Ogólna charakterystyka wykładu

Jak już wcześniej wspomniano, ks. Kułakowski na początku pracy dydaktycznej dzielił wykład teologii moralnej na trzy części: teologię moralną fundamentalną oraz dwie części teologii moralnej szczegółowej: „o cnotach” i „o sakramentach”. Z czasem ten podział zaczął ulegać pewnym modyfikacjom, zwłaszcza w zakresie teologii moralnej szczegółowej. Pierwsza jej część koncentrowała się na tematyce związanej z sakramentami81

, druga natomiast zajmowała się cnotami kardynalnymi.

W ramach teologii moralnej fundamentalnej ks. Kazimierz Kułakowski na wstępie omawiał jej definicję, metodę oraz źródła. Następnie analizował stosunek tego przedmiotu do innych dziedzin teologicznych i pozateologicznych. Co ciekawe, praktycznie nie zajmował się historią teologii moralnej. Preferował raczej samodzielne opracowanie tego zagadnienia przez studentów⁸². Pierwotnie w ramach teologii moralnej ogólnej przeprowadzał szczegółowe omówienie cnót teologalnych. Najważniejsze miejsce pośród nich przypisywał miłości z jej potrójnym odniesieniem:

79

Wykaz prac magisterskich i dyplomowych napisanych i obronionych pod kierunkiem ks. Kazimierza Kułakowskiego można znaleźć w: Hołodok. Seminarium naukowe. s. 184. Por. także: Ozorowski. Nauczanie teologii w Wilnie i Białymstoku s. 158.

80

Od 1975 r. Seminarium Duchowne w Białymstoku zostało dołączone do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego zyskując tym samym możliwość pozyskiwania przez alumnów magisteriów z teologii.

81

Omawiając sakrament chrztu, Profesor poruszał zagadnienie cnót teologalnych.

82

Przytaczał jedynie podział historii teologii moralnej na trzy okresy: patrystyczny, scholastyczny i nowożytny, zalecając następnie przeczytanie stosownych fragmentów z Etyki

138

do Boga, siebie samego i drugiego człowieka. Omawiając konkretną cnotę, Profesor prezentował najpierw wynikające z jej praktykowania obowiązki, a następnie wady jej przeciwne. W dalszej kolejności poruszał zagadnienia związane z cnotą nadziei i wiary⁸³.

W kolejnych latach pracy dydaktycznej ks. Kazimierz Kułakowski próbował połączyć aretologię z sakramentologią moralną. Jego wykład stopniowo zaczął ulegać pewnym modyfikacjom. Efektem podejmowanych prób było powiązanie cnót teologalnych z sakramentem chrztu. Zmieniono także kolejność ich omawiania. Wykład rozpoczynała refleksja nad wiarą przedstawianą jako fundament życia moralnego, następnie zajmowano się nadzieją i wreszcie miłością. W tych zmianach można zauważyć coraz wyraźniejsze oddziaływanie posoborowych reorientacji. Profesor odważniej zaczął odwoływać się do Pisma Świętego oraz do koncepcji personalistycznej. Wprowadzał także na podstawie dokumentów soborowych nowe definicje⁸⁴.

Nowsza wersja wykładów wprowadzała zmianę przy opracowaniu cnoty religijności. Sposób jej zdefiniowania został zaczerpnięty od Hueta, Urmanowicza, a także Olejnika. Początkowo ks. Kułakowski omawiał ją przed wykładem dotyczącym cnót kardynalnych, gdyż zaliczał ją do cnót pokrewnych cnoty sprawiedliwości. Z biegiem czasu, choć treść wykładu nie uległa znacznym przeobrażeniom, to zmieniła swoje miejsce w całej strukturze. Była odtąd omawiana po cnotach teologalnych w powiązaniu z sakramentem chrztu85.

Po omówieniu cnót teologalnych i cnoty religijności w powiązaniu z sakramentem chrztu, ks. Kazimierz Kułakowski dokonywał analizy pozostałych sakramentów. Kładł przy tym szczególny nacisk na sakrament pokuty. Podobnie jak we wspomnianych wcześniej przypadkach, także i ta część wykładu uległa istotnym zmianom. Profesor odszedł od akcentowania aspektów przedmiotowych w definiowaniu sakramentów, a zwrócił się w kierunku ujęcia bardziej personalistycznego. Bardzo pobieżnie traktował sakramentologię ogólną, argumentując taki stan rzeczy tym, iż materiał ten będzie wykładany w ramach

83

Por. Zadykowicz. Ksiądz Kazimierz Kułakowski s. 283.

84

Por. tamże s. 284.

85

139

teologii dogmatycznej. W duchu tomistycznym przypominał, że sakramenty mają być pomocą w osiągnięciu ostatecznego celu człowieka86.

Wprowadzenie do wykładu o sakramentach zostało poświęcone obowiązkom szafarza i przyjmującego konkretne sakramenty. Szczególny akcent ks. Kułakowski kładł na zobowiązania szafujących sakramentami, co wydaje się być zrozumiałe zważywszy na to, że przemawiał do przyszłych kapłanów. Zdecydowanie podkreślał znaczenie wiary i moralnej świętości kapłana, a zwłaszcza rozróżnienie pomiędzy ważnością a godziwością sprawowania sakramentów. W swoim wykładzie odnosił się także do uwagi oraz intencji podczas celebracji liturgicznych. Miłość i sprawiedliwość czynił źródłami obowiązku udzielania sakramentów, który także wyraźnie akcentował. Powinności przyjmujących praktycznie zamykały się w granicach przygotowania do przyjęcia sakramentu i ewentualnie samej celebracji. Z dzisiejszego punktu widzenia niewystarczająco został przedstawiony przez Profesora aspekt moralnych konsekwencji uczestniczenia w życiu sakramentalnym Kościoła, także pomimo tego, że w późniejszych latach został on nieznacznie rozwinięty. W tym kontekście omawiał sakramentalia i ich rolę w życiu moralnym chrześcijanina. Sprowadzał je raczej do roli środków pomocnych w przezwyciężaniu zła. Natomiast w dalszej części wykładu Profesor nie wracał już więcej do tego zagadnienia⁸⁷.

Wykład teologicznomoralny w zakresie sakramentologii ogólnej ks. Kazimierz Kułakowski rozpoczynał od chrztu. Omawiał w pierwszej kolejności czym jest ów sakrament, następnie sposób jego ustanowienia oraz skutki wynikające z przyjmowania go, jednakże nie wyprowadzał z nich obowiązków moralnych. W dalszej części podejmował szczegółowe rozważania nad materią i formą, obowiązkami szafarza oraz warunkami ze strony przyjmującego. Całość została zamknięta zreferowaniem obrzędów liturgicznych. Podobny układ treści miały zagadnienia związane z pozostałymi sakramentami. Ks. Kazimierz Kułakowski w dalszych latach, poza omówieniem istoty i roli danego sakramentu w życiu chrześcijańskim, omawiał także zobowiązania moralne. Pozwoliło to nieco złagodzić dość jurydyczne podejście do poruszanej kwestii, charakterystyczne dla pierwszych lat jego pracy naukowej⁸⁸.

86 Por. tamże s. 285. 87 Por. tamże s. 285-286. 88 Por. tamże s. 286-287.

140

Zdecydowanie najobszerniej ks. Kułakowski rozpatrywał sakrament pokuty. Zagadnienie to usystematyzował w trzech częściach: o istocie sakramentu, o podmiocie pokuty oraz o szafarzu. Daje się także zauważyć prawnicze podejście Profesora do omawianej kwestii, uwidocznione między innymi w częstym odwoływaniu się do Katechizmu Rzymskiego, Kodeksu Prawa Kanonicznego, a także w określaniu tego sakramentu jako „trybunału ustanowionego przez Chrystusa dla odpuszczenia grzechów”. Zgodnie z przyjętym w tamtym czasie sposobem nauczania wyliczał najpierw pięć warunków sakramentu pokuty, jednocześnie szczegółowo wyjaśniając każdy z nich. Podobnie w części poświęconej szafarzowi sakramentu pokuty można zauważyć dominację zagadnień stricte jurydycznych, dotyczących władzy wynikającej ze święceń i jurysdykcji. Poza tym autor omawiał jeszcze obowiązki spowiednika, kategorie penitentów, a ponadto poruszał temat nadużyć przy sprawowaniu sakramentu, zwłaszcza solicytacji i rozgrzeszania wspólnika w grzechu przeciwko szóstemu przykazaniu⁸⁹.

W pierwszym okresie nauczania ks. Kazimierz Kułakowski sakramentologię moralną zamykał wykładem dotyczącym sakramentu małżeństwa. Składały się nań kwestie związane z naturą i okolicznościami aktu małżeńskiego, ujmowanego w kategorii obowiązku. W następnych latach zagadnienie to Profesor poruszał w ramach omawiania cnoty umiarkowania, a częściowo w ramach spowiednictwa. Niestety, z dzisiejszej perspektywy należy stwierdzić, iż brakowało w nim stosownych odniesień do miłości małżeńskiej i ludzkiej płciowości⁹⁰.

„Posoborowa” wersja wykładu ks. Kułakowskiego, po sakramentologii moralnej poruszała zagadnienie cnót kardynalnych, pierwotnie omawianych w pierwszej części teologii moralnej szczegółowej. Pierwszą z omawianych cnót była cnota roztropności, jako najważniejsza. Na ten wykład składało się omówienie jej istoty, zadań oraz wad jej przeciwnych. Dodatkowo Profesor prezentował środki potrzebne w wychowaniu do cnoty roztropności. Najwięcej miejsca ks. Kułakowski poświęcił cnocie sprawiedliwości. Określał ją jako kierującą stosunkami

89

Por. tamże s. 287-288.

90

141

międzyludzkimi. W pierwszym rzędzie prezentował jej tradycyjną definicję91, a następnie wykazywał różnice zachodzące pomiędzy nią a miłością, nie podejmując jednak przy tym problemu ich zależności. Prócz tego poruszał zagadnienie etyki własności, „gatunków” i „składników” cnoty sprawiedliwości, a w dalszej kolejności przytaczał cnoty jej pokrewne oraz wyliczał wady, wraz ze szczególną uwagą zwróconą na grzechy przeciw własności. W wykładzie ks. Profesora nie zabrakło omówienia wykroczeń przeciwko cnocie sprawiedliwości. Poruszał zagadnienie grzechów w zakresie dóbr witalnych dokonanych na własnym ciele oraz na ciele bliźniego. Ta część zawierała ponadto zagadnienia poświęcone karze śmierci, zabójstwu niesprawiedliwego napastnika, wojnie, a nawet aborcji. Zakres zagadnień poruszanych przez ks. Kazimierza Kułakowskiego przy omawianiu cnoty sprawiedliwości był dość szeroki. Poza wspomnianymi obszarami dociekań obejmował takie treści jak: cudzołóstwo, prawdomówność, wykroczenia dokonane słowami, kłamstwo, obowiązek dochowania tajemnicy, kwestia honoru, a także wykroczenia przeciwko dobrom zewnętrznym osoby. Natomiast w ramach cnót pokrewnych cnocie sprawiedliwości omawiał pietyzm, szacunek i posłuszeństwo, wdzięczność, uprzejmość, humanitaryzm, karzącą żarliwość⁹².

Materiał poświęcony męstwu i umiarkowaniu jest znacznie skromniejszy w porównaniu z tym, dotyczącym sprawiedliwości. Omawiano w nim istotę męstwa i jego aktów, którą dopełniły treści poruszające kwestię wielkoduszności i wspaniałomyślności, cierpliwości i wytrwałości. Oczywiście, znalazło się także miejsce na zrelacjonowanie wykroczeń przeciwko cnocie męstwa. Wykład opisujący cnotę umiarkowania wprawdzie zachował tradycyjny układ: (istota, przedmiot oraz podmiot), ale został on dopełniony analizą cnoty wstrzemięźliwości, postu i – co ciekawe – pewnymi elementami etyki małżeńskiej i seksualnej, powiązanymi przez Autora właśnie ze wstrzemięźliwością. Wydaje się, że mankamentem takiego umieszczenia treści jest przedstawienie czystości jedynie w jej negatywnym wymiarze⁹³.

91

Sprawiedliwość jest to cnota moralna udoskonalająca wolę w oddaniu każdemu tego, co jest jego ścisłym prawem, dokładnie według miary uprawnienia. Por. K. Kułakowski. Teologia moralna

szczegółowa. Cnota sprawiedliwości (rps) s. 104. 92

Por. Zadykowicz. Ksiądz Kazimierz Kułakowski s. 289-290.

93

142

Wśród materiałów pozostałych po ks. Kazimierzu Kułakowskim można znaleźć między innymi programy egzaminów wikariuszowskich. Pozwalają one przeanalizować działalność dydaktyczną ks. Profesora, której nie ograniczał jedynie do murów Seminarium. Z zachowanych dokumentów można wywnioskować, iż wykład z teologii moralnej na trzyletnich studiach dla prezbiterów został opracowany wedle konkretnego schematu. Podczas nauki na pierwszym roku rozważano w pierwszej kolejności kwestie celu ostatecznego człowieka i czynu ludzkiego. Następnie omawiano zagadnienie prawa, sumienia oraz grzechów w ogólności. Kolejnym etapem były zajęcia poruszające tematykę cnót w ogólności, a następnie Profesor przechodził do omówienia cnót teologalnych, kończąc roczny kurs wykładami o cnocie roztropności i wadach jej przeciwnych94

. Drugi rok zajęć poświęcony został wykładom o cnotach sprawiedliwości, męstwa i umiarkowania, wraz z wadami im przeciwnymi. Z kolei trzeci, studiował zagadnienia sakramentów: chrztu, bierzmowania, pokuty i ostatniego namaszczenia⁹⁵. Należy zatem wyciągnąć wniosek, że ks. Kułakowski także poza seminaryjną salą wykładową trzymał się przyjętego wcześniej schematu, opartego raczej na aretologicznym układzie treści.

Profesor teologii moralnej ks. Kazimierz Kułakowski, poza wspomnianą aktywnością, udzielał się także na wielu płaszczyznach związanych z działalnością pozanaukową i pozadydaktyczną. Jako moralista przygotował na zlecenie białostockiej Kurii opracowania dotyczące spowiedzi małżonków, wychowania do małżeństwa i życia rodzinnego, a nawet vademecum dla kapłanów informujące o naturalnej metodzie regulacji poczęć. Wygłosił również referat, w którym poruszył kwestię relacji kościołów chrześcijańskich wobec problemu regulacji urodzeń. Zajął się także oceną celibatu z pozycji moralności katolickiej oraz przygotowaniem referatów i dokumentów duszpasterskich z zakresu spowiednictwa. W tym miejscu należy dla właściwego porządku o tym jedynie wspomnieć. Zostanie to bardziej szczegółowo omówione w dalszej części pracy.

Oceniając z perspektywy minionych lat działalność naukową ks. Kułakowskiego, należy stwierdzić, że był on raczej dydaktykiem, aniżeli naukowcem. Jego publikacje w większości miały charakter popularny czy duszpasterski, rzadziej

94

Por. K. Kułakowski. Program egzaminów wikariuszowskich - 1964 r. Rok I (mps) s. 1.

95

143

popularno-naukowy. Wydaje się zatem, że Profesor przywiązywał szczególną uwagę do należytego przygotowania przyszłych spowiedników i szafarzy sakramentów. Refleksja teologicznomoralna służyła mu raczej ku temu, by wydobywając ze skarbca Objawienia treści normujące praktyczne życie chrześcijanina, wskazać Chrystusa tym, do których jako kapłan był posłany; tę Prawdę, którą należy najpierw umieć rozpoznać w świetle wiary, po to, by ją następnie jasno określić i ukazać ludziom⁹⁶.