Stan polskiej teologii moralnej przed Vaticanum II

Niemniej jednak dzieło Tillmanna można uznać za twórczość najwyższej klasy, która jednocześnie stała się inspiracją dla następnych pokoleń teologów.

W czasie bezpośrednio poprzedzającym Sobór Watykański II powstał podręcznik autorstwa niemieckiego redemptorysty Bernarda Häringa Prawo Chrystusa⁴⁰. Swoboda i płynność języka powodują, że dzieło to stało się niezwykle popularne. Dla Häringa nauka moralna była połączeniem dogmatyki i teologii moralnej oraz teologii moralnej z życiem. Autor w swoim wykładzie zaakcentował ideę Królestwa Bożego, które realizuje się przez miłość i w niej samej. Charakterystyczne jest też wprowadzenie rysu sakramentalnego jako syntezy teologicznomoralnej oraz idei odpowiedzialności i wolności. Niewątpliwie wpływ niemieckiego teologa na rozwój teologii moralnej był znaczny, a jego działalność, także jako soborowego eksperta, podprowadzała ku wydarzeniu Vaticanum II41.

Po zarysowaniu historycznego tła przemian, które dokonały się w teologii moralnej należałoby poświęcić większą uwagę kondycji tej dyscypliny na gruncie polskim. Jest to kluczowe z puntu widzenia tematu pracy. Dotyczy bowiem bezpośredniego wpływu na życie i twórczość księdza Kazimierza Kułakowskiego oraz pozwoli szerzej ukazać źródła, a także historyczny kontekst, w którym przyszło mu wzrastać jako teologowi moraliście.

1.2. Stan polskiej teologii moralnej przed Vaticanum II

Polska teologia moralna dzieliła losy tej, która była uprawiana na gruncie europejskim. W związku z tym, pozostawała pod jej wpływem. Znaczący rozwój studiów teologicznych w Polsce zaczął się wraz z momentem utworzenia na przełomie XIV i XV w. wydziału teologicznego Akademii Krakowskiej. Wcześniej myśl teologicznomoralna pojawiała się w kazaniach oraz życiorysach pierwszych polskich

39

Por. Olejnik. Dar. Wezwanie. Odpowiedź s. 108-109. 40

B. Häring. Das Gesetz Christi. Moraltheologie. Freiburg i Br.: Wesel 1954. 41

51

świętych. Dlatego z powstaniem uczelni jest ściśle związany wzrost jakości uprawianej tam myśli. Już w XV w. zaczęli tworzyć Paweł z Worczyna⁴², Jakub z Paradyża43

, Benedykt Hesse⁴⁴, Stanisław ze Skarbimierza⁴⁵ czy rektor Akademii Krakowskiej Paweł Włodkowic⁴⁶.

Wiek XVI to czas zarysowującego się coraz silniej wpływu Reformacji, który także w Polsce przebiegając dwutorowo spowodował z jednej strony ożywienie refleksji teologicznej, a z drugiej polemikę z coraz liczniej pojawiającymi się propagatorami nauki Lutra. Prym w kontestowaniu protestanckich teorii wiedli Stanisław Hozjusz i Andrzej Frycz Modrzewski, których dzieła napisane w języku łacińskim znalazły szerokie uznanie wśród wielu ludzi tamtej epoki47. Rozkwit refleksji teologicznomoralnej znalazł swoją kontynuację w kolejnym stuleciu i został ściśle związany z dynamicznym rozwojem nauki, między innymi w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej, a także w seminariach duchownych powstałych po Soborze Trydenckim. Na to ożywienie niewątpliwie wpłynął fakt otwarcia się na nurty i refleksje teologicznomoralne uprawiane na Zachodzie Europy. Mimo tego związku polska nauka charakteryzowała się dużą oryginalnością i dojrzałością, była silnie

42

Paweł z Worczyna (ok. 1383-ok. 1430) – filozof i teolog; wykładowca na uniwersytecie w Lipsku i w Akademii Krakowskiej; komentator pism Arystotelesa, autor m.in. komentarza do Etyki

nikomachejskiej; od 1427 dziekan kolegiaty św. Floriana. Por. W. Partyka. Paweł z Worczyna. W: Encyklopedia katolicka T. 15 kol. 141.

43

Jakub z Pardyża (ok. 1380-1464) – cysters, teolog i kaznodzieja. Był profesorem Akademii Krakowskiej, w zakresie myśli teologicznomoralnej opierał się głównie na św. Tomaszu. Uczestnik soboru w Bazylei 1442-1443. Zmarł w klasztorze kartuzów w Erfurcie. Por. A. Winiarczyk. Jakub z

Paradyża. W: Encyklopedia Katolicka T. 7 kol. 723-725.

44

Benedykt Hesse – najwybitniejszy średniowieczny filozof i teolog polski, ur. ok. 1389 w Krakowie, zm. przed 12 XI 1456. Rektor Uniwersytetu Krakowskiego, nauczyciel Jakuba z Paradyża oraz św. Jana Kantego. Zwolennik nominalizmu, logik. Autor komentarza do Ewangelii św. Mateusza, w którym porusza wiele zagadnień związanych z moralnością. Por. J. Sołtykowicz. O stanie Akademii

Krakowskiey: od założenia jey w roku 1347, aż do teraźnieyszego czasu, krótki wykład historyczny.

Kraków 1810 s. 210-214. 45

Stanisław ze Skarbimierza (ok. 1365-1431) – teolog, prawnik, profesor i rektor Uniwersytetu Krakowskiego. Wraz z Pawłem Włodkowicem uważany za twórcę polskiej szkoły prawa międzynarodowego. Był cenionym kaznodzieją, jest autorem łacińskiego kazania De bellis

iustis. Zmarł podczas odprawiania Mszy św., jest pochowany na Wawelu. Por. R. Skrzyniarz. Stanisław ze Skarbimierza. W: Encyklopedia katolicka. T. 18 kol. 800-801.

46

Paweł Włodkowic (ok. 1370-1435/36) – prezbiter, uczony, prawnik, pisarz religijny i polityczny, rektor Akademii Krakowskiej, obrońca interesów Polski w sporach z Krzyżakami. Autor słynnego Traktatu o władzy papieża i cesarza w odniesieniu do niewierzących (pogan) wywiera nim wpływ na współczesnych będąc obrońcą wolności sumienia. Por. P. Janowski. Włodkowic Paweł. W:

Encyklopedia katolicka. T. 20 kol. 805.

47

52

związana z ówczesnymi potrzebami kraju. W tym okresie tworzyli między innymi dominikanie: Mikołaj z Mościsk⁴⁸, Ferdynand Ohm-Januszowski⁴⁹, Adam z Opatowa⁵⁰ czy Samuel z Lublina⁵¹, oraz jezuici: Wojciech Tylkowski⁵² i Tomasz Młodzianowski53. Znaczący wkład w tamtym okresie wniósł Szymon Stanisław Makowski⁵⁴, twórca dwóch znaczących prac Komentarza do Sumy teologicznej św. Tomasza oraz Wykładu Dekalogu⁵⁵. Drugie wymienione dzieło miało charakter wyłącznie teologicznomoralny, w którym autor wyjaśniając przykazania Boże ukazał jednocześnie moralność chrześcijanina, nie bojąc się odwoływać w argumentacji do Pisma Świętego i Ojców Kościoła⁵⁶.

48

Mikołaj z Mościsk (1559-1632) – dominikanin, regens w Studium Krakowskim. Autor

Elementarzyka ćwiczenia duchowego (Kraków 1626), Infirmeria chrześcijańska (Kraków 1624) oraz Akademia pobożności z przydatkiem, nie tylko zakonnym osobom do doskonałości potrzebna ale i świeckim do zbawienia bardzo przygodna (Kraków 1628). Por. J. Popławski. Mikołaj z Mościsk. W: Encyklopedia katolicka. T. 12 kol. 1010-1011. Por. także: Greniuk. Teologia moralna s. 109-115.

49

Ferdynand Ohm Januszowski (1639-1712) – dominikanin, teolog, wykładowca w Studium Generalnym w Krakowie. Wydawca uzupełnionego dzieła Mikołaja z Mościsk, w którym zamieszcza swój tekst „O małżeństwie”. Dzieło nosi tytuł Teologia moralna. Por. F. Greniuk, S. Janeczek.

Januszowski-Ohm. W: Encyklopedia katolicka. T. 7 kol. 1006-1007. Por. także: Greniuk. Teologia moralna s. 131-138.

50

Adam z Opatowa (1570-1647) – magister Akademii Krakowskiej i dziekan Wydziału Filozofii. Rektor kolegiaty p.w. św. Anny, prawnik i teolog. Autor Traktatu o sakramentach;

Traktatów teologicznych. Próbuje dokonać syntezy zagadnień teologicznomoralnych w oparciu o Sumę teologiczną św. Tomasza. Por. A. F. Dziuba. Stan badań nad polską teologią moralną XVII w.

STV 17:1979 nr 2 s. 283-285. Por. także: Greniuk. Teologia moralna s. 120-131. 51

Samuel z Lublina (+ ok. 1642) – dominikanin, autor łacińskiego dwutomowego dzieła Mała

suma kazusów oraz Monitoria. Por. C. J. Wichrowicz. Samuel z Lublina. W: Encyklopedia katolicka.

T. 17 kol. 999. Por. także: Greniuk. Teologia moralna s. 115-120. 52

Wojciech Tylkowski (1625-1695) – jezuita, twórca prac o tematyce moralnej Powinności

chrześcijańskie, O sztuce świętości czyli solidnych cnotach. Por. J. Figiel. Tylkowski Wojciech. W: Encyklopedia katolicka. T. 19 kol. 1219.

53

Tomasz Młodzianowski (1622-1686) – jezuita, twórca traktatów pisanych w stylu scholastycznym: O wierze, nadziei i miłości oraz O prawie i sprawiedliwości. Por. P. Janowski.

Młodzianowski Tomasz. W: Encyklopedia katolicka. T. 12 kol. 1391. Por. także: Greniuk. Teologia moralna s. 145-151.

54

Szymon Stanisław Makowski (1612-1683) – teolog moralista, wykładowca, kaznodzieja, pedagog i opiekun młodzieży. Włączył do wykładu z teologii cały system cnót moralnych, a w rozwiązywaniu konkretnych przypadków kierował się zasadą probabilizmu. Jest też autorem dogmatyki napisanej wg schematu Summy teologicznej Tomasza z Akwinu. Por. E. Kasjaniuk.

Makowski Szymon Stanisław. W: Encyklopedia katolicka. T. 11 kol. 885-886. Por. także: Por. także:

Greniuk. Teologia moralna s. 138-145. 55

Por. Kasjaniuk. Makowski Szymon Stanisław kol. 886. 56

Por. Olejnik. Dar. Wezwanie. Odpowiedź s. 114-120. Więcej na temat twórców w XVI - XVII w.. Por. także: Dziuba. Stan badań nad polską teologią moralną s. 280-289; W. Wicher.

53

Osiemnastowieczna teologia moralna przeżyła obniżenie swojego poziomu. To doświadczenie dotykało także tę studiowaną w Polsce. Konsekwencją zaistniałej sytuacji było osłabnie poziomu nauczania teologii na uczelniach wyższych w Krakowie, Wilnie czy Lwowie. Ponadto pogorszył się kontakt z zachodnią myślą naukową, zaczynają dominować łacińskie podręczniki, a okres ten charakteryzują: kazuistyka, legalizm oraz profesjonalne podejście⁵⁷. Równolegle do opisanych zdarzeń pojawił się w tym czasie nurt powrotu do źródeł, który został zapoczątkowany przez benedyktyna Stefana Rautenstraucha⁵⁸. Mimo to, ówczesne podręczniki cechowała oderwana od życia spekulacja, pozbawienie ascetyczno-mistycznego elementu, zanik wymiaru wspólnotowego oraz brak głębszej teologicznej wizji grzechu. Wśród teologów moralistów w osiemnastym stuleciu rozpowszechniały się podręczniki autorstwa Franciszka Przyłęckiego, Jakuba Bartolda, Gudentego Wałęckiego, a także Józefa Narolskiego59.

Kolejny wiek przyniósł Polsce bolesne doświadczenie narodowej niewoli pod trzema zaborami. Jej skutkiem był między innymi podział społeczeństwa oraz narzucanie obcych ideowo form myślenia. Z kolei teologia moralna nie znalazła w tym czasie korzystnych warunków do wzrostu. Uczelnie niejednokrotnie inwigilowano. Obce władze narzucały własne podręczniki, a szczególnie intensywnie dokonywało się to na terenach okupowanych przez Austriaków, będących pod wpływem józefinizmu. W zaborze austriackim obowiązywały podręczniki Reybergera, Stapfa, Pollaschka i Colleta, a w jezuickich domach Medulla Busenbauma⁶⁰. Mimo trudnej sytuacji polscy teologowie podejmowali próby stworzenia własnych podręczników.

Znaczący wkład w tym względzie miało środowisko lazarystów i reprezentujący je kapłani, Andrzej Pohl oraz Antoni Putiatycki, którzy co prawda wydali podręczniki wzorowane na dziele Colleta, ale cechowała je szczególna oryginalność. Pierwszy z nich był wizytatorem litewskiej prowincji misjonarzy. Przerobił podręcznik Colleta nadając mu formę pytań i odpowiedzi, a jednocześnie w oparciu o ten schemat wykładał najważniejsze treści moralności chrześcijańskiej. Pohl

57

Por. Olejnik. Dar. Wezwanie. Odpowiedź 1988 s. 121. 58

Por. Pryszmont. Z historii teologii moralnej s. 15. 59

Por. A. Młotek. Specyficzne rysy polskiej teologii moralnej. CS 20:1990 s. 210. 60

Por. Olejnik. Dar. Wezwanie. Odpowiedź s. 125. Por. także: Greniuk. Teologia moralna s. 178-190.

54

wydał także Katechizm moralny z rozbudowaną częścią mówiącą o sakramentach – szczególnie o sakramencie pokuty. Natomiast Antoni Putiatycki był profesorem teologii moralnej w seminariach duchownych w Płocku, Poznaniu, Włocławku i Lublinie. Był on autorem dwutomowego dzieła zatytułowanego Teologia moralna napisana na użytek duchowieństwa diecezjalnego61, w którego układzie uprzywilejowane miejsce zajmuje sakramentologia oparta na normach prawa kościelnego. Równolegle ksiądz Jan Kanty Chodani, profesor Uniwersytetu w Wilnie, dla użytku studentów teologii przełożył w tym czasie austriacki podręcznik Reybergera. Spośród ówczesnych moralistów warto jeszcze wspomnieć księdza Szymona Sobiecha, wieloletniego rektora seminarium wrocławskiego. Opowiadał się on za odejściem od używania „oświeconych” podręczników i postulował wprowadzenie nowszych, zgodnych z Tradycją Kościoła. Jednym z nich był łaciński podręcznik Skrót teologii moralnej62, który pozostawał w użyciu jeszcze przez dłuższy czas.

Druga połowa XIX w. to początek procesu stopniowego odchodzenia od podręczników naznaczonych rygoryzmem i probabilizmem na rzecz napisanych w duchu alfonsjańskim, które idąc za ideą swojego autora, opowiadały się za ekwiprobabilizmem jako systemem moralnym⁶³. W Polsce dzieł samego św. Alfonsa praktycznie nie używano. Były jedynie zalecane jako lektura dodatkowa⁶⁴. Dlatego też podstawą nauczania teologii moralnej stały się dwa podręczniki autorów reprezentujących kierunek nazywany alfonsjanizmem: Zarys teologii moralnej J. P. Gury’ego, a także Teologia moralna według nauki św. Alfonsa de Liguori J. Aertnysa⁶⁵. Recepcja myśli św. Alfonsa Liguoriego spowodowała pozytywne i duszpasterskie zorientowanie wykładu teologicznomoralnego. Natomiast do ujemnych cech zalicza się nastawienie teologii moralnej głównie na przygotowanie kapłanów do

61

Theologia moralis in usum cleri dioecesani conscripta auctore. Warszawa 1857. 62

Compendium theologie moralis in usum confessariorum et examinandorum. Wrocław 1798; wznowienia: 1806, 1824, 1839. Por. S. Książek. Wykształcenie kanonistyczne duchowieństwa

archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej w latach 1835-1873. „Prawo Kanoniczne: kwartalnik

prawno-historyczny” 24:1981 nr 3-4 s. 176. Por. także: Młotek. Specyficzne rysy s. 211. 63

Por. F. Marcinek. Św. Alfons i probabilizm. PT 8:1927 s. 181-188. 64

Por. Greniuk. Katolicka teologia moralna s. 77. 65

Ponadto polska teologia moralna kształtowała się pod wpływem dzieł E. Müllera, H. Noldina, A. Lehmkula, którzy reprezentowali kierunek alfonsjanizmu. Por. Kopciński. Polska teologia

55

sprawowania sakramentu pokuty z brakującym ukierunkowaniem na formację całego Ludu Bożego⁶⁶.

Rok 1880 przyniósł nowy oddech dla nauk teologicznych uprawianych w Polsce. Było to spowodowane powrotami z emigracji, wzrostem poziomu edukacji w seminariach duchownych oraz powstawaniem nowych polskich periodyków, na łamach których kwitnie twórczość pisarska poruszająca między innymi tematykę teologicznomoralną67. Dążenie do odnowy polskiej teologii moralnej zakładało także zmianę metody jej uprawiania. Chodziło o zakorzenienie jej w Objawieniu. Służyć temu miało zastosowanie w metodologii podejścia spekulatywnego przed pozytywnym. Zarzucano moralistom uprawianie teologii skoncentrowanej na grzechu. Postulowano, że należy wyraźniej zaakcentować cel ostateczny życia człowieka, dowartościować wykład o cnotach, o istocie życia chrześcijańskiego68.

Wskazywano także na braki ówczesnej teologii moralnej. Oparcie jej na metodzie prawnej powodowało, że traciła swój naukowy charakter. Niewystarczająco akcentowano centralną rolę Chrystusa jako wzoru i centrum moralności chrześcijańskiej. Ponadto cechował ją negatywizm moralny wynikający z przeakcentowania kwestii grzechu, który w połączeniu z minimalizmem prowadził do jednostronności odnoszącej się tylko do wycinka życia moralnego człowieka. Ostatnim brakiem zauważanym w tamtym okresie było pomijanie tematyki społecznej69

. Za godne uwagi zagadnienie, obok tematu mistycznego i ascetycznego życia, uważano wychowanie chrześcijańskie. Nie chodziło o to, by traktować je jako oddzielny omawiany dział, lecz jako ogólne założenie metodologiczne i w jego świetle rozpatrywać wszelkie problemy moralne70. Zdaniem o. Jacka Woronieckiego, słusznym zdaje się być przyjęcie metody spekulatywnej w wykładzie

66

Por. Kopciński. Polska teologia moralna s. 52. 67

Powstają takie czasopisma jak: w Poznaniu „Przegląd Kościelny”, „Przegląd Powszechny”, „Gazeta Kościelna”, por. S. Smoleński. Wkład polskiej myśli teologicznej w odnowę katolickiej

teologii moralnej w latach 1880-1939. STV 8:1970 nr 2 s. 291.

68

Por. Kopciński. Polska teologia moralna s. 122-124. 69

Por. S. Olejnik. Współczesne kierunki, zagadnienia i postulaty teologiczno-moralne. CT 23:1952 s. 83

70

56

teologicznomoralnym, co dowartościowuje rolę rozumu, który staje się tym samym narzędziem zgłębiającym Objawienie71.

Przełom XIX i XX w. był trudnym czasem dla prowadzenia badań teologicznych. Powodem tego były ograniczenia narzucone przez zaborców. Utrudniali oni zakładanie naukowych ośrodków teologicznych, ingerując w relacje oraz wymianę naukową pomiędzy profesorami polskimi a tymi, którzy reprezentowali wówczas świat naukowy Zachodu. Wreszcie obsadzali katedry na uczelniach ludźmi do tego nieprzygotowanymi. Wszystko to wpłynęło negatywnie na rozwój teologii moralnej na terenach naszej – okupowanej wówczas – Ojczyny⁷². Zmiana sytuacji przyszła wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 r. Chociaż nie był to czas sprzyjający odnowie i nie widać na ziemiach polskich zdecydowanych inklinacji idących w tym kierunku, to jednak daje się zauważyć pewne prowadzące ku temu tendencje. Jedną z nich było podniesienie poziomu w kazuistyce, wciąż jeszcze związanej ze spowiednictwem, przy jej jednoczesnym większym nastawieniu pastoralnym. Próbę odnowy widać było także w zwróceniu większej uwagi na kwestię moralności życia małżeńskiego i rodziny. Polscy moraliści podjęli próbę ukazania podstaw prawa i etyki chrześcijańskiej, poddali analizie istotę prawa moralnego oraz naturalnego, a nawet wiązali z tym ostatnim kwestie pokoju i wojny. Karol Niedziałkowski, Idzi Radziszewski, Kazimierz Wais podjęli polemikę z błędnymi poglądami dotyczącymi wiarygodności Objawienia Bożego. Broniąc tradycyjnego nauczania Kościoła odwoływali się do przesłanek naukowych dotyczących pochodzenia i źródeł religii chrześcijańskiej. Zauważono także ożywienie podejścia chrystocentrycznego przejawiającego się przede wszystkim w formach kultu Chrystusa Króla i nabożeństwach eucharystycznych. Stopniowe przenikanie tendencji neotomistycznych spowodowało większe zainteresowanie problematyką cnót, najczęściej ukazywanych od strony pastoralnej i apologetycznej. Niemniej jednak podkreślano istotne znaczenie cnót w życiu chrześcijańskim, ze szczególnym akcentem położonym na cnoty wlane. Podejmując refleksję nad życiem sakramentalnym polscy teologowie moraliści skupili się przede wszystkim na sakramencie pokuty. W publikacjach przeważał wówczas element

71

Por. tamże s. 16. Por. także: Kopciński. Polska teologia moralna s. 127. 72

57

kazuistyczny. Nie zabrakło również wysiłków skoncentrowanych wokół pracy badawczej nad zagadnieniem sumienia chrześcijańskiego⁷³.

W okresie międzywojennym, zauważa się stopniowy wzrost kontaktów z teologią moralną uprawianą na Zachodzie, szczególnie na uczelniach w Rzymie, Insbrucku, Lowanium, Paryżu i Strasburgu. W Polsce centralnymi ośrodkami, gdzie rozwijała się teologia moralna, były Akademia Krakowska i Akademia Wileńska, nowo powstały Uniwersytet w Lublinie, czy też uczelnie w Warszawie oraz Lwowie⁷⁴. W roku 1931 papież Pius XI konstytucją apostolską Deus scientiarum Dominus zainicjował reformę studiów teologicznych. Jej celem było podniesienie poziomu naukowego i ujednolicenie studiów na tym kierunku. W konsekwencji na uczelniach utworzono nowe katedry, wprowadzono wykłady zlecone, a także sześcioletnie studia filozoficzno-teologiczne⁷⁵.

Teologia moralna w okresie międzywojennym miała charakter negatywny i minimalistyczny. Została skoncentrowana na grzechu i granicach dozwoloności czynu. Chodziło o przeniesienie akcentu ze skoncentrowania na grzechu w kierunku cnót; ze zła moralnego na dobro. Daje się też zauważyć podział istniejący pomiędzy teologią moralną a teologią ascetyczną i mistyczną. Wynikało to z istniejącego pośród teologów przekonania, że teologia moralna jest podwójna. Z jednej strony tworzy ją krąg zagadnień ogólnych, a z drugiej – jakby piętro wyżej – doskonałość życia człowieka, ascetyka i mistyka. Teologia moralna nie powinna ukazywać jedynie tego co jest dobrem, a co jest złem, lecz powinna wskazywać na coś więcej – jak żyć, aby wystrzegając się zła czynić dobro, a w konsekwencji osiągnąć życie wieczne76

. Z kolei wykład naukowy został przeintelektualizowany i przez to nie uwzględniał realiów życia społecznego, brakowało w nim tematyki związanej z celem życia moralnego. Tymczasem teologia moralna powinna obejmować swoim nauczaniem wszystkie sfery życia człowieka, a nie tylko te, które są unormowane prawem kościelnym. Zwracano także uwagę na zbytni intelektualizm, który polegał na niedocenieniu roli woli w

73

Por. Kopciński. Polska teologia moralna s. 74-93. 74

Por. Młotek. Specyficzne rysy s. 211. 75

Dwa pierwsze lata miały zostać poświęcone nauczaniu filozofii, a pozostałe teologii. 76

58

praktycznej działalności rozumu⁷⁷. Kazuistyka koncentrowała się na czysto rozumowym wyszukiwaniu przypadków sumienia, co prowadziło do przerostu i wytworzenia „zbędnego balastu kazuistycznego”⁷⁸.

Należy zatem stwierdzić, iż stan polskiej teologii moralnej w przededniu Soboru Watykańskiego II był w znacznym stopniu odbiciem zachodnich tendencji i nurtów. Zarówno na treści wykładu, jak i na metodologii odcisnęły swoje piętno działa uznanych autorów europejskich z całym ich bagażem pozytywnym, jak i ze świadomością potrzeby odnowy tej dyscypliny.