Refleksje na temat płci i pracy jako nierozerwalnych, sprzężonych kategorii, które stanowią kluczowe elementy składowe tożsamości, wciąż ukierunkowują badaczy społecznych i teoretyków na nowe wyzwania. Często odsłaniają nowe oblicza nierówności, ale również stawiają pytania o fundamenty tożsamości, przebiegu życia czy nawet człowieczeństwa.
Problemy dotyczące przemian zachodzących na rynku pracy dotyczą zarówno kobiet jak i mężczyzn, którzy odczuwają potrzebę redefinicji relacji między płciami, na podobieństwo tych, jakie zachodzą w sferze zatrudnienia.
Trudności z przystosowaniem się do dynamicznie zmieniających się warunków są widoczne na gruncie konfliktów wewnętrznych czy trudności tożsamościowych, przede wszystkim z nadawaniem swojej identyfikacji i
23
przebiegowi życia formy narracji60. Erozja, jaką diagnozuje Richard Sennett dotyczy nie tylko tożsamości pracownika, która nieustannie traci swoje fundamenty, ale także wykracza poza tę sferę, niosąc konsekwencje w życiu osobistym, poza pracą. Można przypuszczać, co będę się starać udowodnić w niniejszym rozdziale, iż reperkusje perturbacji na rynku zatrudnienia mają wpływ również na kształtowanie tożsamości dorosłej kobiety i dorosłego mężczyzny, skutkując korozją nie tylko charakteru, ale także korozją osobowości, tożsamości, a co za tym idzie pojęcia kobiecości i męskości jako podstawowych kategorii ich opisu oraz odpowiedzi na pytania: „kim jestem?”,
„jakie jest moje miejsce w otaczającym mnie świecie?” Rzeczywistość współczesnego rynku pracy, gdzie codzienne doświadczenia charakteryzuje m.in.: chroniczny brak stabilności, niepewność oraz brak balansu i równowagi właściwie we wszystkich sferach życia powoduje swego rodzaju kruchość i podatność na zranienia (vurnelability)61. Proces ten widocznie naznacza również sferę płci, gdzie pojawia się problem z określeniem ról społecznych i ich hierarchii. Według Marty Warat i Ewy Krzaklewskiej niepewność w warunkach zatrudnienia wzmaga trudności z poszukiwaniem i definicją równości płci, która w pułapce ideologii reprodukuje problemy z określeniem jej funkcji i sposobów implementacji do zwykłej codzienności62. W kontekście destabilizacji tożsamości i braku gwarancji stabilnego życia, czego źródłem jest rynek pracy, występuje pewien paradoks jednoczesnej głębokiej potrzeby prowadzenia debaty na temat nowej umowy płci oraz braku możliwości dochodzenia do konsensusów w tej kwestii. Praca w warunkach nowego kapitalizmu niewątpliwie bierze udział także w metamorfozach zachodzących w sferze płci, będąc doświadczeniem zarówno kobiet jak i mężczyzn, których jednak problemy na rynku zatrudnienia dotykają w zróżnicowany sposób. Obie płcie natomiast ponoszą ich konsekwencje w sferze życia rodzinnego i osobistego, czego dowodem jest potwierdzone w badaniach zjawisko zacierania się granicy między pracą i czasem wolnym. Jest to jeden z aspektów problemu nierównomiernego rozkładu odpowiedzialności związanej z
60 R. Sennett, Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, Warszawa 1998.
61 J. Butler, Precarious…, op. cit.
62 M. Warat, E. Krzaklewska, Czy prekariat ma płeć? Sytuacja kobiet i mężczyzn na rynku pracy w Polsce. „Rocznik Lubuski” 1(42) 2016, s. 229-245.
24
pełnieniem ról rodzinnych i pracą reprodukcyjną, opiekuńczą, która w dużej mierze nadal jest raczej udziałem kobiet63. Zatem w warunkach wymogów dopasowywania się do rozrastających się na rynkach zatrudnienia elastyczności i mobilności, większa gotowość do wywiązywania się z zobowiązań zawodowych będzie domeną mężczyzn, którzy są nadal mniej obciążeni obowiązkami związanymi z codziennym dbaniem o gospodarstwo domowe i członków rodziny potrzebujących opieki. Problemy z godzeniem pracy produkcyjnej i reprodukcyjnej oraz ustalaniem ich podziału między kobiety i mężczyzn stanowią człon zarówno debaty publicznej i socjologicznej na temat płci jak i debaty na temat dynamiki rynku pracy.
Badacze podczas refleksji nad relacjami między płcią i pracą jako podstawowymi kategoriami identyfikacji zauważają szereg mechanizmów, jakie bezpośrednio wpływają na powstawanie i eskalację konfliktów dotyczących tożsamości i roli człowieka. Wymieniają jako istotne m. in.:
zjawisko opóźniania podejmowania zobowiązań związanych z rolą dorosłego takich jak opuszczanie rodzinnego domu, zakładanie własnego gospodarstwa domowego i zawarcie związku64 oraz trudności definiowania i porządkowania podziału pracy o charakterze produkcyjnym i reprodukcyjnym65, ale również erozję więzi, szczególnie tych pracowniczych66, czyli właściwie ogólne pogorszenie kondycji związków i relacji międzyludzkich. Kobiece i męskie losy, niegdyś uporządkowane i usankcjonowane wzorcami tzw. normalnych biografii przechodzą dziś okres głębokich przemian, które naruszają dawne standardy, ale także przekształcają sposób myślenia o poszczególnych sferach życia i relacjach między płciami. Związek pomiędzy dynamiką tożsamości płci oraz rynku pracy uwidacznia się m.in. w zjawiskach dotyczącym sfery życia prywatnego. Dotyczy m.in. podziału ról w gospodarstwie domowym, przemian
63 Ibidem
64 K. Slany, Socjo-demograficzne aspekty „syndromu opóźniania” i jego konsekwencje dla polityki społecznej. Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdyscyplinarnej, „Roczniki Socjologii Rodziny UAM” 2006/17, s. 13-25.
65 L. McDowell., Ponowne spojrzenie na życie bez Ojca i Forda: gender, klasa i zmiany w
zatrudnieniu w nowym tysiącleciu, 2009,
http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0089McDowell.pdf [pobrano: 20.03.2017].
66 M. Maciejewska, Zmęczone ciała i bezcenne produkty. Warunki pracy kobiet w specjalnej strefie ekonomicznej przemysłu elektronicznego, Raport z badań Think Tanku Feministycznego i Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach projektu o warunkach pracy w specjalnych strefach ekonomicznych, 2012, http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/strefy_raport_ maciejewska_2012.pdf, [pobrano: 20.05.2018].
25
życia rodzinnego. W perspektywie makro strukturalnej o szerszym zasięgu, dotykającym także sfery publicznej uwidacznia się w problemach m.in.
podziałów i klasyfikacji płciowych w środowiskach zatrudnienia, interakcji w miejscu pracy czy definiowania podziałów pracy, co może odsłaniać nowe wymiary nierówności społecznych67. Kluczowe w tym aspekcie jest również wzięcie pod uwagę procesów autorefleksji nad tożsamością, które mogą okazać się istotne w dogłębnym zrozumieniu nie tylko kontekstów pojawiania się powyższych przejawów zależności między kategorią płci i pracy w wymiarze mikro i makrostruktury, ale także zmian, jakie zachodzą na poziomie refleksyjnego konstruowania własnego „ja”. Biografie zarówno kobiet, jak i mężczyzn ulegają dziś destandaryzacji i przemianom, jakie wpływają nie tylko na kształtowanie ich tożsamości i relacji między płciami, ale także są symptomatyczne dla zmiany społecznej, która rozgrywa się nie tylko na rynku pracy, ale również w sferze codziennych doświadczeń i budowania narracji o nich. Mężczyźni i kobiety zdecydowanie odmiennie doświadczają także problemów życiowych, mimo że obu płciom może towarzyszyć przy tym uwikłanie, bezradność i bezsilność68.