Przybliżenie sposobu rozumienia problematyki tożsamości pozwoli mi na uzasadnienie podjęcia stawianych przeze mnie problemów badawczych w perspektywie kształtowania się kobiecości, męskości oraz dorosłości. Kategorii tożsamości będę używała w niniejszej pracy głównie jako pojęcia służącego opisowi pewnych metamorfoz, jakie zaszły w nowoczesnym świecie i dotykają młodych ludzi wchodzących na rynek pracy. Stanowi ona w moich rozważaniach na temat relacji między kobiecością, męskością we wschodzącej dorosłości a byciem pracownikiem pewne pojęcie uwrażliwiające, nie zaś kluczowe dla ujęcia i przyjętych sposobów analizy problemu. Ramowe, ale ukierunkowane na podejmowany przeze mnie problem badawczy zdefiniowanie terminów związanych z tożsamością i jej współczesną dynamiką będzie pomocnym narzędziem umożliwiającym ukazanie mojej drogi do rozumienia i postrzegania problematyki niniejszej pracy w perspektywie
6
socjologii relacyjnej, w jakiej zdecydowałam się osadzić moje analizy. Ten zabieg teoretyczny pomoże mi również wprowadzić tematykę płci, dorosłości i rynku pracy oraz podkreślić je jako istotne kategorie służące relacyjnemu opisowi świata społecznego oraz warte szczególnego zaangażowania badawczego w aspekcie ich intensywnych przemian. W związku z tym warto na początek wspomnieć, iż kobiecość i męskość uznaję przede wszystkim za niezwykle istotne wymiary postrzegania, opisywania i społecznego doświadczania przemian zachodzących na rynku pracy, w tym zjawiska prekaryzacji pracy i postępującej wraz z nią kruchości życia3oraz radzenia sobie z nimi. W tym miejscu będzie istotne, aby nakreślić definicję tożsamości, jaka nawiązuje do podejścia analityczno-metodologicznego, które reprezentuję w refleksji nad materiałem badawczym. Przez ich pryzmat postrzegam kształtowanie tożsamości jako permanentne próby refleksyjnej pracy nad odpowiedzeniem sobie na pytanie: „kim jestem?” oraz budowaniem narracji na temat tej, posługując się językiem Margaret Archer, wewnętrznej konwersacji4. Do rozważań na temat socjologii relacyjnej oraz roli refleksyjnego kształtowania narracji o sobie w perspektywie podejmowanego przeze mnie problemu badawczego powrócę w dalszych akapitach niniejszego rozdziału.
Jak piszą autorzy artykułu „Uwarunkowania procesu kształtowania się tożsamości w okresie przejścia z adolescencji do dorosłości”, w rozwoju tożsamości człowieka okres adolescencji, czyli okresu życia usytuowanego pomiędzy dzieciństwem a dorosłością, ma wręcz kluczowe znaczenie, szczególnie pod względem tego, gdzie znajduje się jednostka w chwili przechodzenia do dorosłości i z jakiego punktu wkracza w kolejne etapy dorosłego życia, realizując nowe wyzwania i plany5. Autorzy wiążą procesy kształtowania tożsamości z problemami dotykającymi okresu wkraczania w dorosłość, który to etap współcześnie przechodzi dynamiczne przeobrażenia6. Według klasycznej już teorii psychologa Jamesa E. Marcii, kontynuatora ujęcia Eriksona, najistotniejszym punktem zwrotnym w tożsamości jest
3 J. Butler, Precarious life. The Power of mourning and violence, Londyn, Nowy Jork 2004.
4 M. Archer, Człowieczeństwo. Problem sprawstwa, Kraków 2013, s. 222.
5 A. I. Brzezińska, T. Czub, S. Hejmanowski, M. Rękosiewicz, R. Kaczan, K. Piotrowski, Uwarunkowania procesu kształtowania się tożsamości w okresie przejścia z adolescencji do dorosłości, „Kultura i Edukacja” 3(89) 2012, s. 23-50.
6 Ibidem, s. 28.
7
doświadczenie jej kryzysu7, z czym z pewnością zgodziliby się również badacze społeczni. Marcia wyróżnia cztery zasadnicze statusy tożsamości, jakie w cyklicznej kolejności wyrażają strategie podjęte przez jednostki doświadczające jej kryzysu i kształtowania, które nazywa: tożsamością osiągniętą, moratoryjną, przejętą i rozproszoną8. Czynnikami odróżniania tych typów od siebie są po pierwsze obecność kryzysu i związana z nim eksploracja różnych możliwości kształtowania siebie, po drugie podejmowanie zobowiązań; przy czym, kolejno: w tożsamości osiąganej mamy do czynienia z obecnością obu tych aktywności, moratoryjna jest fazą przejściową w trakcie intensyfikacji przeżywania kryzysu, ze słabymi zobowiązaniami lub ich brakiem. Etap tożsamości przejętej obejmuje wyłącznie podejmowanie zobowiązań, natomiast rozproszona oznacza pozostawanie w kryzysie lub nie i jednoczesny brak zobowiązań9 Dynamika rozwoju badań nad statusami tożsamości niegdyś skoncentrowana wokół zainteresowania osobami w wieku rozwojowym, od niedawna obejmuje jako jednostki analizy również dorosłych10. Świadczy to o pewnej zmianie, jaka zaszła w aspekcie kształtowania się tożsamości człowieka, której etapy widocznie przesuwają się na wiek osiągania dorosłości społecznej. Wobec tego badacze proponują nowe, aktualizujące koncepcje przemian jakie zachodzą w rozwoju tożsamości człowieka - ujęcie cyklu statusów tożsamości w procesie jej budowania, które określają (nieco przewrotnie) jako cykl MAMA11. Są to naprzemiennie powtarzające się i przeplatające ze sobą cykle: tożsamości moratoryjnej, osiągniętej (achievement), moratoryjnej i znów osiągniętej12. Może to wskazywać na zmianę, jaka zachodzi chociażby w kwestii sytuacji kryzysu i jego pokonywania, który dziś może powracać wielokrotnie w dorosłym już życiu i skłaniać do rekonstrukcji tożsamości nawet na etapie wykraczającym
7 J. E. Marcia, Development and validation of ego-identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5) 1966, s. 551-558.
8 Ibidem.
9 K. Piotrowski, Tożsamość osobista w okresie wkraczania w dorosłość. Sytuacja młodych osób z ruchowym ograniczeniem sprawności i ich sprawnych rówieśników, Wielichowo 2013, s. 51.
10 Ibidem.
11 J. Stephen, E. Fraser, J.E. Marcia, Lifespan Identity Development: Variables Related to Moratorium-
Achievement (MAMA) Cycles, „Journal of Adolescence” 15/1992, s. 283–300.
12 Ibidem.
8
poza adolescencję, gdzie głównie niegdyś lokowano intensywne przemiany w tym zakresie.
Według Marcii w trakcie procesu kształtowania się tożsamości człowieka ujawniają się dwie fazy aktywności. Pierwsza z nich dotyczy tzw.
działań eksploracyjnych, odkrywających i poznawczych, charakteryzujących się testowaniem i eksperymentowaniem oraz krytycznym podejściem do idei, ról, światopoglądów i wartości. Wtedy następuje też kluczowe doświadczenie kryzysu. Druga faza działań dotyczy już pokonywania i przepracowywania tego kryzysu, radzenia sobie z problemami. Jednostka podejmuje wtedy pewne zobowiązania, decyzje i wybory mające określone konsekwencje oraz angażuje się nie tylko w realizację zadań związanych z rolami społecznymi i relacjami, ale także w aktywność w ramach instytucji społecznych w szerszym ujęciu, takich jak: religia czy polityka. To wtedy następuje ostateczne wykształcenie się tożsamości13. Koncepcja Marcii, choć może wydawać się silnie osadzona w psychologii i ujmować tożsamość jako zbyt statyczny konstrukt, podkreśla znaczenie doświadczenia kryzysu, które to ma jednocześnie siłę destrukcyjną i budującą, jest także niezbędną składową procesu wyłaniania się i określania tożsamości. Sygnalizuje szczególnie istotność momentów przełomowych w kształtowaniu tożsamości, czyli narracji o sobie, co jest niezwykle ważne w perspektywie badań socjologicznych nad młodymi dorosłymi kobietami i mężczyznami oraz ukierunkowuje analizę na poszukiwania momentów kryzysu w ich biografiach. Podobne zależności można odnaleźć również w koncepcjach antropologicznych, co prezentuje m.in. Margaret Mead, która w swojej pracy „Kultura i tożsamość” ukazuje perspektywę, gdzie proces identyfikacji społecznej odbywa się na przestrzeni kształtowania relacji między przeszłością, teraźniejszością a przyszłością, starszym i młodszym pokoleniem14. Na poziomie makro dotyczyłoby to kultury i tożsamości kulturowych w szerokim ujęciu, gdzie zostały wyróżnione przez Mead trzy poziomy: kultury postfiguratywnej (tradycyjnej, gdzie przekaz wzorców kulturowych odbywa się od starszych do młodszych generacji, które przygotowywane są do przejmowania roli dorosłych), kofiguratywnej
13 A. I. Brzezińska, Tożsamość u progu dorosłości. Wizerunek uczniów szkół ponadgimnazjalnych, Poznań 2017, s. 48.
14 M. Mead, Kultura i tożsamość: studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 1978
9
(przemysłowej, opartej na rówieśnictwie, gdzie współgrają pokolenia młodszych i starszych) i prefiguratywnej (nowoczesnej, opartej na transmisji wiedzy technicznej od młodszych do dorosłych, którzy często już nie nadążają za szybkimi zmianami)15. Na poziomie mikro ujawnia się to w doświadczeniach codziennych wyborów, życia rodzinnego. Przemiany, które zauważyła i opisała Margaret Mead już w latach 70-tych XX wieku prezentują specyfikę współczesności, gdzie młodzi dorośli muszą się zmierzyć z