Problematyka badań, którą zamierzam podjąć w rozprawie doktorskiej jest częścią projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki oraz Deutsche Forschungsgemeinschaft PREWORK („Młodzi pracownicy prekaryjni w Polsce i Niemczech: socjologiczne studium porównawcze warunków pracy i życia, świadomości społecznej i aktywności obywatelskiej”) nr umowy NCN: UMO-2014/15/G/HS4/04476, DFG: TR1378/1-1", który realizowałam jako członek wrocławskiego zespołu badawczego.
Problem badawczy, jaki podejmuję podczas pracy w projekcie oraz w ramach planowanej rozprawy doktorskiej jest skoncentrowany wokół dekonstrukcji kategorii męskości i kobiecości zawartych w narracjach biograficznych młodych ludzi wchodzących w dorosłość i próbujących zmierzyć się z trudnościami towarzyszącymi wchodzeniu na rynek pracy w Polsce. Jest to nowy wątek analityczny podjęty w ramach refleksji nad gromadzonymi danymi biograficznymi. Refleksje, które zamierzam podjąć mieszczą się w ramowej problematyce realizowanego projektu. Odnoszą się do prób zrozumienia wpływu procesów prekaryzacji pracy na indywidualne strategie życiowe młodych ludzi w aspekcie budowania tożsamości płciowej jako jednego wymiarów i obliczy pracy biograficznej. Strategie życiowe rozumiem tutaj jako pewien składnik procesu kształtowania tożsamości, charakterystyczny dla momentu w trakcie przebiegu biografii, który uchwycono w badaniu podczas inicjacji narracji autobiograficznej. W prezentowanym przeze mnie ujęciu, za Jolantą Grotowską-Leder przyjmuję, iż obejmują one przede wszystkim: wybory ekonomiczne w kwestii zaspokajania potrzeb (w moich analizach są to głównie sposoby zdobywania środków finansowych – z pracy, przedsiębiorczości – wg. autorki: tzw. „zaradność”
bądź z wsparcia np. rodziny – wg autorki: tzw. „bezradność”), wybory
82
dotyczące ścieżki wykształcenia, planu kariery oraz matrymonialne i prokreacyjne decyzje300.
W planowanych analizach zamierzam szczególną uwagę poświęcić problemowi kształtowania męskiej i kobiecej tożsamości w narracjach biograficznych ludzi młodych, od 18. do 35. roku życia, których zbadaliśmy w ramach projektu. Zakładam przy tym, iż relacje między zjawiskiem prekaryzacji i przemianami na rynku pracy a tożsamością płciową ludzi młodych są możliwe do prześledzenia i interpretacji poprzez sięganie do narracyjnych historii ich życia. Uważam, że poruszenie wątku płci w kontekście prekaryzacji pracy młodych ludzi wymaga podjęcia próby wyjaśnienia, w jaki sposób sytuacja prekarności narratorów wpływa na proces budowania kobiecości i męskości oraz identyfikację i przyjmowanie ról społecznych.
Podczas pracy analitycznej z materiałem biograficznym zawartym w wywiadach będę starała się przede wszystkim zwrócić uwagę na znaczenie relacji pracy i płci w kształtowaniu tożsamości młodych prekariuszy wchodzących w dorosłość. Celem moich analiz będzie również naświetlenie sposobów eksponowania i budowania kobiecości oraz męskości w narracjach badanych jako kategorii sprzężonych z doświadczeniem prekaryjnej pracy.
Moje eksploracje zamierzam uczynić przyczynkiem do refleksji jednocześnie na temat tego, jak kulturowy i biologiczny podział płci warunkuje doświadczenia na rynku pracy i strategie życiowe podejmowane przez młodych dorosłych, oraz, w jaki sposób problemy prekaryzacji pracy wpływają na proces budowania tożsamości i roli płciowej. Przyglądając się narracjom zawartym w zrealizowanych w ramach projektu badawczego wywiadach, spróbuję naświetlić kilka kwestii dotyczących problemu kształtowania relacji tożsamości płci w ujęciu społeczno-kulturowym oraz tożsamości pracownika, jakie jawią się w biografiach młodych prekariuszy. Podczas pracy z danymi będę zwracać szczególną uwagę m.in. na wyłonienie z wywiadów kobiecych i męskich „odmian” niestabilności oraz kobiecych i męskich charakterystyk narracji biograficznych, a także płciowego podziału pracy produkcyjnej i
300 J. Grotowska-Leder, Zaradny czy bezradny? Strategie życiowe współczesnych Polaków w świetle wybranych wyników badań ogólnopolskich „Zeszyty Naukowe” 9/2011, s. 179-180.
83
reprodukcyjnej, oraz wizji zaangażowania w budowanie samodzielności, życia rodzinnego i zawodowego i ich weryfikacji.
Pytania badawcze powstały przede wszystkim w odpowiedzi na zapotrzebowanie podjęcia głębszej refleksji nad kwestiami osadzenia problemu tożsamości płciowej w sferze rynku pracy oraz odwrotnie – kwestii zatrudnienia w wymiarze kobiecego i męskiego procesu identyfikacji. Pytania odnoszą się do opisanych wcześniej przemian wyznaczników osiągania społecznej tożsamości dorosłego człowieka na etapie wschodzącej dorosłości, które ukierunkują główne tematy dociekań. Pierwsze pytanie główne ma określać ukierunkowanie mojej analizy na znaczenie doświadczania prekaryzacji pracy w momencie wchodzenia na rynek zatrudnienia młodych pracowników i pracowniczek. Drugie wskazuje na próbę naświetlenia i rekonstrukcji sposobów eksponowania kategorii kobiecości i męskości w doświadczeniach związanych z tranzycją do dorosłości i procesem usamodzielniania się. Trzecie pytanie ramowe ma stanowić przyczynek do refleksji na temat tego, jak męskość i kobiecość różnicują doświadczenia związane z kształtowaniem życia rodzinnego w aspekcie sytuacji bieżącej oraz wspomnień związanych z rodziną pochodzenia.
1. W jaki sposób kobiety i mężczyźni doświadczają prekaryzacji pracy i radzą sobie z nią?
1.1. W jaki sposób kobiety doświadczają prekaryzacji na rynku pracy i jak sobie z nią radzą?
1.2. W jaki sposób mężczyźni doświadczają prekaryzacji na rynku pracy i jak sobie z nią radzą?
2. Jak kobieca i męska tożsamość jest kształtowana w doświadczeniach tranzycji do dorosłości i samodzielności?
2.1. W jaki sposób kobieca tożsamość kształtuje się w doświadczeniach młodych pracowniczek w sferze tranzycji do dorosłego, samodzielnego życia?
2.2. W jaki sposób męska tożsamość kształtuje się w doświadczeniach młodych pracowników w sferze tranzycji do dorosłego, samodzielnego życia?
84
3. Jaki kształt przybierają kobiece i męskie tożsamości wyłaniające się z narracji biograficznych młodych dorosłych na temat doświadczeń rodzinnych?
3.1. Jak kształtuje się kobiecość w obliczu doświadczeń życia rodzinnego?
3.2. Jak kształtuje się męskość w obliczu doświadczeń życia rodzinnego?
Traktując kobiecość i męskość oraz bycie początkującym pracownikiem w określonych warunkach jako fragmenty rozproszonej po różnych sferach egzystencji tożsamości, będę zastanawiać się właśnie nad tym, w jaki sposób swoje hierarchie trosk, spraw znaczących i zaangażowania porządkują badani, podążając za myślą Margaret Archer, iż: „jesteśmy tym, kim jesteśmy, ze względu na to, na czym nam zależy: hierarchizując i uzgadniając nasze troski równocześnie definiujemy samych siebie”301. Interesuje mnie zatem zróżnicowanie odpowiedzi (kobiece i męskie doświadczenia biograficzne302), jakich udzielają jednostki w warunkach tych samych nacisków strukturalnych (bycie dorosłymi kobietami, dorosłymi mężczyznami i moment wchodzenia młodych dorosłych na rynek pracy)303, które w istocie stanowią o tożsamości oraz ujawniają trendy przemian zachodzących w szerszych kontekstach społecznych, w tym przypadku na płaszczyźnie płci, pracy oraz dorosłości. Opieram się przy tym na założeniu, że doświadczenia biograficzne w tym przypadku można uchwycić za pomocą analiz narracji autobiograficznych, dzięki czemu zyskujemy wgląd do relacji między różnymi sferami i kategoriami życia społecznego zarówno w kontekście codzienności jak i większego, refleksyjnego projektu tożsamości jednostek304.