Wykładowca teologii praktycznej

Kształtowanie alumnów w seminariach powinno zmierzać do tego, aby na wzór Chrystusa, Nauczyciela, Kapłana i Pasterza, dojrzewali do postawy oddanych Bogu, świętych pasterzy. Należy więc odpowiednio przygotować ich do posługi słowa, posługi liturgicznej oraz pasterskiej. Służba Ludowi Bożemu jest podstawowym celem formacji prowadzonej na trzech płaszczyznach: duchowej, intelektualnej i pastoralnej. Zadanie to zostało powierzone przełożonym i nauczycielom seminaryjnej wspólnoty, współpracującym w wiernym posłuszeństwie biskupowi97

. Realizacja wymienionych w Dekrecie o formacji kapłanów zadań dokonywała się m.in. podczas wykładów z teologii praktycznej.

Działalność ks. Kazimierza Kułakowskiego nie ograniczała się jedynie do przygotowania i prowadzenia zajęć z teologii moralnej. Podczas wykładów, mając świadomość tego kim są jego słuchacze, starał się jednocześnie formować przyszłych duszpasterzy. Dlatego w sposób szczególny akcentował kwestię przygotowania alumnów do przyszłej posługi jako spowiedników i szafarzy sakramentów. Te pastoralne inklinacje mógł w pełni realizować podczas zajęć z teologii praktycznej, które prowadził w latach 1963-1970. Ponadto przez okres blisko dwudziestu lat uczył homiletyki⁹⁸.

Zajęcia z teologii praktycznej ks. Kułakowski przejął po ks. Michale Sopoćce. Pośród skryptów i rękopisów z tej dziedziny, pozostałych po Profesorze, można znaleźć nieliczne archiwalne świadectwa pozwalające na odtworzenie, przynajmniej w

96

Por. Strzelecki. Kazanie na jubileusz 30-lecia pracy dydaktyczno-wychowawczej s. 98.

97

Por. DFK 4.

98

144

części, jego wykładu z teologii pasterskiej. Co istotne, z racji na brak ich uporządkowania w archiwalnym zbiorze, niemożliwym stało się wierne odwzorowanie kolejności i usystematyzowania omawianych treści.

Obowiązkowo wykład z teologii pasterskiej zawierał wyjaśnienie tego, czym jest ta dziedzina sama w sobie. Profesor podawał na wstępie jej definicję (nauka o zasadach, sposobach i środkach pracy duchowieństwa nad zbawieniem dusz), przedmiot (praca pasterska), metodę oraz jej zakres i cel. Przypominał też, że jako dyscyplina teologiczna, teologia pasterska opiera się na niewzruszonych podstawach płynących z objawionej myśli Bożej. Z niej to poznaje cele, drogi i środki zbawienia99. W dalszej części podawał charakter tej dyscypliny jako nauki kościelnej, czyli związanej z pracami Kościoła i kierowanej bezpośrednio do duchowieństwa. Następnie przytaczał jej teoretyczny charakter, bowiem czerpie zasady z natury ludzkiej, psychologii społeczeństwa, z warunków i praw życia ludzkiego. W opisie teologii pastoralnej Profesor wzmiankował także o jej praktycznym charakterze. Powinna wskazywać pasterzom co i jak mają czynić, ale też wyjaśniać dlaczego i na jakiej podstawie kapłan ma stosować takie, a nie inne środki duszpasterskie. Istotna w tym względzie jest taka postawa duszpasterska, która charakteryzuje się wrażliwością na aktualne problemy, niejednokrotnie wymagające od księży zajęcia względem nich konkretnego stanowiska. Przede wszystkim o praktycznym charakterze tej dziedziny teologii świadczy jej odniesienie do życia, do pracy kleru: nauczycielskiej, liturgicznej i pozakościelnej¹⁰⁰.

W dalszej części wykładu ks. Kułakowski omawiał źródła teologii pasterskiej. Za podstawowe uznawał pracę pasterską Kościoła, rozpoczętą już przez samego Chrystusa. Dziś świadectwo o niej jest przekazywane w: Ewangeliach, Dziejach i Listach Apostolskich, literaturze kościelnej (św. Grzegorz Wielki, św. Jan Chryzostom, św. Grzegorz z Nazjanzu, św. Bernard, św. Tomasz z Akwinu), księgach liturgicznych, Kodeksie Prawa Kanonicznego, uchwałach soborów i synodów, pracy wielkich świętych¹⁰¹. Kolejnym etapem wykładu było określenie stosunku teologii pasterskiej do nauk pokrewnych, jednakże z braku źródeł (tekst zostaje urwany i brak

99

Por. K. Kułakowski. Teologia pasterska (rps) s. 1-2.

100

Por. tamże s. 3.

101

145

jego kontynuacji) niemożliwym jest odtworzenie dalszego ciągu tej części wykładu z teologii pastoralnej.

Ks. Kazimierz Kułakowski w trakcie zajęć z teologii pastoralnej starał się przybliżyć słuchaczom to, kim jest duszpasterz i jakie są jego najważniejsze cechy. Wśród nich wymieniał cztery: bycie przełożonym, ojcem, wychowawcą oraz pasterzem. Uwagę kierował także na osobistą świętość duszpasterza osiąganą na drodze pokuty, codziennej Eucharystii, osobistej spowiedzi pasterza, uczestnictwa w rekolekcjach kapłańskich oraz w miesięcznych rekolekcjach organizowanych w diecezji. Wszystko po to, by w kapłańskiej posłudze stawać się jeszcze bardziej alter Christus, a tym samym być jeszcze bardziej wzorem dla ludzi¹⁰². Ks. Profesor po wymienieniu środków uświęcenia pasterza omawiał „ducha pasterskiego i postęp”. Z pozostałego rękopisu można wywnioskować, że za tym wyrażeniem kryją się następujące zagadnienia: „gorliwość pastoralna”, „egoizm i nieróbstwo”, correctio fraterna, roztropność pasterska oraz szkoła pasterska¹⁰³. Spośród wymienionych zagadnień został zachowany materiał rozwijający dwa ostatnie. Omawiając roztropność pasterską ks. Kułakowski wychodził od biblijnego zdania zaczerpniętego z Ewangelii wg św. Mateusza: „Bądźcie więc roztropni jak węże, a nieskazitelni jak gołębie” (Mt 10,16). Wyrazem roztropności kapłana – zdaniem Profesora – jest rozważne i przemyślane zachowanie. Przejawia się ono w umiejętności słuchania ludzi czy też w przyglądaniu się najpierw sytuacji w parafii, zanim podejmie się stosowne kroki. Ponadto ksiądz powinien wzbudzać u wiernych zaufanie, być wobec nich taktownym, oszczędnym w słowach, a także wolnym od potępiania parafian za wykroczenia¹⁰⁴. Daje się również zauważyć w zachowanych skryptach elementy teologicznomoralne, które z oczywistych względów były tak bliskie ks. Kazimierzowi Kułakowskiemu.

Omówienie zagadnienia, któremu ks. Profesor nadał techniczny tytuł „szkoła pasterska”, nie ograniczało się jedynie do przypomnienia alumnom o konieczności kształcenia się po to, by służyć wiernym w rozwiązywaniu problemów życia codziennego. Wykładowca zalecał studentom posiadanie „otwartych oczu” na

102

Por. K. Kułakowski. Pojęcie duszpasterza (rps) s. 1.

103

Por. K. Kułakowski. Duch pasterski i postęp (rps) s. 1-2.

104

146

„wszelkie prądy życia”, aby to co nowe i przydatne wprowadzać do służby (kino, sport, radio). Oczywiście nie zapominał o najistotniejszym – konieczności studium Pisma Świętego, encyklik papieskich oraz uczestnictwie w kursach duszpasterskich. Wszystko to miało służyć kontynuacji formacji intelektualnej i dalszemu rozwojowi duchowieństwa. Pomocą w dalszej formacji były konferencje pasterskie. Wśród nich można wymienić: konferencje (kongregacje) rejonowe, konferencje dekanalne, a także kongregacje dziekańskie¹⁰⁵.

Zajęcia z teologii pasterskiej, poza omówieniem istotnych kwestii dotyczących pracy duszpasterskiej i przygotowania do niej, poruszały materię genezy parafii i jej pojęcia. Nie brakowało też wyjaśnienia roli kościoła i parafii jako miejsc, gdzie naucza się wiary, jako ośrodka życia religijnego, a także miejsca modlitwy i uświęcenia. Profesor na wykładach omawiał rolę proboszcza, który piastując swoje stanowisko realizuje, podobnie jak każdy kapłan, Chrystusową misję nauczyciela, kapłana i proroka¹⁰⁶.

Wyraźne implikacje teologicznomoralne daje się zauważyć w tej części wykładu, w której ks. Kazimierz Kułakowski analizował troskę kapłanów o wiarę parafian. Na wstępie przytaczał definicję wiary, jej przedmiot i podmiot. W tym miejscu szczególnie widoczny był wpływ teologii moralnej. Dalsza część stanowiła analizę podmiotu wiary, którym jest człowiek uposażony w rozum dążący do prawdy. Następnie Autor przechodził do poruszenia istotnego zagadnienia niewiary i indyferentyzmu. Kolejnym przedmiotem zajęć był sposób, w jaki chrześcijanin powinien pogłębiać swoją wiarę. Ma się to odbywać poprzez studium Pisma Świętego, a także wykłady teologiczne organizowane również dla świeckich. Zwieńczeniem tej części zajęć z teologii pastoralnej były tematy odnoszące się do przeciwdziałania sekciarstwu i przyjmowania do wspólnoty konwertytów¹⁰⁷.

Ks. Kazimierz Kułakowski uwagę słuchaczy skupiał także na zagadnieniu służby Bożej w parafii. Tematyka ta obejmowała rozważania dotyczące parafii jako części Mistycznego Ciała, ale też miejsca, w którym sprawowana jest święta liturgia, będąca źródłem życia w parafii. Profesor sprowadzał celebrowanie liturgii do potrójnej

105

Por. K. Kułakowski. Szkoła pasterska (rps) s. 1.

106

Por. K. Kułakowski. Geneza parafii. Pojęcie parafii. Rola kościoła i parafii (rps) s. 1.

107

147

formy: sprawowania sakramentów św. – zwłaszcza Eucharystii, modlitwy kościelnej oraz nauczania Słowa Bożego. Wszystkie te przestrzenie mają prowadzić wspólnotę do odnowy życia religijnego¹⁰⁸.

Podczas wykładów z teologii pastoralnej ks. Kułakowski poświęcał uwagę tematyce pasterzowania. Wyjaśniał czym ono właściwie jest i jak należy je rozumieć109

. Dostrzegał w nim posłannictwo Kościoła prowadzące do zbawienia dusz. Wynika ono z faktu, iż przedmiotem pasterzowania jest człowiek. Ponadto pasterzowanie Kościoła jest dalszym ciągiem trudu i ofiary Zbawiciela, realizowanym przy użyciu trzech funkcji: nauczania, uświęcania i rządzenia. Nauczanie i przepowiadanie Kościoła jest zaangażowaniem w służbie prawdzie, którą wierni mają poznać i przyjąć. Narzędziami służącymi w osiągnięciu tego celu są homilia i katecheza. Z kolei funkcja uświęcania jest w pełni realizowana poprzez służbę kapłańską, a w niej przez ofiarę i sakramenty. Nauka, która przygotowuje do tej pracy, to liturgika. Natomiast funkcja rządzenia jest kontynuacją misji Chrystusa, który jest Pasterzem, Rządcą i Królem. Dziś sprawują ją Jego słudzy i zastępcy na ziemi: biskupi i prezbiterzy „pod wodzą” papieża. Tu – co podkreślał Profesor – mamy do czynienia z pracą pasterską w ścisłym sensie, a naukę odpowiadającą temu zakresowi treści określa się niekiedy mianem hodegetyki. Całość tej części wykładu została usystematyzowana wedle biblijnej myśli: „Jam jest Drogą, Prawdą i Życiem” (J 14,6). Wszystkie te trzy określenia odpowiadają kolejno rządzeniu i przewodzeniu wspólnocie wiernych, następnie nauczaniu i przepowiadaniu, a wreszcie uświęceniu110

.

Zanim ks. Profesor przeszedł do omówienia samej teologii pasterskiej jako nauki, przypominał słuchaczom, iż zadaniem pracy pasterskiej jest wychowanie jednostek, rodzin i całej społeczności chrześcijańskiej. Dokonuje się to w ramach pasterzowania indywidualnego bądź zbiorowego. Następnie wskazywał na potrzebę pracy pasterskiej, która wynika z ustroju, jaki nadał Chrystus Kościołowi. Dalej podkreślał, że doniosłość pracy pasterskiej wynika z faktu, iż dzięki niej rozrasta

108

Por. K. Kułakowski. Służba Boża w parafii (rps) s. 1. 109

„Pasterzowanie w istocie swej jest pracą Kościoła nad zbawieniem dusz. Przedmiotem pasterzowania jest człowiek. Zakres pasterzowania rozciąga się na wszystkie środki i starania, które służą Kościołowi do wpływu na dusze”. K. Kułakowski. Nauka pasterzowania (rps) s. 1.

110

148

się Królestwo Boże w świecie, a jednocześnie poprzez tę „współpracę” przygotowuje się Królestwo wieczne. Wykładowca wspominał również o trudnościach, jakie czekają na kapłanów w pracy pasterskiej. Argumentował taki stan rzeczy skażeniem ludzkiej natury grzechem pierworodnym, w związku z czym człowiek często upada, a pasterz wspierając go w walce z grzechem niejednokrotnie musi od nowa rozpoczynać pracę nad szerzeniem Królestwa Bożego w ludzkiej duszy¹¹¹.

Wśród pozostałych po ks. Kazimierzu Kułakowskim skryptów i notatek, przygotowanych w celu prowadzenia wykładów, można znaleźć i te, które opisują jak powinna funkcjonować wzorowa parafia. Profesor przedstawił w pierwszej kolejności „wnioski pasterskie” dotyczące powyższego zagadnienia. Należą do nich: troska o utrzymanie Kościoła, budynków parafialnych, cmentarza. Istotne jest także – zdaniem Profesora – właściwe urządzenie kancelarii parafialnej, uporządkowanej, a przede wszystkim przyjaznej interesantom. Jeżeli chodzi o pracę duszpasterską, to pierwszym dążeniem proboszcza powinno być nawiązanie kontaktu z parafianami. Istotne jest również dotarcie do wiernych poprzez głoszone na ambonie Słowo Boże, indywidualną pracę, która zrodzi wdzięczność z ich strony, a jednocześnie troskę o wspólne dobro parafii112

.

Bezpośredni wpływ na atmosferę i działalność duszpasterską na terenie parafii mają pracujący w niej kapłani. To właśnie zagadnieniom skoncentrowanym wokół osoby duszpasterza ks. Kazimierz Kułakowski poświęcał kolejne godziny zajęć z teologii pastoralnej. Rozpoczynał je od omówienia właściwej hierarchii pasterskiej, w której naczelne miejsce przypisywał Chrystusowi, najwyższemu Pasterzowi. Następnym w kolejności jest papież – „zastępca najwyższego Pasterza”. Hierarchię uzupełniają w dalszym porządku biskupi. Należy się jedynie domyślać, że kolejne miejsca przypisane są proboszczom i wikariuszom. Z powodu niekompletności źródeł tego wykładu, pozostaje to jedynie w kwestii domysłów¹¹³.

Wśród źródeł zachowała się notatka, w której Autor rozwinął wątek posłannictwa i roli proboszcza w parafii. Jest on „zastępcą”, „przedstawicielem i sługą Chrystusa”. Skoro Jezus jest nauczycielem, kapłanem, pasterzem, ojcem, to takim

111

Por. tamże s. 2.

112

Por. K. Kułakowski. Wzorowa parafia (rps) s. 1.

113

149

powinien stawać się każdy ksiądz. Ta sama notatka w dalszej części zawierała informacje dotyczące życia nadprzyrodzonego w parafii oraz jedności duchowej, której centrum stanowi Najświętsza Ofiara114

.

Dla omówienia „spraw stanu”, jak to określił Profesor, duchowieństwo z terenu miasta, dekanatu czy powiatu, spotykało się na konferencjach pasterskich. Ks. Kułakowski dokonał podziału tych spotkań na konferencje rejonowe, dekanalne i dziekańskie. Powinny się one odbywać z częstotliwością raz na miesiąc, a ich lokalizacja powinna być na tyle dogodna, by umożliwiła jak najliczniejszej grupie kapłanów uczestnictwo w tym wydarzeniu. Konferencje powinny koncentrować się wokół podwójnej tematyki: ascetycznej oraz organizacyjnej – dotyczącej bieżących spraw z życia diecezji czy dekanatu. Ta sama notatka zawierała jeszcze wzmiankę o zmianie parafii przez duszpasterza, procedurze jej przekazania i objęciu przez sukcesora. Poleceniu przeniesienia należy się bezwzględnie podporządkować, zanotował Profesor. Natomiast przekazanie parafii dokonuje się na drodze podpisania protokołu zdawczo-odbiorczego, a następnie obrzędowego liturgicznego wprowadzenia proboszcza. Pierwsze, określane jest mianem urzędowego bądź faktycznego, a drugie, obrzędowego lub kościelnego¹¹⁵. Należy w tym miejscu zauważyć, że ks. Kazimierz Kułakowski w swoich wykładach oprócz kwestii pastoralnych, zajmował się również kwestiami prawnokanonicznymi.

Poruszając zagadnienie kanonicznego obejmowania parafii, ks. Kazimierz Kułakowski zwracał uwagę słuchaczy na to, aby najpierw jak najlepiej poznali powierzoną im jako duszpasterzom wspólnotę wiernych. Odwoływał się przy tym do nauczania zawartego w Piśmie Świętym i tekstach Soboru Trydenckiego¹¹⁶. Każdy kapłan wzorem Jezusa Chrystusa powinien znać swoje owce, a one powinny znać jego (por. J 10,14). Poznanie duszy człowieka współczesnego jest podstawowym zadaniem duszpasterza. Pomocą w tym służą nauki o człowieku. Jedną z nich jest psychologia, o czym przypomniał ks. Kułakowski¹¹⁷. Poznanie wiernych dokonuje się także poprzez stałą pracę w kancelarii, analizę wydarzeń odnotowanych w kronice parafialnej czy

114

Por. K. Kułakowski. Stanowisko proboszcza w parafii. Jedność duchowa w parafii (rps) s. 1.

115

Por. K. Kułakowski. Konferencje pasterskie i obejmowanie parafii (rps) s. 1.

116

Por. K. Kułakowski. Poznanie parafii (rps) s. 1.

117

150

kartotekach. Jednakże zdecydowanie najwięcej korzyści w tym zakresie przynosi wizyta duszpasterska. Profesor poruszając to zagadnienie omawiał czas „kolędy”, to kto ją odbywa oraz sposób jej zapowiadania. W wykładzie znalazło się także miejsce na objaśnienie celów wizyty duszpasterskiej. Należą do nich cele religijne (uczestnictwo we Mszach św., rekolekcjach, korzystanie z sakramentów), a obok nich również zbadanie relacji zachodzących w rodzinie, z uwzględnieniem różnego rodzaju patologii. Ponadto sprecyzował nawet czas trwania kolędy (10-15 min.). Zalecał bezinteresowność tej wizyty. Nie zapomniał także o spojrzeniu na to wydarzenie pod kątem liturgicznym, krótko wzmiankując o ceremoniale kolędy. Niezwykle istotnym jest, by kapłan wsłuchiwał się w to, z czym przychodzą do niego wierni. Ponadto ks. Kułakowski przypomniał o obowiązku odwiedzenia każdego człowieka, bez względu na jego odstępstwa czy status, w jakim się aktualnie znajduje. Wszystko to jest realizacją Chrystusowej nauki: „nie potrzebują lekarza zdrowi, lecz ci, którzy się źle mają (Mt 9,12).

W duszpasterskiej pracy istotne jest docieranie z posługą także tam, gdzie jest to konieczne, a wierni z różnych względów nie mogą uczestniczyć w życiu parafialnym. Duszpasterz powinien więc zatroszczyć się o możliwość zorganizowania wiernym Mszy św., słuchania spowiedzi, a także katechizacji, dojeżdżając do odleglejszych miejscowości. W ramach zagadnienia dotyczącego poznania parafii, ks. Profesor poruszał tematykę życia towarzyskiego duszpasterza oraz kleru na parafii, a co za tym idzie, relacji łączących proboszcza z wikariuszem. Powinien on być dla niego ojcem, kierownikiem, tym który z odpowiedzialnością wprowadza współbrata w pracę pasterską118.

Życie wspólnoty parafialnej powinno się koncentrować wokół Stołu Eucharystycznego. Z niego także powinno czerpać siły do stawiania czoła codziennym wyzwaniom. Ks. Kazimierz Kułakowski wykładając teologię pastoralną nie zapominał o tym, by poświęcić część wykładu zagadnieniom związanym z liturgią. Niestety, znów należy zaznaczyć, iż z powodu niekompletności pozostałych po Profesorze skryptów i notatek niemożliwym jest wierne odwzorowanie kolejności i zakresu omawianych zagadnień. Niemniej jednak, z tego co znalazło się w posiadaniu autora tej pracy, można stwierdzić, że ks. Kułakowski uważał liturgię za źródło życia w

118

151

parafii¹¹⁹. Do tego zagadnienia podchodził niezwykle szczegółowo omawiając kwestie uczestnictwa we Mszy św., recytacji i śpiewów, przyjmowanych postaw podczas liturgii, a nawet posługiwania się modlitewnikiem. Jednocześnie wyraźnie zarysowywał wyjaśnienie tego czym jest i jaką wartość niesie Eucharystia dla chrześcijan, przypominając, że w liturgii ważna jest nie tylko wspólnotowa modlitwa, lecz także prywatna¹²⁰. W wykładzie nie zabrakło także odwołań do chrześcijańskiego świętowania niedzieli121 oraz wyjaśnienia sensu roku liturgicznego¹²².

Teologia pasterska wykładana w białostockim Seminarium przez ks. Kazimierza Kułakowskiego obejmowała również zakres wykładu poświęcony duszpasterstwu stanowemu. „Jest ono konieczne, gdyż każdy stan ma swoje własne potrzeby, bolączki, którym trzeba zaradzić”¹²³ – pisał Profesor we wprowadzeniu do zajęć. Celem nabożeństw stanowych jest „urobienie religijne i moralne poszczególnych stanów”124. Dokonuje się ono poprzez głoszenie kazań skierowanych do mężczyzn, niewiast, młodzieńców oraz dziewcząt. Profesor zalecał przyjęcie praktyki, która przyszła do Polski z Zachodu. Polegała ona na poświęceniu jednej niedzieli w miesiącu na nabożeństwo zorganizowane według skonkretyzowanych wytycznych.

W ramach duszpasterstwa stanowego ks. Kułakowski szczegółowo omawiał podejmowaną w jego zakresie opiekę nad mężczyznami, niewiastami i rodziną ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń, a także potrzeby odrodzenia rodziny.

119

Por. K. Kułakowski. Liturgia źródłem życia w parafii (rps) s. 3.

120

Por. tamże s. 3.

121

Podczas wykładu poruszano zagadnienia dodatkowych nabożeństw wprowadzanych w parafii: nieszporów w języku polskim, konferencji dogmatycznych, oraz wyjaśniających Pismo św. A nawet kwestie rozmieszczenia ludzi w kościele, ogłoszeń parafialnych, aż po formę gazetki liturgicznej. Por. K. Kułakowski. Święcenie niedzieli (rps) s. 3.

122

Było to omówienie znaczenia roku liturgicznego, którego istota polega na przybliżeniu wiernym życia i działalności Zbawiciela. Adwent - czas oczekiwania na przyjście Mesjasza, pokuty oraz celebrowania Mszy św. Roratnich. Okres Bożego Narodzenia - Msza pasterska, nabożeństwo dla dzieci przy żłóbku, medytacje kolędowe. Wielki Post - czas, który należy właściwie wykorzystać, czas pokuty, ofiary i umartwienia z właściwymi sobie nabożeństwami: Gorzkich Żali oraz Drogi Krzyżowej. W wykładzie został położony akcent na spowiedź i komunię św. wielkanocną. Profesor wyjaśniał także znaczenie, organizację oraz planowanie i właściwe przygotowanie do parafialnych rekolekcji wielkopostnych, podczas których dobrze jest zorganizować rekolekcje stanowe. Por. K. Kułakowski. Sens roku kościelnego (rps) s. 3-4.

123

Por. K. Kułakowski. Duszpasterstwo stanowe (rps) s. 5.

124

152

Mężczyźni powinni czynnie uczestniczyć w liturgii poprzez głośny śpiew i odpowiedzi na wezwania celebransa. Natomiast kapłan powinien przemawiać do mężczyzn „po męsku, jędrnie i z przekonaniem. Mowę powinien kierować do rozumu i woli (…). Mówić o wierze, obowiązkach męża i ojca”¹²⁵.

Opieka duszpasterska nad kobietami jest niezbędna, gdyż „z upadkiem kobiety wiąże się rozkład życia społecznego. Szczególna opieka należy się niewieście dlatego, ponieważ jej psychika kryje w sobie odrębne właściwości. Cała jej natura nastawiona jest na macierzyństwo”¹²⁶. Profesor przypominał także o roli uczuć w postawie religijnej kobiet oraz o konieczności duszpasterstwa kobiet, które z różnych względów doświadczyły w swoim życiu samotności.

Po omówieniu duszpasterskich powinności względem mężczyzn i kobiet, ks. Kazimierz Kułakowski przechodził do części wykładu poświęconej trosce nad rodziną. W pierwszej kolejności wskazywał na trawiący ją kryzys, którego źródeł upatrywał w nadmiernej liczbie rozwodów oraz wysokiej liczbie aborcji¹²⁷. Analizując głębiej te niepokojące symptomy wyjaśniał słuchaczom, iż oprócz wspomnianych przyczyn należy pamiętać o podłożu duchowym i gospodarczym tych zjawisk128

. Stąd też rodzina w dzisiejszych czasach potrzebuje opieki, a także konkretnego wsparcia.

Aby rodzina zbyt łatwo nie poddawała się istniejącym wokół niej zagrożeniom, powinna najpierw zostać poddana procesowi formacji, który zaczyna się już na etapie uczęszczania do szkoły, a swą kontynuację znajduje w poprzedzających zawarcie sakramentu małżeństwa przygotowaniach. Ich początkiem jest, zgodnie z zapisem 1063 kanonu Kodeksu Prawa Kanonicznego, duszpasterskie przepowiadanie oraz