Ogólne zasady analizy dyskursu

Badanie zgromadzonego materiału badawczego wymaga zastosowania zasad analizy dyskursu. Analizę dyskursu można rozumieć jako zespół technik i procedur badawczych, pozwalających poznawać i opisywać poszczególne fragmenty rzeczywistości. Metoda ta rządzi się określonymi warunkami, które zebrała M. Lisowska-Magdziarz (2006):

1. Zainteresowaniu analizy dyskursu podlegają teksty występujące w  sytuacjach naturalnych, niespreparowane.

2. Analiza dyskursu obejmuje zarówno teksty pisane, jak i mówione. Ważne, aby uwzględniać specyfikę sytuacji komunikacyjnej, w jakiej umiejscowiony został określony tekst, a także jej wpływ na sposób interpretacji tekstu.

3. Uwzględniając linearny i  sekwencyjny charakter tekstów, poszczególne frag-menty należy poddawać analizie „po kolei”, zgodnie z wewnętrznym rozwojem i dynamiką relacji między poszczególnymi elementami. Na danym etapie analizy można wykorzystać tylko te dane, które pojawiły się uprzednio w tekście, nie należy wybiegać w przód.

4. Analiza dyskursu wymaga uwzględnienia interakcyjnego charakteru tekstu. Nale-ży pamiętać, że poszczególne jego fragmenty mają funkcjonalny charakter, służą do wypowiadania sądów, nawiązywania i kształtowania relacji nadawca–odbiorca, interpretowania i reinterpretowania własnych i cudzych wypowiedzi itp. Postulat ten sprowadza się do zalecenia, aby funkcje i znaczenie poszczególnych fragmen-tów rozważyć zarówno w stosunku do relacji pomiędzy poszczególnymi elemen-tami tekstu, jak i w odniesieniu do społecznego i komunikacyjnego kontekstu, w jakim ten tekst powstał.

5. Dyskurs ma poziomy i aspekty. Nie należy analizować tylko tego, co znajduje się na powierzchni dyskursu, ale spróbować wniknięcia „w głąb”, dotarcia do tych jego znaczeń i sensów, które nie są widoczne i oczywiste przy pierwszej lekturze. 6. „Dyskurs jest konstruowany przy użyciu obowiązujących w danej społeczności norm i reguł, dotyczących zarówno poprawności językowej, jak i sposobów oraz konwencji komunikowania się między ludźmi. Reguły mogą być też świadomie lub nieświadomie naruszane, zmieniane, pomijane lub kwestionowane. Anali-zując dyskurs, musimy pytać o zgodność badanego tekstu z tymi regułami oraz o to, jaką rolę może odegrać ewentualne «nadmierne» przestrzeganie norm i re-guł oraz ich manifestacyjne kwestionowanie, zmienianie, naruszanie” (Lisowska--Magdziarz 2006: 25–26).

7. Należy rozważyć realizowane w tekście strategie komunikacyjne nadawców, które mają umożliwić realizację założonych celów.

8. Analizę dyskursu należy prowadzić w odniesieniu do kontekstu, w jakim on się pojawił, a na który składają się dostępne badaczowi informacje na temat stanu wiedzy, postaw i opinii zbiorowości, w jakiej on wystąpił, usytuowanie wypowie-dzi na tle kultury, życia społecznego itd.

9. Dyskurs jest wyrazem społecznej roli autora. W analizie dyskursu należy zatem uwzględnić, jakie instytucje, organizacje, grupy społeczne itp. reprezentuje autor. 10. „Dyskurs może się realizować jedynie przy zastosowaniu określonych psycho-logicznych mechanizmów poznawczych – procesów umysłowych, za pomocą których ludzie reprezentują rzeczywistość, wytwarzają i odtwarzają teksty, ro-zumieją je i interpretują. Analiza dyskursu jest więc niemożliwa bez uwzględ-nienia psychologicznych mechanizmów poznawczych, które uczestniczą w ich wytwarzaniu. Obok osobistych, jednostkowych mechanizmów poznawczych, każdy z nas reprezentuje coś, co van Dijk nazywa społecznymi mechanizmami poznawczymi: wiedzę, postawy, emocje, wartości, normy, ideologie zbiorowości, do której należymy. Znaczna część naszych zdolności poznawczych jest po pro-stu warunkowana społecznie (…)” (Lisowska-Magdziarz 2006: 26).

11. Proces analizy dyskursu zagrożony jest błędem internalizacji, który polega na przypisywaniu autorom wypowiedzi naszych własnych pojęć, przekonań, założeń, sposobów opisu i kategoryzowania świata. „W istocie jednym z najciekawszych zadań AD jest właśnie próba odkrycia, ujawnienia, ukazania systemu pojęciowego, przekonań, ukrytych założeń autorów dyskursu” (Lisowska-Magdziarz 2006: 26). Procedura badania dyskursu propagandowego jest bardzo złożona, jest to działanie wielofazowe. Ograniczenie perspektywy badawczej do tekstów o tematyce społeczno--politycznej i  odniesienie ich do specyfiki metodologii gramatyki komunikacyjnej umożliwia doprecyzowanie kolejnych kroków analitycznych.

Pierwszym, podstawowym krokiem analitycznym jest określenie ramy tema-tycznej dyskursu, którą tworzy tło sytuacyjne i sytuacja konkretna (por. Awdiejew, Habrajska 2009). Tło sytuacyjne stanowi schemat problemów, napięć i kontrastów ideologicznych, powstałych na scenie politycznej. W schemacie tym aktorami są pod-mioty działań na tej scenie. Zazwyczaj dyskurs omawia określoną sytuację konkretną (konkretne zdarzenie na scenie politycznej), która mieści się w danym tle sytuacyj-nym, wnosząc do niego większe uszczegółowienie. Kolejnym ważnym elementem analizy jest „ustalenie źródła dyskursu propagandowego, obiektu/obiektów propagan-dowych oraz wstępne określenie celów propaganpropagan-dowych poszczególnych uczestników dyskursu. Obiektem propagandowym jest zawsze człowiek, niezależnie od tego, czy w danym dyskursie znajdujemy bezpośrednie odwołanie do sprawców zaistniałej sy-tuacji bezpośredniej, czy też dana sytuacja lub jej fragmenty są omawiane bezosobo-wo. Warto o tym pamiętać, ponieważ najczęściej interlokutorzy wykorzystują zasadę retoryczną unikania krytyki ad personam” (Awdiejew, Habrajska 2009: 31–32).

Tło sytuacyjne dla każdej debaty jest różne. Dla debaty poświęconej propozycji wprowadzenia zmiany do art. 38 Konstytucji RP przez dopisanie słów „od momentu poczęcia” tło sytuacyjne tworzą, między innymi, takie informacje:

− Polska jest krajem demokratycznym.

− Polska jest krajem, w którym dominuje religia katolicka, jednak funkcjonują tu też inne orientacje światopoglądowe.

− W 1997 r. uchwalono Konstytucję RP, która była efektem porozumienia przed-stawicieli różnych środowisk światopoglądowych.

− Istnieją różne koncepcje pojmowania człowieka, zwłaszcza w  odniesieniu do momentu jego ukonstytuowania się jako pełnoprawnej jednostki ludzkiej. − Istnieją w polskim systemie prawnym dokumenty regulujące możliwość

inge-rencji człowieka w ciągłość życia ludzkiego, określające warunki jego przerywa-nia. W dokumentach tych są zatem zapisy pozostające w sprzeczności z podsta-wami religii katolickiej.

− Liga Polskich Rodzin jest partią blisko związaną ze środowiskiem katolików. − Liga Polskich Rodzin jest wnioskodawcą wprowadzenia rozważanej zmiany. − W momencie, gdy podjęto temat debaty, obserwowany był spadek poparcia dla

Ligi Polskich Rodzin wśród tradycyjnego elektoratu partii.

Różne obszary tła sytuacyjnego zostają z biegiem dyskursu wyeksponowane, docho-dzi do dynamicznego naświetlania pewnych jego aspektów, a wyciszania innych.

Uczestnictwo w sferze społeczno-politycznej życia danej grupy (inaczej: przy-należność do wspólnoty dyskursu) pozwala badaczowi nabyć kompetencję polityczną, która umożliwia sprawne poruszanie się w obszarze tła sytuacyjnego podczas inter-pretowania przejawów dyskursu propagandowego (por. Awdiejew, Habrajska 2009: 21, także Duszak 1998: 20). Sytuacja konkretna w debacie parlamentarnej narzucona jest tematem wskazanym w porządku dziennym obrad Sejmu.

Cechą dystynktywną debaty jest dążenie jej uczestników do różnych celów, wyzwalające ścieranie się stanowisk. W związku z  tym dla debaty parlamentarnej konieczne jest określenie, czy nadawca wyraża poparcie, czy prezentuje negatyw-ne stanowisko względem propozycji, która jest tematem debaty, gdyż „wszystkich uczestników debaty (…), analizując ich zachowania perswazyjne, można podzielić na krytyków, którzy przedstawiają obiekt perswazji jako godny potępienia, obrońców, którzy za wszelką cenę usiłują uratować prestiż obiektu perswazji, oraz arbitrów, któ-rzy porównując argumenty obu stron, mają za zadanie znalezienie wspólnie akcepto-wanego rozwiązania. Określenie pozycji każdego z uczestników debaty pozwoli na głębsze rozumienie jego motywacji perswazyjnych i wybór odpowiednich środków wpływu” (Awdiejew, Habrajska 2009: 23).