Okres zaborów

Z tego okresu zasługują na wzmiankę dwa przykłady, po jednym z zaboru pruskiego i austriackiego. I tak:²⁴ obwieszczenie Fryderyka Wilhelma II z 22 września 1797 r. nakazywało sadzenie drzew wzdłuż dróg i przewidywało surowe kary dla niszczących drzewa. Rozporzą-dzenie Rządu Krajowego z 17 lutego 1856 r., obowiązujące na terenie całego krakowskiego okręgu administracyjnego, nakazywało z kolei sadzenie odpowiednich drzew wzdłuż goś-cińców rządowych

22 Szerzej w tej kwestii zob. W. Radecki, Zarys dziejów prawnej ochrony przyrody i środowiska w Polsce, Kraków 1990, s. 22 i n.

23 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, przedruk fotooffsetowy z wydania 1900–1903, Warszawa 1974, t. III, s. 68–70.

24 Za K. A. Worobcem, Wyjątkowy element krajobrazu: aleje przydrożne, [w:] Aleje przydrożne. Historia, znaczenie, za-grożenie, ochrona, pod red. K. A. Worobca i I. Liżewskiej, Kadzidłowo–Olsztyn 2009.

2. 3. Lata międzywojenne

Początki w przepisach o zabytkach

Jednym z pierwszych aktów prawnych pozwalających na objęcie ochroną niektórych elementów przyrodniczych był dekret Rady Regencyjnej z 31 października 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury (Dziennik Prawa Państwa Polskiego nr 16, poz. 36). Według niego za zabytki mogły być uznane: ogrody ozdobne, aleje cmentarne i przydrożne, sędzi-we i okazałe drzewa otaczające zamczyska, kościoły, kapliczki, figury cmentarne itp. Treść dekretu oznaczała włączenie się do tego nurtu, który szansy na ochronę przyrody upatrywał w rozszerzeniu przepisów o ochronie zabytków na obiekty przyrodnicze. Podobne rozwią-zanie pojawiło się również w kolejnym rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z 6 dnia marca 1928 r. o opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 29, poz. 265).

Niezwykle interesującym aktem prawnym było rozporządzenie Ministra Wyznań Religij-nych i Oświecenia Publicznego z dnia 15 września 1919 r. o ochronie zabytków przyrody (MP nr 208 z 16 września 1919 r.). Nakazywało ono otoczenie szczególną opieką m.in. sta-rego cisa nad Jasiołdą i innych okazów tego gatunku, modrzewi polskich, w szczególności w Górce Chełmowej pod Nową Słupią oraz innych okazów gatunku, limby w Tatrach, lipy Chodkiewicza w Rudawie (powiat nowogródzki) oraz wielu innych imiennie wskazanych drzew. W rozporządzeniu można dostrzec próbę połączenia ochrony gatunkowej (cis, limba) z ochroną pomnikową poprzez imienne wskazanie drzew, które takiej ochrony wymagały.

Zadrzewienia przydrożne

Jednym z ważniejszych aktów normatywnych w okresie międzywojennym, poświęconych w całości drzewom, było rozporządzenie Ministra Robót Publicznych z dnia 30 grudnia 1922 r. dotyczące sadzenia i utrzymywania drzew przydrożnych na drogach publicznych (Dz.U.

z 1923 r. nr 8, poz. 51), wydane na podstawie ustawy z 7 października 1921 r. o przepisach porządkowych na drogach publicznych (Dz.U. nr 89, poz. 656). Przepis art. 18 tej ustawy stanowił, iż wzdłuż wszystkich dróg publicznych: państwowych, wojewódzkich, powiato-wych i gminnych, wszędzie tam, gdzie warunki miejscowe na to pozwalają, należy sadzić i utrzymywać rzędy drzew – w miarę możliwości – owocowych lub żywopłoty. Sadzenie, utrzymywanie i użytkowanie drzew przydrożnych podlegało zarządom drogowym. Jeżeli zarządy drogowe nie wywiązywały się z tych zdań, wyższe instancje samorządowe lub woje-wódzkie mogły obsadzić drogi drzewami na koszt owych zarządów. Drzewa należało sadzić na koronie drogi lub za rowami, na pasach gruntu przynależnych do drogi lub nieupra-wianych przez właścicieli przydrożnych gruntów. Były to pasy o szerokości 75 cm (mierząc od zewnętrznego brzegu rowu lub stopy nasypu), ale tylko przy drogach państwowych, wojewódzkich i powiatowych. W odniesieniu do dróg gminnych ustawa pozwalała powia-towemu związkowi samorządowemu na zobowiązanie właścicieli gruntów przydrożnych do pozostawienia 75-centymetrowego pasa wolnego od uprawy. Jeżeli powiatowy związek samorządowy tego nie uczynił, obowiązek obsadzenia dróg za rowami przechodził na właś-cicieli gruntów przydrożnych, którzy posadzone drzewa utrzymywali i użytkowali.

Na podstawie wymienionego rozporządzenia wykonawczego z dnia 30 grudnia 1922 r., zarządy dróg publicznych, zarówno państwowe, jak i samorządowe, zostały zobowiązane do ułożenia szczegółowych programów stopniowego obsadzania drzewami dróg, które im pod-legały. Programy te były zatwierdzane przez władze nadzorcze zarządów samorządowych

lub przez okręgowe dyrekcje robót publicznych, jeśli program dotyczył dróg państwowych.

Organy te czuwały też nad realizacją programów, a zarządy dróg miały obowiązek przedsta-wiania im rocznych sprawozdań obsadzenia tym zakresie.

Zarządy drogowe zostały zobowiązane do porozumiewania się z przełożonymi szkół w celu zorganizowania uroczystości sadzenia drzew w okresie ich sadzenia („święto sadzenia drzew”) w tych szkołach, których włączenie do programu obsadzania dróg drzewami było możliwe ze względu na warunki miejscowe, i korzystne ze względu na popularyzację akcji obsadzania.

Przepis § 6 stanowił, że jeżeli przy drogach gminnych nie wyznaczono 75-centymetro-wego pasa wolnego od uprawy, to właściwy zarząd drogowy mógł ustalić w programie ich zadrzewienie, wówczas obowiązek przechodził na właścicieli gruntów przydrożnych, którzy byli zobligowani stosować się do wskazówek zarządu drogowego.

Specjalny przepis § 7 dotyczył usuwania drzew. Zarządy drogowe miały prawo we włas-nym zakresie działania zarządzić usunięcie tylko pojedynczych drzew: uschłych, uszkodzo-nych lub grożących bezpieczeństwu komunikacji drogowej. Natomiast usuwanie całych grup (alei) drzew przydrożnych mogło nastąpić tylko za pozwoleniem:

• Ministerstwa Robót Publicznych – w odniesieniu do dróg państwowych i wojewódz-kich,

• Związku samorządowego, a w przypadku jego braku – wojewody, w odniesieniu do dróg samorządowych.

Rozporządzenie w § 8 wyjaśniało, że uszkodzenia drzew przydrożnych, umyślne lub wy-nikające z niedbalstwa – jak np. wyrywanie sadzonek i palików, obdzieranie kory, ścinanie i łamanie gałęzi, strącanie lub zrywanie owoców przez osoby nieupoważnione – będzie kara-ne, zgodnie z przepisami rozdziału IV ustawy, grzywną (jej górna granica wynosiła wówczas 100 000 marek) lub aresztem do 2 miesięcy, Oprócz tego winni będą zobowiązani wynagro-dzić wyrządzona szkodę zarządowi drogowemu.

Ostatni § 10 rozporządzenia przewidywał, że w razie niewykonania przez zarządy dróg lub przez właścicieli przydrożnych gruntów (§ 6) obowiązków wynikających z rozporządze-nia, organy wojewódzkie powinny wszcząć odpowiednie dochodzenie i pociągnąć winnych opieszałego traktowania sprawy do odpowiedzialności dyscyplinarnej, natomiast w przy-padku samorządowych zarządów drogowych wyższe instancje związków samorządowych lub województwa mogły zastosować środki przymusu, jak np. poszerzyć budżet o odpo-wiednią kwotę na wykonanie niezbędnych robót lub zarządzić wykonanie tych robót na koszt opieszałego lub niedbałego zarządu drogowego.

Pierwsza ustawa o ochronie przyrody

W okresie międzywojennym ustawa o przepisach porządkowych na drogach publicznych i wskazane rozporządzenie wykonawcze były jedynymi przepisami obejmującymi ochroną drzewa i krzewy rosnące poza lasami. Zauważmy, że wydana 10 marca 1934 r. pierwsza polska ustawa o ochronie przyrody (Dz.U. nr 31, poz. 274), mająca charakter czysto konser-watorski, nie zawierała żadnych specjalnych przepisów poświęconych drzewom i krzewom, aczkolwiek mogły być one oczywiście objęte ochroną pomnikową, a rosnące w parkach narodowych i rezerwatach przyrody – korzystać z ochrony prawnej parków i rezerwatów.

Jak informował Władysław Szafer, w 1937 r. w inwentarzu Biura Państwowej Rady Ochro-ny Przyrody znajdowało się 35 parków, 105 alej i grup drzew, 3790 drzew, z czego ochroną

na podstawie przepisów o opiece nad zabytkami objęto 12 parków, 11 alej i grup drzew oraz 188 drzew²⁵.