Odpowiedzialność za przestępstwa

Analizą przepisów o odpowiedzialności za przestępstwa zajmiemy się w tej samej ko-lejności, jaką przyjęliśmy omawiając odpowiedzialność za wykroczenia, ale z pominięciem tych przepisów o wykroczeniach, które nie znajdują swoistej „kontynuacji” w przepisach o przestępstwach. Kierując się tym założeniem w analizie rozpatrzymy:

– kodeksowe przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia rzeczy, – kodeksowe przestępstwa przeciwko środowisku,

– przestępstwa z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Kodeksowe przestępstwa zniszczenia lub uszkodzenia rzeczy

Odpowiednikami art. 119 k.w. oraz art. 124 k.w. są przepisy art. 278 oraz art. 288 k.k., któ-re przytaczamy we fragmentach, któktó-re mogą mieć znaczenie dla ochrony drzew i krzewów poza lasami:

Kradzież Art. 278.

§ 1. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

(…)

§ 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

§ 4. Jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

(…).

Zniszczenie lub uszkodzenie Art. 288.

§ 1. Kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni niezdatną do użytku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

(…)

§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Możliwość sięgnięcia do zacytowanych przepisów dla ochrony drzew i krzewów poza lasami wynika z tych samych przesłanek, jakimi kierowaliśmy się przy analizie przepisów o wykroczeniach, a mianowicie:

– drzewa i krzewy są mieniem mającym swego właściciela i swoją wartość,

– drzewo lub krzew odłączone od nieruchomości staje się cudzą rzeczą ruchomą mo-gącą być przedmiotem kradzieży,

– drzewo lub krzew jako części składowe nieruchomości mogą być przedmiotem znisz-czenia lub uszkodzenia.

Różnica między wykroczeniami z art. 119 k.w. (kradzież) i art. 124 k.w. (zniszczenie lub uszkodzenie) a przestępstwami z art. 278 k.k. (kradzież) i art. 288 k.k. (zniszczenie lub uszko-dzenie) polega tylko na tym, że sprawca odpowiada za przestępstwo, jeżeli wartość skra-dzionego drzewa lub krzewu albo wysokość szkody zniszczonego lub uszkodzonego drzewa lub krzewu przekracza ¼ minimalnego wynagrodzenia (czyli w 2014 r. kwotę 420 zł), gdy-by bowiem nie przekraczała, czyn miałgdy-by charakter wykroczenia. Jeszcze raz podkreślamy, że miarodajne dla określenia wartości lub szkody są stawki opłat za drzewa i krzewy – to one bowiem wyrażają wartość przyrodniczą skradzionych, zniszczonych lub uszkodzonych drzew lub krzewów.

Kodeksowe przestępstwa przeciwko środowisku

Rozdział XXII k.k. „Przestępstwa przeciwko środowisku” zawiera kilka typizacji przydat-nych przy ściganiu zamachów na drzewa i krzewy. Są to regulacje następujące:

Art. 181. (…) § 2. Kto, wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną, niszczy albo uszkadza rośliny lub zwierzęta powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograni-czenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 3. Karze określonej w § 2 podlega także ten, kto niezależnie od miejsca czynu niszczy lub uszkadza rośliny lub zwierzęta pozostające pod ochrona gatunkową powodując istotną szkodę.

(…)

§ 5. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 2 lub 3 działa nieumyślnie, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.

Art. 187. § 1. Kto niszczy, poważnie uszkadza lub istotnie zmniejsza wartość przyrodniczą prawnie chronionego terenu lub obiektu, powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie,

podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności.

Spoglądając na przytoczone przepisy kodeksowe pod kątem ochrony drzew i krzewów zauważamy, że:

– niszczenie lub uszkadzanie drzew i krzewów może być przestępstwem z art. 181 § 2 i 5 k.k., jeżeli owe drzewa lub krzewy rosną na terenie objętym ochroną, tj. w par-ku narodowym, rezerwacie przyrody, parpar-ku krajobrazowym, obszarze chronionego krajobrazu, obszarze Natura 2000, użytku ekologicznym lub zespole przyrodniczo-krajobrazowym,

– niszczenie lub uszkadzanie drzew i krzewów może być przestępstwem z art. 181 § 3 i 5 k.k., jeżeli zostały one objęte ochroną gatunkową, bez względu na to, czy sprawca dopuszcza się takiego czynu na terenie objętym ochroną czy poza nim,

– zniszczenie, poważne uszkodzenie lub istotne zmniejszenie wartości przyrodniczej drzewa lub krzewu pomnikowego może być przestępstwem z art. 187 § 1 lub 2 k.k.;

takim samym przestępstwem może być usuwanie, niszczenie lub uszkadzanie drzew

i krzewów rosnących w obrębie obszarów lub obiektów chronionych, jeżeli skutki uzasadniają ocenę, iż doszło do zniszczenia, poważnego uszkodzenia lub istotnego zmniejszenia wartości przyrodniczej prawnie chronionego terenu lub obiektu.

We wszystkich wariantach ocena czynu jako przestępstwa zależy od tego, czy doszło do powstania istotnej szkody. Według zgodnej interpretacji komentatorów kodeksu karnego szkoda istotna nie jest szkodą „w wielkich rozmiarach” (przekraczającą 1 000 000 zł – art. 115

§ 6 i 7 k.k.) ani szkodą „znaczną” (przekraczającą 200 000 zł – art. 115 § 5 i 7 k.k.), lecz szkodą istotną pod względem przyrodniczym. W wymiarze finansowym szkoda może być nie-wyliczalna lub znikoma, ale jeżeli jest przyrodniczo istotna, to kwalifikacja prawna z art. 181

§ 2, 3 i 5 k.k. lub art. 187 § 1 i 2 k.k. staje się uzasadniona¹⁹⁰.

Podkreślić należy, że sprawcą tych przestępstw może być każdy, w tym również właściciel chronionego terenu lub obiektu. Podmiotowym warunkiem odpowiedzialności jest nie tylko umyślność (art. 181 § 2 i 3 k.k. oraz art. 187 § 1 k.k.), lecz także nieumyślność (art. 181 § 5 k.k. oraz art. 187 § 2 k.k.). Zauważyć trzeba, że „wykroczeniowe” odpowiedniki przestępstw wymagają umyślności, na co wprost wskazuje art. 127 ustawy o ochronie przyrody. Ale warunek umyślności dotyczy tylko takich zachowań, które nie pociągnęły za sobą istotnej przyrodniczo szkody. Jeżeli taka szkoda powstała, odpowiedzialność karną uzasadnia także nieumyślność.

Kończąc tę część rozważań należy dodać, że błędne byłoby zastosowanie konstrukcji zbiegu idealnego (art. 10 k.w.) wykroczenia z art. 127 ustawy o ochronie przyrody i prze-stępstwa z art. 181 lub 187 k.k. oparte na rozumowaniu typu: jeżeli sprawca umyślnie naru-sza zakaz niszczenia lub uszkadzania drzewa pomnikowego, to odpowiada za wykroczenie z art. 127 pkt 2 lit. a) ustawy o ochronie przyrody, a jeżeli następstwem była istotna szkoda przyrodnicza, to odpowiada także z art. 187 k.k. Nie może tak być, ponieważ wielość ocen zostanie wyłączona na podstawie jednej z fundamentalnych zasad wykładni prawa zwanej zasadą konsumpcji (lex consumens derogat legi comsumptae). Polega ona na tym, że jeżeli to, co miałoby być przedmiotem oceny jako wykroczenie, jest elementem przestępstwa, a zwłaszcza przyczyną skutku zabronionego przez prawo karne, to traci swój samoistny byt, zostaje objęte bez reszty znamionami przestępstwa i nie może być oceniane jako odrębne wykroczenie¹⁹¹. Naruszenie zakazu (art. 127 pkt 2 lit. a) ustawy o ochronie przyrody) jest przyczyną powstania istotnej szkody (art. 187 k.k.) i dlatego nie może być sankcjonowane odrębnie. Takie samo rozumowanie należy zastosować w odniesieniu do innych wariantów relacji między przepisami art. 127 ustawy o ochronie przyrody (a także art. 131 pkt 14 tej ustawy) a art. 181 § 2, 3 i 5 oraz art. 187 k.k.

Dla porządku dodajmy, że kary przewidziane w art. 181 i 187 k.k. nie są jedynymi sank-cjami, jakie mogą dotknąć sprawcę przestępstwa. Zgodnie z art. 47 i 48 k.k. w razie skazania sprawcy za przestępstwo przeciwko środowisku sąd może orzec nawiązkę w wysokości do 100 000 zł na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

190 Szczegółowo zob. m.in. W. Radecki, Przestępstwa przeciwko środowisku, [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red.

M. Filara, Warszawa 2012, s. 905 i 938.

191 A. Gubiński, W kwestii rozgraniczenia niektórych kategorii wykroczeń i przestępstw, PiP 1972, s. 2, s. 42.

Przestępstwa z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Najważniejszym przepisem karnym ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest art. 108 typizujący przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku w brzmieniu:

Art. 108. 1. Kto niszczy lub uszkadza zabytek,

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie,

podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

3. W razie skazania za przestępstwo określone w ust. 1 sąd orzeka, a w razie skazania za przestępstwo określone w ust. 2 sąd może orzec, nawiązkę na wskazany cel społeczny związa-ny z opieką nad zabytkami w wysokości od trzykrotnego do trzydziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia.

Wprawdzie w obowiązującym stanie prawnym pojedyncze drzewo lub krzew nie może być w sensie prawnym zabytkiem, ale drzewa i krzewy mogą być objęte ochroną jako parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, porośnięte drzewami cmentarze lub po prostu jako drzewa i krzewy rosnące na nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków. Przy takim założeniu usunięcie, zniszczenie lub uszkodzenie drzewa lub krzewu może być uszkodze-niem zabytku, a zatem wyczerpywać znamiona przestępstwa z art. 108 ustawy o zabytkach:

z ust. 1 w razie umyślności oraz z ust. 2 w razie nieumyślności.