabytków, ochrony środowiska naturalnego, akcji charytatywnych dla własnych pracowników i rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Ponadto, wskazuje się na takie działania, jak m.in. kulturotwórcza rola uczelni w regionie, promowanie właściwych postaw, uniwersytety trzeciego wieku czy studenckie poradnie prowadzone przez studentów. Interesujące są wyniki badań odnośnie różnic oczekiwań interesariuszy szkół wyższych. Oczekują oni od uczelni działań wiążących się z ich specyfiką, a więc różniących się od tych, które realizują przedsiębiorstwa. Wskazuje się, że uczelnie powinny realizować działania edukacyjne skierowane nie tylko do studentów, ale także do szerokiego oto-czenia265. W ramach dyskusji o współpracy uczelni z biznesem wskazuje się, że jej beneficjentami są nie tylko przedsiębiorstwa, ale także instytucje aka-demickie, studenci i absolwenci. Podkreśla się, że absolwenci współpracują z macierzystymi uczelniami głównie na zasadzie wolontariatu. Zatrudnianie absolwentów przez firmy oznacza, że równocześnie realizowane są założe-nia społecznej odpowiedzialności biznesu266. W przypadku szkół wyższych należy brać pod uwagę przekształcenia typowe dla przedsiębiorstw: fuzje, przejęcia i powiązania sieciowe. Sprawą ważną jest oferta programów edu-kacyjnych. Zwraca się uwagę, że społeczna odpowiedzialność szkoły wyższej powinna uwzględniać warianty tych programów, dostosowane do oczekiwań studentów267, w tym w zakresie dotyczącym przedsiębiorczości do realizacji określonych celów edukacyjnych przy zróżnicowanej zawartości programów
262 K. Nowakowski, ibidem.
263 A. Pabian, Działalność promocyjna w koncepcji sustainability, op. cit., s. 12–17.
264 M. Fougère, N. Solitander, S. Young, Exploring and exposing values in management
edu-cation: problematizing final vocabularies in order to enhance moral imagination, „Journal of
Business Ethics” 2014, Vol. 120, 2, s. 175–187.
265 M. Geryk, Społeczna odpowiedzialność uczelni w percepcji jej interesariuszy. Raport z badań, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010.
266 P. Bryła, T. Jurczyk, T. Domański, Korzyści współpracy uczelni wyższych z otoczeniem
gospo-darczym – próba typologii, „Marketing i Rynek” 2013, 4, s. 14–19.
267 A. Chodyński, Legitymizacja szkoły wyższej jako organizacji odpowiedzialnej wobec
edukacyjnych, a mianowicie: „aby stać się przedsiębiorcą”, „aby stawać się przedsiębiorczym” oraz „aby zrozumieć przedsiębiorczość”268. Analizowane są modele zarządzania uczelnią. Propozycja UJ zawiera następujące elemen-ty składowe modelu (moduły): samorządność akademicką i menadżerską, procesy dydaktyczne, moduły zarządzania: kadrami, jakością, wiedzą, wła-snością intelektualną, ryzykiem, zasobami materialnymi, finansami oraz procesami badawczymi269. W propozycji tej w sposób wyraźny nie podnie-siono jednak aspektu odpowiedzialności szkół wyższych. Jako działania za-wierające elementy prospołeczne można uznać m.in. dokument pt. „Dobre praktyki w szkołach wyższych”; wśród celów uczelni wymienia się bowiem cele społeczne, podnoszona jest także kwestia odpowiedzialności szkół wyż-szych270. J. Bakonyi zwraca uwagę na rolę relacji uczelni z różnymi intere-sariuszami. Podkreśla, że programy studiów powinny być tworzone m.in. we współpracy z instytucjami otoczenia społeczno-gospodarczego. Ponadto, powinny zawierać wymagania społeczne oraz wymagania rynku pracy. Au-torka zwraca uwagę, że studenci i absolwenci powinni być przygotowani do aktywnego funkcjonowania w społeczeństwie271. Badania wśród studentów wskazują, że zdecydowana większość chciałaby pracować w organizacjach przestrzegających zasad społecznej odpowiedzialności biznesu272.
Odnosząc się do działań prospołecznych służby zdrowia warto zwró-cić uwagę, że w publicznej służbie zdrowia coraz częściej rozważa się, jak zaspokajać indywidualne potrzeby i oczekiwania pacjentów w oparciu o sygnały płynące z otoczenia. Jednak problematykę odpowiedzialności społecznej można także rozpatrywać w aspekcie urynkowieniem sekto-ra leczniczego. Ustawa o działalności leczniczej z 15 kwietnia 2011 roku wskazuje, że podmiotem gospodarczym może być przedsiębiorca, co wiąże się z wykonywaniem działalności gospodarczej, a także pojawia się pojęcie przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego. Przekształcenia związane z two-rzeniem spółek kapitałowych w służbie zdrowia powodują zainteresowanie tematyką misji i strategii, ładu korporacyjnego, zmian struktur organiza-cyjnych, czy stosowania dobrych praktyk w tym takich, które odnoszą się do społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (m.in. problem
dyskry-268 S. Pfeifer, D. Borozan, Fitting Kolb’s learning style theory to entrepreneurship learning aims
and contents, „International Journal of Business Research” 2011, Vol. 11, 2, s. 216–223.
269 Raport końcowy. Modele zarządzania uczelniami w Polsce (oprac. zespół pod kierunkiem M. du Valla), Uniwersytet Jagielloński, Centrum Badań nad Szkolnictwem Wyższym, Kraków 2011, s. 37.
270 Kodeks „Dobre praktyki w szkołach wyższych”, Wyd. Fundacja dla Uniwersytetu Jagielloń-skiego, Kraków 2007, s. 6.
271 J. Bakonyi, Doskonalenie jakości kształcenia szkoły wyższej jako organizacji uczącej się
w świetle wymogów Krajowych Ram Kwalifikacji, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły
Humani-tas. Zarządzanie”, red. M. Smolarek, 2012, 2, s. 199–206.
272 Ks. G. Polok, Rola wyższej szkoły ekonomicznej w propagowaniu wiedzy o społecznej
minacji, mobbing, czy molestowanie)273. Zwiększanie się udziału sektora prywatnego usług zdrowotnych w Polsce wiąże się główne z tzw. prywa-tyzacją założycielską, czyli tworzeniem niepublicznych jednostek. Jednak w przypadku szpitali dominuje proces prywatyzacji pośredniej (zbywanie akcji lub udziałów w spółkach, należących do Skarbu Państwa, powstałych poprzez komercjalizację) z udziałem podmiotów podległych jednostkom samorządu terytorialnego274.