METODA SYSTEMOWA W BADANIACH POLITOLOGICZNYCH
1. OGÓLNE ZAŁOŻENIA UJĘCIA SYSTEMOWEGO
P
OJĘCIE „SYSTEM” JEST stosowane w bardzo licznych dziedzinach nauki i praktyki.Jest ono odnoszone zarówno do zjawisk, obiektów i procesów występujących w naturze (np. system słoneczny), jak i tworzonych przez ludzi np. system techno-logiczny, czy system ekonomiczny6. Szczególne znaczenie temu pojęciu nadają cybernetyka i prakseologia. Analizowany tu system polityczny jest tworem konstru-owanym przez ludzi i ich organizacje.
Pojęcie „systemu” występowało już dawno w europejskiej myśli fi lozofi cznej.
Najczęściej eksponowano jednak sprzeczności zachodzące pomiędzy ludzkim poznaniem całości i części (ogółu i szczegółu). Z reguły pewne części zjawisk przy-rodniczych, społecznych i politycznych poznajemy zmysłami i dopiero na drodze refl eksji teoretycznej staramy się uchwycić całości, które te części tworzą. W ujęciu systemowym to jest próba łącznego ujęcia całości i jej różnych części.
Twórca treści systemów Ludwig von Bertalanff y dowodzi, że „współczesna nauka zajmuje się „systemami” różnego rzędu, których nie można pojąć badając odrębnie ich poszczególne części”7. Stąd też ich struktury należy poddawać analizom we wzajemnych dynamicznych związkach, z odniesieniami do wyższych poziomów
3 W. N. Sadowski, Podstawy ogólnej teorii systemów. Analiza logiczno-metodologiczna, Warszawa 1978, s. 113.
4 W. N. Sadowski, Analiza logiczno-metodologiczna „ogólnej teorii systemów” L. von. Bertalanfl y’ego [w:] Problemy metodologii badań systemowych, praca zbiorowa, Warszawa 1973, s. 337.
5 R. Ackoff , O system pojęć systemowych, „Prakseologia” 1973, nr 2, s. 144.
6 T. Langner, Amerykańska wersja analizy systemowej w nauce o państwie, Warszawa 1977, s. 24–39.
7 L. von Bertalanff y, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowanie, Warszawa 1984, s. 67.
180 Kazimierz Łastawski
organizacji.8 Bertalanff y uważa, że w społeczeństwie występuje silne oddziaływanie
„sił historii”, a zdarzenia zależą od czegoś więcej niż po prostu od decyzji i czynów jednostek. Są one „zdeterminowane przez „systemy” społeczno-kulturowe, poprzez uprzedzenia, ideologie, grupy nacisku, tendencje społeczne, rozwój i rozkład różnych cywilizacji itp.”9 Podobny sposób rozumowania prezentuje Anthony Giddens pisząc:
„Istoty ludzkie wytwarzają społeczeństwo, ale czynią to jako aktorzy usytuowani historycznie oraz w warunkach, na wybór których nie mieli wpływu”10. Jednostki ludzkie podlegają bowiem socjalizacji, czyli zabiegom zmierzających do kształtowa-nia ich zachowań, zgodnie z wymogami grupy społecznej, przy zachowaniu własnej struktury myślowej i zdolności do działania11.
Zasada systemowości oznacza, że zjawisko rzeczywistości obiektywnej jest rozpa-trywane z pozycji prawidłowości systemu jako całości. Natomiast wzajemne oddzia-ływania jego części składowych, tworzą szczególną relację poznawczą lub osobliwe ujęcie badanej rzeczywistości. Na ogół uważa się, że system stanowi określoną mnogość wzajemnie powiązanych części tworzących trwałą jedność i całość o określonych właściwościach.
W przyrodzie i społeczeństwie występuje wiele modeli systemowych, mniej lub bardziej rozbudowanych. „Pewne koncepcje, modele i zasady ogólnej teorii syste-mów, takie jak porządek hierarchiczny, zróżnicowanie progresywne, sprzężenie zwrotne (...) znajdują szerokie zastosowanie w systemach materialnych, psycholo-gicznych i społeczno-kulturowych”12. Prezentowany w pracy system polityczny jest właśnie rozwiniętym systemem społeczno-kulturowym. Na jego kształt oddziałują różnorodne więzi (rodzinne, towarzyskie, zawodowe), organizacje zbiorowej dzia-łalności (parlamenty, rządy) oraz różne formy rywalizacji i rozrywki13.
Podstawowy problem metodologiczny badań systemowych polega na wykrywaniu determinant powodujących organizowanie się elementów w system, na odnajdywa-niu specyfi cznych zasad, związków i stosunków systemu, oraz na ustaleodnajdywa-niu prawid-łowości jego wewnętrznego funkcjonowania i rozwoju. Dla funkcjonowania każdego systemu konieczne jest zachowanie równowagi oraz zdolności do akceptacji, do realizacji celów, do integracji i do kontynuowania wzorów działania14.
8 Podobnie uważa Eric Meehan, iż pełną treść każdego zdarzenia empirycznego oddać może dopiero ustalenie sieci relacji, która łączy je z innymi zdarzeniami. Zob. E. Meehan, Explanation in Social Science: A System Paradigm, Homewood 1968, s. 46–49.
9 L. von Bertalanff y, op.cit., s. 36-37.
10 A. Giddens, Nowe zasady metody socjologicznej, Kraków 2001, s. 225–226.
11 J. M. Szymański, Życie systemów, Warszawa 1991, s. 175–178.
12 L. von Bertalanff y, op.cit., s. 5
13 J. M. Szymański, op.cit., s. 196–197.
14 M. Golka, Kultura jako system, Poznań 1992, s. 26.
181 Metoda systemowa w badaniach politologicznych
Systemowość ma charakter złożony i wielostronny, przejawia się zarówno w sprawach metodologicznych, fi lozofi cznych, światopoglądowych jak i w działa-niach praktycznych. Cała historia ludzkości składa się z nieprecyzyjnie defi niowanych systemów zwanych cywilizacjami, chociaż „Ich liczba jest niepewna, ich granice niezbyt wyraźne, a ich interakcje złożone”15. Jedną z przyczyn tego stanu jest dyfuzja kultur wpływająca na to, że poglądy badaczy cywilizacji (Spengler, Toynbee i Sorokin) różniły się w wielu sprawach.
W II połowie XX wieku rozwinęły się fundamentalne teorie fi lozofi czne, biolo-giczne, kosmologiczne i społeczne, u podstaw których znalazły się badania różnych systemów przyrodniczych, społecznych i politycznych. Utrwaliły się poglądy o wielosystemowości współczesnego świata. W ruchu „systemowym” brali udział przedstawiciele różnych dziedzin wiedzy, preferujący ujęcia interdyscyplinarne.
Ogólne prawa teorii systemów można bowiem stosować do dowolnego systemu określonego typu niezależnie od szczegółowych własności danego systemu i jego elementów składowych16.
W świecie organicznym występują różne systemy organizacyjne, a organizmy żywe zintegrowane są w określonym środowisku przyrodniczym. Gatunki wyższe funkcjonują w pewnego rodzaju społecznościach, które określają zachowania poszczególnych członków, prezentując reguły obowiązujące w trakcie wykonywania wszystkich istotnych czynności życiowych. Człowiek posiada wyższość nad osiąg-nięciami innych gatunków przyrodniczych, bo jego niepowtarzalnymi zdobyczami są zdolności do myślenia abstrakcyjnego, świadomość działań, język, uczucia, zdolność do komunikowania się poprzez słowo mówione i pisane, dzieła sztuki oraz inne formy wyrazu uczuć i dyspozycji, w tym także poprzez różnorodne symbole.
Właściwości te wpływają na racjonalizm i przewidywalność zachowań ludzkich.
Każdy człowiek jest uwikłany w zobowiązania narzucone mu przez hierarchiczną sytuację. Jest „uzależniony od należytej organizacji zintegrowanych funkcji tych części organizmu, którym zawdzięcza istnienie jednostkowe, z funkcjami narzuco-nymi mu przez byt społeczny”17. Z punktu widzenia fi zjologii człowiek stanowi odrębną całość, natomiast z perspektywy społecznej stanowi tylko cząstkę składową (element systemu). Ponieważ człowiek jest obdarzony świadomością, to z perspek-tywy psychologicznej jest zarazem całością i częścią.
15 L. von Bertalanff y, op.cit., s. 239.
16 Matematyczne ujęcie tej teorii prezentują w Polsce m.in. Robert Staniszewski (Teoria systemów, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988) i Jakub Gutenbaum (Modelowanie matematyczne systemów, Warszawa 2003).
17 E. Laszlo, Systemowy obraz świata, Warszawa 1978, s. 94.
182 Kazimierz Łastawski
Główne cele ogólnej teorii systemów Ludwig von Bertalanff y ujmuje w następujący sposób:18
– dążenie do integracji różnych nauk, zarówno przyrodniczych jak i społecz-nych;
– traktowanie badanych obiektów jako systemów całościowych, a zarazem otwar-tych;
– poszukiwanie możliwie najogólniejszego i w największym stopniu sformalizo-wanego języka opisu, mającego zastosowanie do badań różnych dyscyplin naukowych oraz zachodzących między nimi analogii i podobieństw;
– potraktowanie ogólnej teorii systemów jako teoretycznej wiedzy, stanowiącej podstawę nauk stosowanych.
Podstawowe cechy myślenia systemowego są ujmowane w literaturze fachowej jako19:
– określanie zjawisk w sposób dynamiczny, w odniesieniu do sytuacji i czasu występowania;
– dążenie do ujawnienia różnorodności powiązań i relacji między elementami systemu oraz między systemem a otoczeniem (systemem nadrzędnym);
– dążenie do określania miejsca i roli elementów w ramach systemu;
– poszukiwanie różnorodnych odniesień elementów do całego systemu;
– dostrzeganie ogólnych właściwości oraz specyfi ki różnych systemów (biolo-gicznego, technolo(biolo-gicznego, społecznego, politycznego).