Zakoñczenie dzia³añ wojennych w 1918 r. zaowocowa³o wieloma zmia-nami natury politycznej. Upad³a wielonarodowa Monarchia Austro-Wê-gierska, zamiast niej powsta³o kilka nowych pañstw. l¹sk Cieszyñski sta³ siê aren¹ konfliktu interesów pomiêdzy dwoma z nowo powsta³ych pañstw, spory graniczne doprowadzi³y do wojennego epizodu, a w rezul-tacie do podzia³u kraju nad Olz¹ na czêæ polsk¹ i czechos³owack¹. Prze-miany wywar³y istotny wp³yw na mieszkañców regionu we wszelkich p³aszczyznach ¿ycia. Decyzje podjête na szczeblu politycznym zosta³y na
l¹sku Cieszyñskim okrelone jako klêska. Po stronie czechos³owackiej pozosta³a liczna spo³ecznoæ o polskiej to¿samoci narodowej, niejedno-krotnie podzia³owi ulega³y rodziny, wielu ludziom granice utrudnia³y do-stêp do pracy. Na Zaolziu pozosta³y: praktycznie ca³y przemys³ ciê¿ki, bogate z³o¿a wêgla, a tak¿e wêze³ kolejowy, co na d³ugi czas
zdegradowa-³o komunikacyjnie polski Cieszyn. Wyrok Rady Ambasadorów w 1920 r.
doprowadzi³ do stworzenia nowego podzia³u administracyjnego48. W cie-niu tych wydarzeñ pozostawa³a spo³ecznoæ ¿ydowska, stoj¹ca w pewien sposób na uboczu sporów polsko-czechos³owackich.
Ludnoæ ¿ydowska zwi¹zana jêzykowo ze spo³ecznoci¹ i kultur¹ nie-mieck¹ z pewnym niezadowoleniem przyjê³a rozpad monarchii. Czêæ rodzin, szczególnie najbogatszych, uto¿samia³a siê narodowociowo
48 K. N o w a k: Dzieje l¹ska Cieszyñskiego po 1918 roku. W: l¹sk Cieszyñski. Ma-cierz Ziemi Cieszyñskiej. Cieszyn 2001, s. 205206.
z Niemcami i zdecydowa³a siê wyprowadziæ do Wiednia lub innych miast austriackich b¹d Republiki Weimarskiej. Pañstwo polskie by³o pewne-go rodzaju niewiadom¹, obawiano siê antysemityzmu, dlatepewne-go wielu ¯y-dów sympatyzowa³o z Czechos³owacj¹, jawi¹c¹ siê jako kraj bardziej de-mokratyczny i zachodni, co w przypadku Cieszyna spowodowa³o, ¿e nie-ma³a czêæ tamtejszych ¯ydów zdecydowa³a siê zamieszkaæ w jego lewo-brze¿nej czêci49. Konstytucja marcowa z 1921 r. gwarantowa³a przed-stawicielom wszystkich mniejszoci prawo do ochrony ¿ycia, wolnoci i mienia, do zachowania swej odrêbnoci kulturowej i jêzykowej oraz or-ganizacji wewnêtrznego ¿ycia spo³ecznoci. Konstytucja kwietniowa z 1935 r. podtrzymywa³a wiêkszoæ poprzednich praw, dopiero pod ko-niec lat 30. XX wieku pojawi³y siê ustawy w pewien sposób dyskryminu-j¹ce ludnoæ ¿ydowsk¹. Pierwsza z nich dotyczy³a kwestii pozbawienia obywatelstwa z powodu utraty ³¹cznoci z pañstwowoci¹ polsk¹50. Bar-dziej znana by³a sprawa utrudniania ¯ydom studiowania na niektórych kierunkach uczelni wy¿szych, czyli tak zwanych Numerus Clasus, pra-wo ograniczaj¹ce liczbê miejsc do równowartoci procentowanego
udzia-³u w ca³oci spo³eczeñstwa (w przypadku ¯ydów do oko³o 10%)51. Szcze-gólnie w przypadku studiów prawniczych ustawa ta bardzo krzywdzi³a wyznawców judaizmu. Przejawy dyskryminacji pojawi³y siê du¿o pó-niej ni¿ w dobie kszta³towania siê niepodleg³oci Polski, dlatego niechêæ czêci ¯ydów do zamieszkiwania w polskiej czêci l¹ska Cieszyñskiego na pocz¹tku lat 20. XX stulecia nie by³a do koñca uzasadniona.
Podzia³ l¹ska Cieszyñskiego pomiêdzy dwa pañstwa wymusi³ pewne zmiany terytorialne w obrêbie gmin wyznaniowych. Najbardziej zosta³a nimi dotkniêta gmina z siedzib¹ w Cieszynie, której wiêksza czêæ pozo-sta³a w Czechos³owacji. Po polskiej stronie znalaz³a siê jedynie prawo-brze¿na czêæ miasta z bezporednio przylegaj¹cymi wiejskimi okolicami, zamieszkiwana przez oko³o 2 tys. ¯ydów, natomiast utracone zosta³y: ca³a lewobrze¿na czêæ miasta, okrêg trzyniecki i jab³onkowski zamieszkiwane przez niespe³na 1,5 tys.52 Po lewobrze¿nej czêci miasta pozosta³ tylko jeden ortodoksyjny dom modlitwy. Doprowadzi³o to do sytuacji, w której ksiêgi metrykalne musia³ prowadziæ cieszyñski rabin dla obu stron mia-sta, a pogrzeby musia³y siê odbywaæ na cmentarzu w Cieszynie. Z tych przyczyn powo³ano w lutym 1923 r. odrêbn¹ gminê wyznaniow¹ w Cze-skim Cieszynie. Poza samym miastem wiêksze skupiska ¯ydów
zamiesz-49 J. S p y r a: Zarys dziejów ludnoci..., s. 19.
50 H. C h a ³ u p c z a k, T. B r o w a r e k: Mniejszoci narodowe w Polsce 19181995.
Lublin 2000, s. 4344.
51 F. P a s z: ¯ydzi i My..., s. 61.
52 Ibidem.
kiwa³y Trzyniec i Jab³onków, gdzie funkcjonowa³y stowarzyszenia bó¿-nicze posiadaj¹ce w³asne domy modlitwy i cmentarze. W 1926 r. urucho-miony zosta³ cmentarz ¿ydowski w Czeskim Cieszynie. Do 1938 r. i po-nownego wcielenia Zaolzia do Rzeczpospolitej gmina wyznaniowa usta-bilizowa³a siê. W jej ramach funkcjonowa³y: kilka stowarzyszeñ zarówno religijnych, jak i syjonistycznych, synagoga gminna i dwie prywatne or-todoksyjne oraz szko³a Talmud Tora, a jej liczebnoæ nieco wzrasta³a53. Pod wzglêdem demograficznym spo³ecznoæ ¿ydowska l¹ska Cie-szyñskiego zachowa³a tendencjê wzrostow¹. Spisy ludnoci dokonane po polskiej stronie w latach 1928 i 1939 wykaza³y odpowiednio 7728 i 8298 osób wyznania moj¿eszowego na Zaolziu, natomiast w momencie ponow-nego przy³¹czenia do Polski w 1938 r. zamieszkiwa³o 2770 osób. W Biel-sku liczba wyznawców religii moj¿eszowej w roku 1938 siêga³a 6 tys.54
W okresie miêdzywojennym XX stulecia ¯ydzi nale¿eli do ró¿nych organizacji kulturalnych i towarzyskich, rozwinêli w³asn¹ dzia³alnoæ wydawnicz¹. Rocznie wydawali od 100 do 200 tytu³ów czasopism, które wychodzi³y w kilku jêzykach, najwiêcej w jidysz, hebrajskim, polskim oraz sporadycznie w jêzyku niemieckim. Najwiêksze nak³ady mia³a ogól-noinformacyjna prasa codzienna, liczne by³y pisma bran¿owe, polityczne i inne o ró¿norodnej tematyce55. Do Cieszyna i okolicznych miejscowoci dociera³a czêæ ogólnopolskich tytu³ów, a najpopularniejszym pismem lokalnym by³ wydawany w jêzyku jidysz Szlezysze Cajtung56.
Od pocz¹tku XX wieku bardzo wielk¹ popularnoæ uzyskiwa³y sport i turystyka, stawa³y siê one nieod³¹czn¹ czêci¹ ¿ycia spo³eczeñstw. Jesz-cze przed pierwsz¹ wojn¹ wiatow¹ ¯ydzi za³o¿yli na l¹sku Cieszyñ-skim kilka sportowo-turystycznych klubów. W okresie miêdzywojennym zarówno po polskiej, jak i po czechos³owackiej stronie praktycznie w ka¿-dym miecie funkcjonowa³ przynajmniej jeden klub sportowy. Zwykle by³y to filie popularnych organizacji, takich jak Maccabi, Hakoach, Hasmo-nea i innych, zwi¹zanych zwykle z syjonistami. W Bielsku i Cieszynie funkcjonowa³o kilka takich klubów, posiadaj¹cych ró¿ne sekcje, w zale¿-noci od uprawianych dyscyplin sportowych. Szczególnie popularne wród
¯ydów by³o narciarstwo, w którym osi¹gali bardzo dobre wyniki na ogól-nopolskiej arenie, o czym wiadczy³y niejednokrotnie zdobywane tytu³y mistrzowskie w biegach i skokach. Poza uczestnictwem w ogólnopolskich
53 Ibidem, s. 2021.
54 W. J a w o r s k i: Ludnoæ ¿ydowska w województwie l¹skim w latach 1921939.
Katowice 1997, s. 3233.
55 H. C h a ³ u p c z a k, T. B r o w a r e k: Mniejszoci narodowe w Polsce..., s. 187.
56 W. J a w o r s k i: ¯ydzi w Cieszynie w okresie miêdzywojennym. Pamiêtnik Cie-szyñski 1993, T. 6, s. 102.
8 Dialog...
zawodach ¯ydzi co roku organizowali w³asne imprezy sportowe, w których rywalizowa³y dru¿ynowo i indywidualnie reprezentacje poszczególnych klubów. W Cieszynie ¯ydzi za³o¿yli pierwszy klub p³ywacki, który z cza-sem sta³ siê sekcj¹ cieszyñskiego Maccabi. Za³o¿ono tak¿e dru¿ynê pi³ki wodnej, trenowano skoki do wody. Podobnie jak w przypadku narciarstwa, bielski Hakoach posiada³ jedn¹ z najsilniejszych w kraju sekcji p³ywac-kich, której najbardziej znana zawodniczka Gertruda Dawidowicz uzyska³a kilkakrotnie tytu³y mistrzyni Polski. Kolejnym ulubionym sportem ¯ydów by³ tenis sto³owy. Wielu zamo¿niejszych ¯ydów posiada³o w³asne sto³y ping-pongowe w domach, wielu innych zadowala³o siê gr¹ w wietlicach b¹d
przy klubach sportowych. Nie mo¿na zapomnieæ tak¿e o klubach pi³kar-skich, prezentuj¹cych przeciêtny, nie odbiegaj¹cy od innych lokalnych klubów poziom. Warto jeszcze wspomnieæ o bardzo popularnej turystyce górskiej, promowanej przede wszystkim przez organizacjê Blau-Weis57.
¯ydzi w wiêkszoci byli lojalnymi obywatelami pañstwa polskiego, starali siê wspó³¿yæ jak najlepiej z otaczaj¹c¹ ich ludnoci¹, pomimo to przedstawiciele pewnych rodowisk i zwolennicy niektórych polskich partii politycznych byli im nieprzychylni. Kryzys ekonomiczny na po-cz¹tku lat 30. XX stulecia wzmóg³ niezadowolenie spowodowane czêcio-wo domnieman¹, a czêcioczêcio-wo realn¹ przewag¹ ekonomiczn¹ ¯ydów.
Doj-cie Hitlera do w³adzy w 1933 r. i wzrastaj¹ce nastroje antysemickie spo-wodowa³y wzmo¿on¹ emigracjê niemieckich ¯ydów. Dla niektórych Pol-ska by³a jedynie krajem tranzytowym, czêæ natomiast zdecydowa³a siê tu pozostaæ. Uchodcom stara³y siê pomagaæ gminy ¿ydowskie, a lokalni przed-siêbiorcy ¿ydowskiego pochodzenia stwarzali im mo¿liwoæ pracy.
Zwa-¿ywszy na trwaj¹cy jeszcze kryzys i wysokie bezrobocie, takie dzia³ania wywo³a³y spore niezadowolenie spo³eczne, najwyraniejsze wród bied-niejszych. Z tego powodu przedstawiciele rodowisk nieprzychylnych
¯ydom uzyskali podatny grunt na wywo³anie w ca³ym kraju fali wyst¹-pieñ anty¿ydowskich, które dotknê³y tak¿e Cieszyn i okoliczne miejsco-woci. Inspiratorzy zajæ byli najczêciej zwi¹zani z radykalnymi organi-zacjami, jak Stronnictwo Narodowe czy te¿ Obóz Wielkiej Polski. Anty-semityzm niemiecki przeniós³ siê na teren Polski i g³osi³ has³a usuniêcia
¯ydów ze wszystkich dziedzin ¿ycia spo³ecznego, kulturalnego, gospodar-czego. Taka sytuacja spowodowa³a, ¿e wielu ¯ydów wyjecha³o za grani-cê58. Na pocz¹tku wrzenia 1939 r. Niemcy spalili synagogê w Cieszynie i w Bielsku oraz ortodoksyjne domy modlitwy, zdewastowano cmentarze59.
57 F. P a s z: ¯ydzi i My..., s. 6874.
58 H. S z o t e k: Wojenne losy skoczowskich ¯ydów. W: W cieniu skoczowskiej synago-gi. Red. J. S p y r a. Skoczów 1994, s. 8182.
59 F. P a s z: ¯ydzi i My..., s. 8081.
Niemcy ju¿ na samym pocz¹tku okupacji postanowili zlikwidowaæ i za-trzeæ lady jakiegokolwiek ¿ycia religijnego ¯ydów.
Równie¿ od pierwszych dni wojny rozpoczê³y siê akty rabunku ¿ydow-skiego mienia60. W pierwszych dniach okupacji wydano zarz¹dzenie o re-jestracji wszystkich ¯ydów oraz o obowi¹zku noszenia wyró¿niaj¹cej gwiaz-dy Dawida z liter¹ J. Sprawnych fizycznie mê¿czyzn wykorzystywano do ciê¿kich robót publicznych, najczêciej do usuwania ladów walk, zasypy-wania rowów przeciwlotniczych. Kobiety natomiast sprz¹ta³y w niemiec-kich domach, czasem pos³ugiwa³y w koszarach. Stopniowo wypêdzano ¿y-dowskie rodziny z domów i zmuszano do przeniesienia siê do punktów zbornych mieszcz¹cych siê w starych fabrykach, restauracjach, przy czym zwykle oddzielano mê¿czyzn od ich ¿on i dzieci61. W ten sposób Niemcy przygotowywali siê do dalszego etapu planu, czyli skupiania ¯ydów w miej-scach u³atwiaj¹cych wywo¿enie do obozów. Jeden z pierwszych transpor-tów ¯ydów ze l¹ska Cieszyñskiego odby³ siê pod koniec wrzenia 1939 r., dotyczy³ mê¿czyzn pomiêdzy 16. a 60. rokiem ¿ycia zamieszkuj¹cych Zaol-zie, Cieszyn, Skoczów i okolice. Wywieziono ich do Owiêcima (Auschwitz), do Niska nad Sanem, gdzie utworzono przejciowy obóz pracy. O ich dal-szych losach wiadomo stosunkowo niewiele, niektórym uda³o siê uciec, czêæ przedosta³a siê do radzieckiej sfery okupacyjnej. Zdecydowana wiêkszoæ zginê³a w obozach koncentracyjnych b¹d zosta³a przeniesiona do innych obozów. Nastêpne transporty z Cieszyna i okolic odbywa³y siê w 1940 r. Do 1943 r. wywieziono praktycznie wszystkich ¯ydów ze l¹ska Cieszyñskie-go. Po kampanii wrzeniowej ¯ydów pozbawiono mo¿liwoci kontynuacji swej przedwojennej dzia³alnoci. Ich los na l¹sku Cieszyñskim nie ró¿ni³ siê od losu ich wspó³wyznawców zamieszka³ych w Polsce i innych krajach okupowanej Europy. Tragediê Holokaustu przetrwa³o bardzo niewielu. Dla narodu ¿ydowskiego, dla ¯ydów Europy, okres drugiej wojny wiatowej to Holokaust. Wówczas Europa odrzuci³a ¯ydów. Ci do tych miejsc zag³ady wracaj¹, by tylko wspominaæ swych zmar³ych, wiat, którego ju¿ nie ma.
Ziemia ca³kowicie wolna dla ¯ydów dzi to albo Izrael, albo Ameryka.