Katedra Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Rzeszowskiego
Sergiusz Jesienin uważany jest za wybitnego liryka pejzażystę, który w swej twórczo-ści słowem, podobnie jak malarz pędzlem, ubarwia pejzaże środkoworosyjskiej przy-rody. W toku analizy okazuje się, że istotny odcień kolorystyczny i co za tym idzie, semantyczny wnoszą tu nie tyle same barwy, ile ich opozycja.
Celem artykułu jest zbadanie roli tej właśnie opozycji kolorów w twórczości po-etyckiej Jesienina. Materiał badawczy wyekscerpowany został z utworów poetyckich tego wybitnego poety zamieszczanych w różnych zbiorach1. Fragmenty wierszy pod-dano analizie metodą semantyczną.
W twórczości poetyckiej tego wybitnego rosyjskiego twórcy przełomu wieku XIX i XX wyróżnia się zwykle kilka okresów czy też etapów2. Jesienin, urodzony w roku 1895, do 1912 roku mieszkał i tworzył w rodzinnej wsi Konstantinowo. Później po-eta wyjechał do Moskwy, przez pewien okres mieszkał też w Leningradzie. W latach dwudziestych XX wieku, chcąc widzieć we współczesnym świecie radykalne zmiany, tworzył i pisał w duchu nowej poezji – imażynizmu. W jego poezji pojawiają się opisy pejzaży o zaskakujących asocjacjach (antyestetyzm). Dwoistość uczuć widoczna jest również w późnej twórczości Jesienina, szczególnie zaś w tej powstałej w ostatnim roku jego życia (zmarł 28 grudnia 1925 r.). Wielu badaczy jego dorobku uważa, że biografia autora w tym przypadku w sposób wyjątkowy współbrzmi z dziełem, a twórca pisze tak, jak żyje3, łagodnie i brutalnie, marząc i wątpiąc4. Sam poeta swoją biografię przedstawił na jednej stronie maszynopisu. Wspomina tam głównie dzieciństwo i spotkanie z Aleksandrem Błokiem w ówczesnym Leningradzie oraz stwierdza między innymi: „Wszystko, co dotyczy pozostałych informacji autobiogra-ficznych znajduje się w moich wierszach”5.
1 Por. С. А. Есенин, Собрание сочинений в трех томах, t. 1, Москва 1977; С.А. Есенин, Собрание сочинений в шести томах, t. 4, Москва 1978.
2 Por. E. Наумов, Сергей Есенин. Личность, творчество, эпоха, Ленинград 1973.
3 J. A. Grochowina, Jasnowłosy czarny człowiek, czyli prawie Puszkin [w:]S. Jesienin, Czarny człowiek i inne wiersze, Warszawa 1994, s. 12.
4 Por. C. Stern, Poeta i tancerka. Isadora Dunkan i Siergiej Jesienin, tłum. U. Szymanderska, Warszawa 2006, ss. 74‒75.
5 C. Еcенин, Рябиновый костер. Стихотворения, Москва 1975, s. 6.
Jolanta Kur-Kononowicz
178
W poezji Jesienina wyróżnić można stosunkowo dużo grup opozycji, ale naj-liczniej reprezentowana jest niewątpliwie opozycja kolorów. W zebranym materiale badawczym udało się wyodrębnić następujące opozycje kolorystyczne:
1. Purpurowy (zorza) – czerń (bór):
Utkało się na jeziorze p u r p u r o w e (jasnoczerwone) światło zorzy.
W borze razem z dzwonami cerkiewnymi płaczą głuszce.
Gdzieś tam (w oddali) płacze wilga skrywszy się w dziupli.
Tylko m n i e n i e d o p ł a c z u – w duszy (sercu) jasno (radośnie).
… Niechże z dzwonami cerkiewnymi płaczą (sobie) głuszce,
Jest w e s o ł a t ę s k n o t a (smutek) w p u r p u r z e zorzy6. (I 66) (1910)
Wiersz napisany został we wczesnym, radosnym okresie twórczości. Purpurę (czerwoność) zorzy, symbolu początku i końca dnia, przeciwstawiono czerni leśnego boru, aby podkreślić radosny, świąteczny nastrój poranka i wieczoru. Poeta pod-sumowuje podniosłość chwili, stosując zestawienie rzeczownika i określającego go przymiotnika o przeciwstawnym znaczeniu i tworząc w ten sposób oksymoron: „we-soły smutek (tęsknota)”. Opozycja owa, stanowiąca epitet sprzeczny, służy do zaak-centowania dobrego samopoczucia podmiotu lirycznego, jego pozytywnej percepcji świata. Czerwony kolor zorzy odmalował poeta słowem na początku i na końcu wier-sza dla podkreślenia ciągłości radosnego nastroju. Zorza przecież pojawia się zarówno przed wschodem słońca, jak i po jego zachodzie (zorza poranna i wieczorna).
Radosny nastrój podkreśla przeto opozycja płaczących głuszców i wilgi oraz nie ma-jącego zamiaru płakać podmiotu lirycznego („nie jest mi do płaczu” [не плачется]).
2. Malinowy (pole) – błękitny (rzeka, jezioro):
Znów jestem chory od c i e p ł e g o s m u t k u od owsianego wiaterku.
…O Ruś, pole m a l i n o w e
I siność (błękit), która wpadła do rzeki, Kocham do b ó l u i r a d o ś c i Twoją jeziorną tęsknotę (smutek).
…Jednak n i e k o c h a ć c i ę , n i e w i e r z y ć w ciebie – Nie potrafię się nauczyć/7. (I 107) (1916)
Nie bez powodu Jesienin zestawia obok siebie dwa opozycyjne z uwagi na swą symbolikę ciepłe kolory – malinowy i błękitny. Ten ostatni został zresztą określony przestarzałym, kojarzonym z odwieczną tradycją ludową, rzeczownikiem „siność”
6 „Выткался на озере алый свет зари./ На бору со звонами плачут глухари./ Плачет где-то иволга, схоронясь в дупло./ Только мне не плачется - на душе светло./… И пускай со звонами плачут глухари,/ Есть тоска веселая в алостях зари”. Wszystkie polskie wersje tekstów Jesienina zawarte w niniejszym artykule stanowią przekłady filologiczne sporządzone przez autorkę.
7 „Опять я теплой грустью болен/ От овсяного ветерка./…О Русь, малиновое поле/ И синь, упавшая в реку,/ Люблю до радости и боли/ Твою озерную тоску./ … Но не любить тебя, не верить – / Я научиться не могу”.
179 [синь] zamiast literackiego epitetu гoлубой. „Pole malinowe” oznacza w tym wy-padku kolorowe, świąteczne, z dużą ilością barwnych kwiatów, ale także dostatnie, rajskie. Czerwony kolor często pojawiał się w świątecznym stroju ludowym. W kul-turze rosyjskiej symbolika maliny (w przeciwieństwie do kaliny) wiąże się z dobro-bytem, poczuciem szczęścia. Z kolei błękitny jest kolorem nieba zarówno w kulturze rosyjskiej, jak i w całej kulturze europejskiej8. Dla poety barwa błękitna (niebie-ska) symbolizuje w sposób oczywisty strony rodzinne, w których oprócz rzek i jezior (niebo odzwierciedlone w rzece oraz woda), niebieskie były również zamglone pola, łąki i lasy. Kolor ten zatem, w przeciwieństwie do malinowego, jest czymś powsze-dnim, codziennym, naturalnym jak wiejski krajobraz, symbolizuje więc często nędzę.
Twórczość Jesienina, co ukazuje powyższy przykład, wyróżnia wyjątkowa barwność i malowniczość. Jego technikę malowania wyrazami często porównuje się z łubka-mi9 – rosyjską sztuką ludową.
Przytoczony fragment ilustruje jeszcze jedną bardzo ważną cechę stosowanych przez poetę opozycji – ich harmonię i swoistą optymistyczność. Miłość podmiotu lirycznego do namalowanego na niebiesko smutku jeziora wiąże się z radością ale i z bólem; co więcej, nie potrafi on się nauczyć nie kochać go i nie wierzyć w lepsze jutro. W opozycjach poeta stosuje antonimiczność niepełną, dlatego pojawiają się w nich zaprzeczenia z partykułą „nie” – na przykład „nie kochać”, „nie wierzyć” za-miast „nienawidzić”. Ilustracją ostatniego zabiegu może być też oksymoron „ciepły smutek” (od wiatru wiejącego od owsa) zastępujący „wesoły smutek”. „Ciepły” ozna-cza u Jesienina „osobisty, związany z dobrymi wspomnieniami”.
3. Czerwony (pożar) – błękitny (ogień):
Zaczął się miotać b ł ę k i t n y p o ż a r, Zapomniałem o rodzinnych dalach.
Po raz pierwszy zacząłem śpiewać (zaśpiewałem) o miłości, Po raz pierwszy wyrzekam się skandali10. (I 192) (1923)
Wiersz został napisany w sierpniu 1923 roku, kiedy rozpadł się ostatecznie jeden związek poety (prawdopodobnie to różnica wieku i kultur doprowadziła do zerwania z tancerką Isadorą Duncan), a zaczął inny. Jesienin poznał wtedy aktorkę Augustę Mikłaszewską, którą od początku był zauroczony. Już następnego dnia napisał za-cytowany wyżej wiersz. Dla nowej miłości poeta gotów był porzucić myśl o przyję-ciach, a nawet o przyrodzie kraju rodzinnego. Wybuchł więc w jego świecie pożar, ale błękitny – spokojny, jako że awanturniczy tryb życia dobiega końca. Podmiot liryczny po raz pierwszy od dłuższego czasu wierzy w odradzającą moc miłości i dla-tego jej właśnie poświęca wiersz.
8 Por. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1991, s. 27.
9 Nazwa powstała od określenia łubok, oznaczającego deskę lipową z wygrawerowanym na niej rysunkiem.
10 „Заметался пожар голубой,/ Позабылись родимые дали./ В первый раз я запел про любовь,/ В первый раз отрекаюсь скандалить”.
Jolanta Kur-Kononowicz
180
Opozycja kolorystyczna wyrażona epitetem sprzecznym (przeciwstawnym) „błę-kitny pożar” świadczy o namiętnym, gwałtownym uczuciu (pożar – symbol siły, błękit – symbol pokoju, uczucia). Oksymoron w tym wypadku zdaje się potęgować siłę namiętności. Ogień pożaru może ulec zmianie z czerwonego na błękitny przy bardzo wysokich temperaturach – w wierszu odwołanie do tego zjawiska podkreśla, że nowe uczucie ma ogromną moc. Podmiot liryczny po kryzysie wewnętrznym odzyskuje nadzieję.
Należy zwrócić baczną uwagę na harmonię opozycji w poezji Jesienina. Pożar jest błękitny, a więc pozbawiony niszczącej siły właśnie dzięki domieszce tej chłodnej barwy.
4. Purpurowy (mrok, ciemności) – czerń (niebios):
Pu r p u r o w y mrok w c z e r n i niebios
Naszkicował (obrysował) p o ż a r e m ścianę (grań).
Przyszedłem na twoje nieszpory, Gluszo pól (polna)11. (I 117) (1915)
Opozycja purpurowej zorzy porannej i czerni nieba pozwala poecie wyraziście za-rysować granice ściany lasu czy pagórków, czyli oddzielić świat ziemski od pozaziem-skiego, a przez to zastanowić się nad owymi dwoma światami. Zorza, zarysowując granice jakby pożarem, wprowadza pewien niepokój. Czerń symbolizuje mrok, brak wiedzy na temat nieba, zaś pożar może oznaczać pragnienie zdobycia wiedzy o sensie, tajemnicy ludzkiego życia, którą być może skrywają niezmierzone niebiosa. Opisy-wana opozycja kolorystyczna przenosi niepokój na czytelnika i również w nim budzi chęć takiego spojrzenia w niebo. Kolorystycznie opozycyjny początek wiersza, ukazu-jący pragnienie poszerzenia wiedzy na odwieczne tematy nurtujące człowieka, prze-nosi czytelnika na nieszpory odprawiane w otoczeniu przyrody. Może to ona pomoże znaleźć odpowiedź na najważniejsze pytania? Wiersz powstał we wczesnym okresie twórczości, kiedy poeta często uciekał się do symboliki religijnej. W tym czasie dla Jesienina obraz poetycki stanowił syntezę tego, co ziemskie, z tym, co niebiańskie.
5. Biały (strój dziewczyny) – błękitny (strój dziewczyny):
Tak, podobała mi się dziewczyna w b i e l i , Ale teraz kocham tę w b ł ę k i c i e12. (I 209) (1924)
Przypuszczalnie wiersz poświęcony został Annie Sardanowskiej, którą poeta na-zywa dziewczyną w bieli i przedstawia smutek z powodu minionej młodości i pierw-szej miłości. Odżywają wspomnienia, które uświadamiają poecie, że on sam też się zmienił. Analizowany fragment stanowi poetyckie podsumowanie rozmyślań o upły-wie czasu: niegdyś podmiotowi lirycznemu podobała się dziewczyna w bieli, a te-raz kocha on dziewczynę w błękicie. Opozycję tych barw odnieść można również
11 „Алый мрак в небесной черни/ Начертил пожаром грань./ Я пришел к твоей вечерне,/
Полевая глухомань”.
12 „Да, мне нравилась девушка в белом,/ Но теперь я люблю в голубом”.
181 do skontrastowania pierwszej miłości z tą obecną. Dla zobrazowania tych uczuć, co ciekawe, Jesienin nie używa w opozycji do bieli czerni, ale właśnie błękitu. Biały na ogół uważany bywa za związany z niewinnością, czystością, uczciwością, a błękit wprawdzie symbolizuje spokój, ale też chłód13. Wypadałoby to odnieść do podmiotu lirycznego, który u Jesienina najczęściej utożsamia się z poetą. Pierwsza miłość (biała) jest platoniczna, niewinna, a teraz pojawiło się chłodne (błękitne) uczucie. Po raz ko-lejny wyraźnie zarysowuje się tu harmonia opozycji uwarunkowana optymistycznie:
miłość była i jest – i to powinno być w chwili obecnej najważniejsze.
6. Ciemnoniebieski (oczy) – niebieski wyblakły, przemoczony, przesycony wilgocią (oczy):
Nie wiem: b l i s k i czy d a l e k i mój koniec (życia).
M i a ł e m n i e b i e s k i e oczy, a t e r a z z b l a d ł y .
Gdzie jesteś, r a d o ś c i ? Ciemności i przerażenie, s m u t n o i przykro.
Czyżby w polu? W karczmie? Niczego nie widać.
… Nachyliły się nade mną senne dyżurujące pielęgniarki (siostry).
… „Nie wiemy: b l i s k i czy d a l e k i twój koniec (życia).
Twoje niebieskie oczy w karczmach się przemoczyły (przemokły)”14. (I 182-183) (1924)
Podmiot liryczny na początku i na końcu wiersza stawia pytanie, na które nie otrzymuje odpowiedzi: nie wiadomo, kiedy nastąpi kres, ale nie ulega wątpliwości, że oczy kiedyś niebieskie teraz zblakły – ich kolor wypłowiał, stał się przygaszony.
Pielęgniarki wyjaśniają, że nowego, bledszego odcienia oczy nabrały od nadużywa-nia alkoholu. Opozycja kolorystyczna przechodzi w opozycję oczy trzeźwe – pijane.
Kontrast intensywnego i wyblakłego („przemoczonego”) niebieskiego konkretyzu-je tragedię podmiotu lirycznego. Harmonia opozycji zawiera się w stwierdzeniu, iż w chwili obecnej, w chwili wewnętrznego kryzysu i choroby nieistotne jest pytanie o długość życia. Ważna jest świadomość, że kolor oczu zmienił się wskutek naduży-wania alkoholu, a przyczyną pogorszenia nastroju są karczmy. Przy okazji opozycji kolorystycznej pojawiają się i inne, na przykład bliski – daleki (koniec życia) czy radość – smutek. Ponownie pojawia się tu także słownictwo potoczne: темь (‘ciem-ności’), жуть (‘lęk, strach, przerażenie’).
7. Złoty (włosy) – szary/siwy (włosy):
Taki zmęczony jeszcze nie byłem.
Ni e b o l i niczyja (żadna) zdrada.
I n i e c i e s z y lekkość zwycięstw,
Tych (moich, obecnych) włosów z ł o t e s i a n o Zamienia się w s z a r y ( s i w y ) k o l o r,
13 Por. W. Kopaliński, op. cit., s. 28.
14 „Я не знаю: мой конец близок ли, далек ли./ Были синие глаза, да теперь поблекли./ Где ты, радость? Темь и жуть, грустно и обидно./ В поле, что ли? В кабаке? Ничего не видно./…
Наклонились надо мной сонные сиделки./… «Мы не знаем: твой конец близок ли, далек ли./ Синие твои глаза в кабаках промокли»”.
Jolanta Kur-Kononowicz
182
… Ale wciąż odnoszę się z pokorą)
Do tych pól, które kiedyś lubiłem (kochałem)15. (I 186-187) (1923?)
Wiersz napisany został najprawdopodobniej w 1923 roku, w więc w czasie, kiedy poeta przeżywał kryzys wewnętrzny16 z powodu sytuacji polityczno-ekonomicznej, w jakiej znalazła się Rosja po rewolucji październikowej i wojnie domowej. W przyto-czonym fragmencie zwraca uwagę zestawienie kolorów symbolizujących młodość spę-dzoną w rodzinnej wiosce (włosy blond porównano do złotego siana z rodzinnych pól) i dojrzałość, a nawet nadchodzącą starość (szary, a może siwy kolor włosów). Opozycja kolorów wydaje się ściśle powiązana z opozycją przeszłość (młodość) – teraźniejszość (zmęczenie). Uwidacznia się zatem bardzo konsekwentna harmonia kontrastu, który trafniej byłoby nazwać opozycją. Wiersz rozpoczyna stwierdzenie, że podmiot liryczny jest zmęczony jak nigdy dotąd i w związku z powyższym ani „nie boli” go czyjaś zdra-da, ani „nie cieszą” łatwe zwycięstwa (opozycja smutek – radość, obie emocje w nega-cji). Zaprzeczone czasowniki („nie byłem”, „nie boli”, „nie cieszy”) tylko wzmacniają uczucie smutku – zdawać by się mogło: bliskiego rozpaczy. Jednakże takiej tezie zdaje się przeczyć fragment końcowy, w którym czytamy, że podmiot liryczny ma szacu-nek do tych miejsc (pól) w rodzinnej wsi, które kiedyś kochał. Jesienin najwyraźniej pamięta, że jego droga życiowa i poetycka zaczynała się od malowania słowem ria-zańskiego nieba, pól, lasów i łąk. Opozycyjność początku i końca utworu lirycznego dowodzi, że wciąż – mimo kryzysu uczuć w sercu poety – pozostaje nadzieja na lepszą przyszłość. Niepozbawione sensu byłoby chyba stwierdzenie, że pamięć fotograficzna miejsc rodzinnych, zachowana w dużej mierze dzięki poetycko-muzyczno-malarskim zdolnościom Jesienina, utrzymuje poetę nadal przy życiu.
8. Biały (róża, anioły) – czarny (żaba, diabły):
Wstyd mi, że w i e r z y ł e m w boga.
Przykro mi, że n i e w i e r z ę teraz.
…B i a ł e j r ó ż y i c z a r n e j ż a b i e Chciałem na ziemi udzielić ślubu.
Niech będzie, że nie doszły do skutku, niech będzie, że nie ziściły się Te zamierzenia różanych dni.
Ale skoro d i a b ł y gnieździły się w duszy – To znaczy, że i a n i o ł y w niej mieszkały.
… Tylko, aby za wszystkie moje ciężkie grzechy, Za b r a k w i a r y w ł a s k ę B o ż ą
Położono mnie w rosyjskiej koszuli Umrzeć przy ikonach17. (I 190‒191) (1923)
15 „Я усталым таким еще не был./ …Не больна мне ничья измена,/ И не радует легкость побед,/ Тех волос золотое сено/ Превращается в серый цвет,/ … Но и все ж отношусь я с поклоном/ К тем полям, что когда-то люби”.
16 Por. E. Watała, W. Woroszylski, Życie Sergiusza Jesienina, Warszawa 1982, s. 330.
17 „Стыдно мне, что я в бога верил./ Горько мне, что не верю теперь./ …Розу белую с черною жабой/ Я хотел на земле повенчать./ Пусть не сладились, пусть не сбылись/ Эти помыслы розовых дней./ Но коль черти в душе гнездились –/ Значит, ангелы жили в ней./ …Чтоб
183 W roku 1923 powstaje wiersz, który przez malowanie słowem-barwą obrazów oj-czystej przyrody pozwala poecie zachować w życiu optymizm. W poetyckim obrazie Jesienin zestawia dwie najbardziej kontrastowe barwy: biel i czerń: Biała róża sym-bolizuje piękno, czystość, dobro, a czarna żaba – brzydotę, złe uczynki. W symbolice chrześcijańskiej róża kojarzona jest zazwyczaj z miłością, przebaczeniem18, dlatego dni różane to czas, gdy podmiot liryczny próbuje pogodzić dobro ze złem. Próba ta za ziemskiego żywota nie powiodła się, ale nadzieja każe wierzyć, że to bynajmniej nie oznacza klęski. Zaskakująca opozycja róży i żaby w omawianym wierszu przypomina o antyestetyzmie jako jednym z założeń imażynizmu. Prąd literacki, o którym mowa, był odpowiedzią na rozpaczliwe przekonanie, że zmiana świata na lepsze za pomocą poezji nie jest możliwa.
Kontynuacją omawianej opozycji kolorystycznej jest dalszy fragment utworu, w którym pojawiają się czarne diabły i białe anioły. Nadzieja podpowiada, iż skoro w duszy było zło, to musiało być i dobro (zanim pojawiło się zło, było dobro). Co było, może jeszcze wrócić. Opozycja bieli i czerni, przeradzając się w opozycję religij-ności i bezbożreligij-ności, pozwoliła poecie opisać jego stosunek do religii. Wiersz zaczyna się wszak od stwierdzenia, iż wstyd, że podmiot liryczny w Boga wierzył i w pewnym momencie wierzyć przestał, a kończy prośbą, żeby za grzechy i brak wiary (w Boga, w Boże przebaczenie) dane mu było umierać przy ikonach (opozycja: odejście od Boga – powrót do Boga). W późnym okresie twórczości poeta najwyraźniej powraca do motywów chrześcijańskich.
9. Czarny (sadza, wieczór, cień) – biały (śnieg, przędza, lampka naftowa:
W i e c z ó r j a k s a d z a , Wlewa się przez okno.
B i a ł a p r z ę d z a tka płótno.
Tańczy l a m p a naftowa, Skacze c i e ń19. (1914‒1916)
Wiersz, z którego zaczerpnięto powyższy fragment, operuje zestawieniami czerni i bieli. Wieczór jak sadza pozostaje w opozycji do padającego śniegu, który jak bia-ła przędza zasypuje ziemię, a białe światło małej lampki naftowej – w opozycji do czarnego cienia. Z przeciwstawnymi kolorami wiążą się opisy przyrody i obraz życia chłopów. Opozycja czyni malowany przez poetę obraz wyrazistym i celnym, który na długo pozostanie w pamięci.
Wiersz powstał we wczesnym okresie twórczości Jesienina, dlatego dominuje w nim opis przyrody, pojawia się leksyka ludowa (dialektyzm: гасница – mała lampa
за все за грехи мои тяжкие,/ За неверие в благодать/ Положили меня в русской рубашке/
Под иконами умирать”.
18 Por. W. Kopaliński, op. cit., s. 362.
19 „Вечер, как сажа,/ Льется в окно./ Белая пряжа/ Ткет полотно./ Пляшет гасница,/ Прыгает тень”.
Jolanta Kur-Kononowicz
184
naftowa) i potoczna. Cechą wczesnej liryki poety była jej bezkonfliktowość. Opozy-cja pojawia się tu jedynie w celu dokładniejszego opisu krajobrazu.
10. Czarny (droga, niekochana) – biały (koń, miła)
Widzę sen. C z a r n a d r o g a .
B i a ł y k o ń . Wytrwały (uporczywy) krok.
I na tym na koniu Jedzie do mnie miła.
Jedzie, jedzie m i ł a ,
Tylko n i e k o c h a n a20. (I 222) (1925)
Wiersz pochodzi z ostatniego, tak zwanego późnego okresu twórczości Jesienina.
W tym czasie po opanowaniu długotrwałego kryzysu wewnętrznego spowodowa-nego rozczarowaniem przemianami ekonomiczno-socjalnymi w kraju, niezadowo-leniem z powodu kontrowersyjnych opinii współczesnych krytyków literackich oraz nieudanymi związkami z kobietami, poeta próbuje odnaleźć się w miłości. Opozycja czerni i bieli służy przede wszystkim do zobrazowania osobistych przeżyć poety, od-zwierciedla dwoistość uczuć do kobiety („miła” – „niekochana”).
Opozycja plastycznie podkreśla, że podmiot liryczny nie jest zadowolony ze swo-jej drogi życiowej, dlatego widzi ją w czerni, która symbolizuje niejasność przyszłych losów. Wybawieniem i dobrem w tej sytuacji okazać się może biały koń z dziewczyną.
Biały koń kojarzyć się może ze słońcem, jasnością dnia, cierpliwością, a czarna droga, przeciwnie, wywołuje wyłącznie negatywne odczucia, ponieważ nie wiadomo, dokąd zawiedzie. Nie jest za dobrze, skoro na koniu jedzie miła, ale niekochana dziewczyna.
Wyśnione, wymarzone uczucie do kobiety nie zostało zaspokojone.
11. Czarny (zguba, postęp) – biały (śnieg, bieda)
Oto ścisnęły wieś za szyję Kamienne ręce szosy.
Tak z lękiem w ś n i e ż n ą b i e l
Zaczęło się rzucać dzwoniące (głośne) przerażenie.
Witaj, moja c z a r n a z g u b o , Wychodzę ci naprzeciw!21 (I 164) (1921)
Po rewolucji wieś rosyjska obłożona była podatkami i postęp kojarzył się jej miesz-kańcom ze złem, biedą. W powyższym fragmencie pojawia się opozycja śnieżnej bia-łości i „czarnej zguby” – zła; podmiot liryczny wita zgubę, wychodzi jej naprzeciw.
Czarna szosa symbolizuje zapewne postęp techniczny, który wtargnął nieśmiało na wieś i zgubił ją. Opozycja kolorów przeradza się w opozycję zacofania, biedy („śnież-na biel”) i rozwoju technicznego („czar(„śnież-na zguba”). Zacofanie wydaje się mniejszym
20 „Вижу сон. Дорога черная./ Белый конь. Стопа упорная./ И на этом на коне/ Едет милая ко мне./ Едет, едет милая,/ Только нелюбимая”.
21 „Вот сдавили за шею деревню/ Каменные руки шоссе./ Так испуганно в снежную выбель/
Заметалась звенящая жуть./ Здравствуй ты, моя чёрная гибель,/ Я навстречу к тебе выхожу!”
185 złem, bo utożsamiane jest z bielą. Podmiot liryczny ze spokojem i zdrowym rozsąd-kiem wita jednak postęp. Harmonia opozycji uwidacznia się w zamykającym wiersz stwierdzeniu, świadczącym o pogodzeniu się podmiotu lirycznego ze zmianami na wsi rosyjskiej.
12. Srebrzysty (zaśnieżona droga) – żółty/złoty (płomień świecy, gwiazda):
D r o g o s r e b r z y s t a , Dokąd mnie wołasz?
Nad tobą niczym wielkoczwartkowa ś w i e c a Świeci gwiazda.
Na s m u t e k czy r a d o ś ć się jarzysz?
Czy może wiedziesz do szaleństwa (obłędu)?
Pomóż mi sercem w i o s e n n y
Bezgranicznie pokochać twój t w a r d y ś n i e g22. (I 138) (1918)
Jesienin porusza tu temat podróży w nieznane. Wiersz przypomina o przeło-mowych wydarzeniach w życiu Rosji. Świeca wielkoczwartkowa (a równocześnie gwiazda) jawi się jako zwiastun wielkich wydarzeń i zmian w życiu kraju i świata, podobnie jak w Wielki Czwartek ostatnia wieczerza Chrystusa poprzedzająca mękę i zmartwychwstanie. Nie wiadomo, czy gwiazda podgrzewa (a zarazem przepowiada) smutek czy radość, nie wiadomo też, co będzie po rewolucji (opozycja: radość – smu-tek). Podmiot liryczny zwraca się z pytaniem bezpośrednio do gwiazdy. Takie ożywie-nie przyrody charakteryzuje całą twórczość Jesienina. Opozycja kolorystyczna srebra i żółci/złota przydaje dodatkowych znaczeń. Droga jest srebrna, czyli skrząca się od śniegu, chłodna i niełatwa, a płomień świecy oraz światło gwiazdy przez swoją żółtą/
złotą barwę kojarzą się z bogactwem i zwycięstwem. Gwiazda, jak płomień świecy, jest też drogowskazem.
Ważne wydarzenia w Rosji przekładają się na przełomowe momenty w życiu oso-bistym podmiotu lirycznego. Jest on w drodze do wrót Pana Boga, co potwierdza wspomniana opozycja barw. W chrześcijaństwie srebrny kolor symbolizuje mądrość Bożą, a zapalona świeca – nadejście albo zmartwychwstanie Chrystusa lub też światło wiary23. Dodatkowo świeca z Wielkiego Czwartku zwiastować może znaczące zmiany w życiu osobistym człowieka. Opozycyjne barwy pojawiające się w wierszu są raczej zimne: droga jawi się jako srebrzysta od śniegu (na ziemi), a płomień świecy pocho-dzi od gwiazdy, a więc również jest chłodny, daleki. Żółty symbolizuje wieczność, potęgę boską, a złoty – ducha Bożego24 – Bóg pozostawił ludziom na ziemi drogi pro-wadzące do wieczności zlokalizowanej gdzieś za gwiazdami. Opozycja barwy srebr-nej i żółtej w odniesieniu do przeżyć osobistych bohatera lirycznego ukierunkowuje
22 „Серебристая дорога,/ Ты зовешь меня куда?/ Свечкой чисточетверговой/ Над тобой горит звезда./ Грусть ты или радость теплишь?/ Иль к безумью правишь бег?/ Помоги мне сердцем вешним/ Долюбить твой жесткий снег”.
23 Por. W. Kopaliński, op. cit., ss. 401, 417.
24 Por. ibidem, ss. 497, 506.
Jolanta Kur-Kononowicz
186
myślenie na wartości chrześcijańskie. Ponownie uwidacznia się też harmonia opozy-cji. Neologizm теплишь (‘cieplisz, ocieplasz, podgrzewasz’) zawiera w sobie pewien optymizm. Podmiot liryczny chce radosnym (wiosennym, napełnionym nadzieją) sercem polubić twardy, szorstki śnieg. Ujemne znaczenie ostatniego epitetu sprzecz-nego zneutralizowane zostało przez metaforę – chęć polubienia twardego śniegu wio-sennym, ciepłym sercem. Podmiot liryczny decyduje się podjąć trudy wędrówki, aby osiągnąć upragniony cel. W końcowym fragmencie pojawia się więc opozycja zieleni (wiosna) i bieli (śnieg).
W zgromadzonych materiałach wyróżniono łącznie dwanaście opozycji kolo-rystycznych. Wśród nich najliczniej reprezentowana jest opozycja barwna biały – czarny (cztery przykłady). Kolor czerwony (w tym malinowy, purpurowy) również czterokrotnie tworzył opozycje kolorystyczne (z czarnym, ciemnoniebieskim, błę-kitnym). Błękit znalazł się w opozycji do bieli i czerwieni, a ciemnoniebieski – do wypłowiałego niebieskiego. Złoty stanowi barwną opozycję dla szarego (siwego), a srebrny – do żółtego (złotego). Czarny kolor wystąpił w sumie w sześciu parach opozycyjnych: czterokrotnie z bielą i dwukrotnie z czerwienią.
Większość opozycji barw wyrażona została bezpośrednio, ale zdarzają się opi-sy wskazujące na kolorystykę pośrednio, na przykład w przypadku świecy wielko-czwartkowej (żółć), boru (czerń), pożaru (czerwień), sadzy (czerń), diabłów (czerń), aniołów (biel), wiosennego serca (zieleń).
Przyroda w wierszach Jesienina jest różnobarwna jak tęcza i pomaga oddać nastrój poety. Liryk posługuje się bogatą paletą barw, uwzględniając wiele spośród ich odcie-ni – pojawiają się czerwień pożaru, purpura zorzy, amarantowy, malinowy, niebieski, błękitny, modry czy też niebieski wypłowiały od wilgoci. Zestawienie odcieni w licz-nych opozycjach czyni poetycki obraz nadzwyczaj sugestywnym. Niejednokrotnie w wyrażaniu kontrastów barwnych pomagają epitety przeciwstawne, oksymorony, takie jak chociażby „błękitny pożar” czy „purpurowy mrok”. Oksymorony niwelują ujemne zabarwienie semantyczne całego związku wyrazowego: błękitny pożar wydaje się słabszy w swej niszczącej sile, a purpurowy mrok nie jest tak straszny jak czarny.
Opozycja kolorów ma odmienne znaczenie w różnych etapach twórczości poety.
Cechą wczesnej liryki Jesienina jest jej bezkonfliktowość. Opozycja pojawia się tu
Cechą wczesnej liryki Jesienina jest jej bezkonfliktowość. Opozycja pojawia się tu