Okres I wojny światowej

I wojna światowa zakończyła definitywnie XIX w. w Europie, sankcjonu-jąc rozpad dawnego systemu społeczno-politycznego. Była ściśle związana z tempem przemian cywilizacyjnych, rodzeniem się nowej świadomości spo-łecznej, jak również kryzysem etyki, które znalazły swe odbicie w myśleniu estetycznym100. Wpisała się ponadto w przestrzeń globalnej modernizacji praktycznie we wszystkich sferach życia oraz na płaszczyźnie mentalnej101.

94 Zob. aneks: Łódzkie sylwetki.

95 Ibidem.

96 W. Kosiakiewicz, Bawełna, Petersburg 1895.

97 M. Gawalewicz, Wir. Powieść z niedawnych czasów, Warszawa 1908.

98 W. Marrené-Morzkowska, Wśród kąkolu, 1890 [w:] Łódź, która przeminęła w publicy­ styce i prozie (antologia), wybór i red. P. Boczkowski, Łódź 2008, s. 171–266.

99 B. Teplitzka, Lodzer Typen, Lodz 1913.

100 Por. M. J. Olszewska, Człowiek w świecie Wielkiej Wojny, Warszawa 2004.

101 Szerzej na temat niezwykłości i wyjątkowości zjawiska, jakim była wojna totalna, por. D. Kielak, Problematyka przełomu w publicystyce i krytyce literackiej, [w:] D. Kielak, Wielka Wojna i świadomość przełomu. Literatura polska lat 1914–1918, Warszawa 2001.

Jako wojna totalna ogarnęła całe społeczeństwa, zaangażowała bowiem nie tylko armie narodowe, ale również ludność cywilną.

Do łódzkiej literatury I wojna światowa wprowadziła wiele nowych ele-mentów, które spowodowały, że okres ten należy rozpatrywać jako odrębną fazę rozwoju. W pewnym sensie wymusiła na łódzkich pisarzach rewizję do-tychczasowych poglądów na świat i człowieka. Nabrała również wymiarów dramatu poznawczego, który zaowocował w niewielu przypadkach próbą stworzenia nowych modeli rzeczywistości, bowiem na ogół łódzcy pisarze podejmowali dyskurs wojenny, pozostając w przekonaniu o aktualności schematów i strategii tradycyjnych, np. romantycznych. Stąd można o niej pisać jako o literaturze drugorzędnej, popularnej lub masowej, propagują-cej uproszczoną wizję świata, najczęściej wpisaną w schematy melodrama-tyczne, gdzie wydarzenia wojenne stanowią tło dla burzliwych, miłosnych przygód bohaterów (np. Vermächtnis S. Judeich-Werswa102, In den schwarzen Bergen Helmutha Sendera103 czy Der Zettel Paula Blitza104). Autorzy nie pod-jęli aktualnych tendencji modernistycznych istotnych dla literatury niemiec-kojęzycznej. W Łodzi nie rozwinęła się własna twórczość ekspresjonistyczna, nie było powieści antywojennej typu Remarque’a ani w czasie wojny, ani po jej zakończeniu. Mimo jednak braku innowacyjnego kształtu tej literatury i związanej z tym rewizji poglądów estetycznych, łódzka literatura na swój sposób zmierzyła się z problemem wojny.

I wojna światowa w znaczący sposób zachwiała rynkiem wydawni-czym, tzn. stworzyła trudności w produkcji, dystrybucji i sprzedaży prasy i literatury. Represji uległy miejscowe tytuły. Zamknięto polski „Rozwój” oraz niemiecką „Lodzer Zeitung”. Z drugiej strony otworzył się olbrzymi obszar nowej, atrakcyjnej tematyki oraz pojawiły się nowe możliwości wy-dawnicze, płynące ze strony instytucji propagandowych. Zamiast zlikwido-wanych gazet ukazywały się kolejne, za pomocą których władze niemieckie mogły łatwo oddziaływać na opinię publiczną, były to proniemiecka „Godzi-na Polska” oraz dwa pisma niemieckojęzyczne: „Deutsche Lodzer Zeitung” i „Deutsche Post”. Za ich pomocą władze okupacyjne uruchomiły ogromną machinę propagandową, ocenzurowano relacje z pola walki poprzez uni-kanie opisów własnych strat, a wyolbrzymianie okrucieństw popełnionych przez wroga. Tak więc to, co docierało do przeciętnego odbiorcy, było

czę-102 Opowiadanie ukazało się w „Illusrtrierte Sonntagsbeilage zur Neuen Lodzer Zeitung”, 26.08.1917, s. 1–2.

103 H. Sender, In den schwaryen Bergen, „Illusrtrierte Sonntagsbeilage zur Neuen Lodzer Zeitung”, 20.02.1916, s. 1–3.

104 P. Blitz, Der Zettel, „Illusrtrierte Sonntagsbeilage zur Neuen Lodzer Zeitung”, 9.04.1916, s. 62–63.

sto zafałszowaną rzeczywistością, świadomie konstruowaną relacją z dzia-łań wojennych105.

Rozwinęły się również, co odróżnia tę literaturę od literatury okresu poprzedniego, nowe formy literackie. Wzrosło znaczenie literatury faktu: re-portaży, kronik, relacji z pola bitew czy innych zapisów dokumentu osobiste-go, jak dzienników, wspomnień, listów, pamiętników. Zdominowały one łódz-ką literaturę z lat 1914–1918. Ich dokumentarna wartość dawała odbiorcy poczucie prawdy, mimo wcześniej wspomnianych praktyk zafałszowywania wojennych historii przez propagandę106.

Prawo do narracji wojennych próbowali sobie zastrzec ci, którzy bezpo-średnio w niej brali udział. Dziennikarze wojenni, żołnierze, ich matki, to oni właśnie stawali się nie tylko aktywnie uobecniającymi się autorami tekstu, ale również ich bohaterami manifestującymi swój punkt widzenia.

Oprócz literatury faktu, w tym literatury autobiograficznej, na uwagę za-sługuje bogato reprezentowana twórczość liryczna, którą chętnie drukowały miejscowe niemieckie gazety. Biorąc pod uwagę ideologiczny wydźwięk tych tekstów, a więc stosunek do prowadzonych działań wojennych i opowiedze-nie się „za” lub „przeciw” wojopowiedze-nie, zauważalne są dwie zupełopowiedze-nie przeciwstaw-ne tendencje. Z jedprzeciwstaw-nej strony powstają w Łodzi teksty o charakterze anty-wojennym i pacyfistycznym. Ich autorzy to pisarze skupieni wokół gazety „Neue Lodzer Zeitung”, jak Wilhelm Jess, Robert Bräutigam, Theodore Abel czy Heinrich Zimmermann i Carl Heinrich Schultz, propagujący nurt poezji antywojennej. Z drugiej strony na łamach takich pism, jak „Deutsche Lodzer Zeitung” oraz „Deutsche Post”, drukowane były utwory Friedricha Flierla107

czy Franza Lüdtkego108, które należy jednoznacznie utożsamiać z apologią wojny i zabijania. Twórczość wojenną uzupełniały ponadto kazania pastora Paula Althausa, w latach wojny kapelana wojskowego w Łodzi, który pozosta-wił po sobie ogromną spuściznę.

Okres I wojny światowej to czas, w którym pisarze zarówno polscy, jak i niemieccy nie podejmują się pisania obszerniejszych utworów powieścio-wych czy dramatycznych. Te rozkwitną dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

105 Por. artykuły opublikowane na łamach „Deutsche Post” z okresu wojny, np. list pt. „Sonst sind wir alle verloren“, „Deutsche Post”, 5.07.1915, s. 3, jak również stała rubryka z do-niesieniami z pola walki pt. Kurze politische Wochenschau.

106 Mimo iż to właśnie media i nowe środki przekazu, jak film, fotografia, sprawozda-nia prasowe, często sterowane ideologicznie, ukształtowały dyskurs o I wojnie światowej, to jednak nie doszło do „całkowitej utraty w wiarygodność narracji wojennych” – jak pisała Ol-szewska – początek wieku XX to epoka powieści, które będąc dziełem literackim, są odbiera-ne jako „słowna reprezentacja niezależnie istniejącej, zewnętrzodbiera-nej rzeczywistości pokazaodbiera-nej w sposób obiektywny i wierny, a przez to prawdziwy”. Por. M.J. Olszewska, Człowiek w świecie Wielkiej Wojny, Warszawa 2004, s. 22.

107 Zob. aneks: Łódzkie sylwetki.